Kazan Devlet Üniversitesi Türkçe Elyazmaları: Türk dili, Edebiyatı ve Tarih Araştırmaları Açısından Önemi

Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 4, Sayı 2 (Haziran 2007) Mak. #26, ss. 152-162 Telif Hakkı Ankara Üniversitesi Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü Kazan Devlet Üniversitesi Türkçe Elyazmaları: Türk dili, Edebiyatı ve Tarih Araştırmaları Açısından Önemi Paşa Yavuzarslan Ankara Üniversitesi (Ankara) ÖZET Bu yazıda, 1804 yılında kurulan Kazan Devlet Üniversitesinde, Türkoloji bölümünün kuruluşu ve gelişimi üzerinde durulmuş, Kazan Devlet Üniversitesi Lobaçevskiy Kütüphanesinde muhafaza edilen Türkçe yazma eser koleksiyonlarının nasıl toplandığı konu edilmiştir. Yazmaların Türk dili, tarihi ve edebiyatı açısından önemlerine dikkat çekilmiştir. ANAHTAR SÖZCÜKLER Türkçe yazma eserler, Kazan Devlet Üniversitesi, Türkoloji tarihi. ABSTRACT This paper focuses on the establishment and development of the Turcology Department at the Kazan State University, founded in 1804. It describes how the collections of the Turkish manuscripts preserved at the Lobačevskij Library of the Kazan State University have been assembled. Also the importance of the Turkish manuscripts for Turkish language, history and literature researches has been evaluated. KEY WORDS Turkish manuscripts, Kazan State University, history of Turcology at Kazan State University

Kazan Devlet Üniversitesi Türkçe Elyazmaları Paşa Yavuzarslan 153 1. Kazan Üniversitesinin Kuruluşu ve Türkoloji Çalışmaları Rus Çarı I. Alexandr ın izniyle 1804 yılında kurulan Kazan (İmparatorluk) Üniversitesi Çarlık Rusya sının üçüncü en eski üniversitesidir. Kazan Üniversitesinde ilk Türkoloji çalışmaları ve dersleri Tatar Türkçesinin okutulmasıyla başlar. XVIII. yüzyılın sonlarında askerî ve siyasî alanda personel yetiştirmek için gimnazyumların müfredat programına dâhil edilen Tatar Türkçesi, Kazan Üniversitesinde 1829 yılında Doğu Dilleri Bölümü nün açılmasıyla üniversitenin müfredatına da dâhil edilir. 1828 yılında, N. İ. Lobaçevskiy in inisiyatifiyle kurulan Doğu Dilleri Bölümü Arapça-Farsça ve Türkçe-Tatarca olmak üzere iki kürsüye ayrılır. 1804 yılında Kazan Üniversitesinin kurulması sırasında, Tatar Türkçesinin de bu üniversitede okutulmasına izin alınmış ve Tatar Türkçesi okutmanı olarak da Sagit Halfin in torunu İ. İ. Halfin atanmıştır. 1829 yılında İ. İ. Halfin nin ölümünden sonra Türkçe- Tatarca Bölümü başkanlığına Aleksandr Mir Kazem-Bek, Arapça-Farsça Bölümü başkanlığına da Alman asıllı F. İ. Erdman getirilmiştir. Bu bölümlerin yanı sıra Lobaçevskiy in inisiyatifinde 1833 yılında Avrupa da da ilki teşkil eden Moğolca Bölümü Kazan Üniversitesinde kurulur ve başkanlığını da O. M. Kovalevskiy yürütür. Daha sonraları Doğu Dilleri Araştırmalarının (Vostokovedenie) bünyesinde Çince, Ermenice ve Sanskritçe bölümleri de açılır. Tibetçe ve İbranicenin de bu bölümlere eklenmesiyle Kazan Üniversitesinde Doğu Dilleri Enstitüsü açma düşüncesi gündeme gelir. Ancak bu düşünce, Doğu Araştırmaları bölümünün 1855 te St. Petersburg a taşınmasıyla gerçekleştirilemez. Kazan Üniversitesinde Kazem-Bek ve asistanı İ. N. Berezin in sayesinde Doğu Dilleri Araştırmaları önemli bir yere sahip olur. Berezin, Rusya da ilk defa Doğu Halkları Tarihi Kütüphanesi ni kurar ve öğrencileriyle Doğu dillerinin konuşulduğu ülkelere (İran-Suriye-Filistin-Mısır vb.) gerçekleştirdiği ilmî seyahatten topladığı Doğu dillerine ait yazma eserleri bu kütüphanenin kaydına geçirir. Böylece Kazan Devlet Üniversitesinde Doğu halklarının tarihî kaynaklarını içeren bir yazma eser kolleksiyonu oluşturulmuş olur. Ancak Berezin ve ondan sonra gelen kuşak tarafından ilmî seyahatlerden toplanıp oluşturulan Doğu Halkları Tarihî Kütüphanesinin kaynakları 1855 te Doğu Dilleri Bölümünün kadrosuyla birlikte St Petersburg a taşınır. Çarlık Rusya rejimi Kazan Üniversitesi ndeki Doğu Dilleri Bölümünü kapatır ve burada yetişen kadroyla birlikte, kütüphanedeki yazmaları da St. Petersburg a taşır. Daha sonra bu yazmaların katalogu İ. Berezin tarafından S. Petersburg da yayımlanır. Kazan Üniversitesinde Doğu dillerinin kapatılmasıyla Türkoloji çalışmaları sona ermez, Kazan Üniversitesine bağlı olarak, 1879 yılının sonunda Arkeoloji Tarih ve

154 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 4. Sayı 2. Haziran 2007 Etnografya Cemiyeti kurulur ve bu cemiyette Radloff, Kayyum Nasırî gibi ünlü isimler, Türk halklarıyla ilgili çalışmaları sürdürürler. Ayrıca Kazan Üniversitesinde Tatar Türkçesi dersleri de devam eder. 2. Kazan Devlet Üniversitesinde Yazma Eser Toplama Çalışmalarının Tarihçesi Eski çağlardan kalma yazma eserleri, belgeleri, kitapları çeşitli yönlerden öğrenmek, onların önemini ortaya koymak, yani onlardan yararlanmak işi filoloji alanında arkeografi olarak adlandırılır. Bir eseri inceleme ve yayımlamadan önce, onun varlığını ortaya çıkarmak gerekir. İşte bilimsel yöntemlerle çeşitli özelliklere sahip yazma eserleri toplamak için yapılmış olan ilmî gezilere de Arkeografik keşif denir (Gosmanov 1994: 19). Bu türden ilmî gezilerin çalışma alanları oldukça geniştir: Özel arşivlerdeki belgeleri, kişilere ait kütüphanelerdeki yazma eserleri bulup ortaya çıkarmak, resmî olmayan yerlerde muhafaza edilen eserleri ve belgeleri toplamak ve kayda geçirmek Arkeografik keşfin görevleri arasında yer alır (Gosmanov 1994: 19) Kazan Devlet Üniversitesindeki Türkçe yazma eserler de bu arkeografik gezilerin sonucunda bulunup ortaya çıkarılan eserlerin kolleksiyonundan oluşmaktadır. Bu sebeple konumuzun daha iyi anlaşılması için Kazan Üniversitesinde arkeografik gezilerin tarihî ve geleneği hakkında bilgi vermek yerinde olacaktır. Kazan Üniversitesi nde arkeografik gezilere resmî olarak 1963 yılında başlanır. Kazan Üniversitesinin SSSR Tarih Bölümü 1963 ten 1988 e kadar bu gezileri her yıl tekrarlamış, 1989 yılından sonra ise, Kazan Üniversitesinde yeni kurulan Tatar Halkı Tarihi Bölümü bu gezileri devam ettirmiştir. Yaklaşık olarak bu geziler, 30 yıl sürmüş ve bilim adamlarından oluşan heyet tarafından Tataristan daki pek çok bölge, köylere varıncaya kadar gezilmiş ve çok sayıda el yazması, belge ve materyal toplanmıştır (Gosmanov 1994: 19). Sovyet dönemi için geçerli olan bu faaliyetin tarihsel bir arkaplânı da vardır. Öyle ki Kazan Üniversitesinde, el yazma toplama işi çok eski ve zengin bir tarihe sahiptir. Tatar halkının el yazma eserlerini toplama işi, XIX. yüzyılın başlarına kadar gider. XVIII. yüzyılın sonlarında, Tatar gimnazyumlarında ve daha sonra 1804 yılında Kazan Üniversitesinin kurulmasıyla, Doğu Araştırmaları (Vostokovedenie) Bölümünde Tatarca ve Arapça dersler veren meşhur Tatar bilgini İbrahim Halfin (1778-1829) ilk olarak Türk halklarına ait yazma eserleri toplamaya başlar ve bunlar üzerinde bilimsel monografiler ortaya koyar. Örneğin İ. Halfin 1822 yılında Eski el yazma kaynaklara dayanarak Ahval i Çingizhan ve Aksak Timur adlı kitabı yayımlar. Bunun gibi Defter i Çengizname adlı eserin de bir bölümünü yayımlar (Gosmanov 1994: 19-20). Kazan Üniversitesinde kayıtlı bulunan Şark ve Tatar el yazmalarının büyük bir bölümü Halfin in kütüphanesindeki eserlerden oluşmaktadır

Kazan Devlet Üniversitesi Türkçe Elyazmaları Paşa Yavuzarslan 155 (Gosmanov1994: 20). 1922 yılına kadar tek nüsha olarak bilinen Kadir Galibek in Cemiyetü t Tevarih adlı el yazması da (1602 yılında Kasım şehrinde yazılmış) İ. Halfin in el yazmaları bölümünde yer almaktadır (Gosmanov 1994: 20). Kazan Üniversitesinde el yazmaları üzerine çalışan bir diğer önemli isim, meşhur Oryantalist, Kazan Üniversitesi profesörü ve Rusya Fenler Akademisinin üyesi Hristian Martin Fren dir (1782-1851). Ancak şunu belirtmek gerekir ki Fren, Tatar arkeografisi ve tekstolojisi üzerine yaptığı çalışmaları İ. Halfin e borçludur. Kazan a Almanya dan gelen bu bilim adamı, Arapça ve Farsçayı bilmekteydi, fakat Tatar dilini Kazan Üniversitesinin Tatar dili okutmanı olan İ. Halfin den öğrenmiştir (Gosmanov 1994: 20). Fren, 1816 yılında Viyana da yıllık olarak çıkan «Şark Hazineleri» (Fundgruben des Orients) adlı dergide Defter i Çengizname yi Latince tercümesiyle birlikte yayımlar. Bu çalışmalara ünlü Avusturyalı tarihçi Josef Hammer de katılır. Halfin, Fren ve Hammer Timur Kotlug Han ın Uygur harfleri ile yazılmış olan Yarlıkları nı yayımlarlar (Gosmanov 1994: 20). Halfin ile Fren in arkeografi alanındaki çalışmaları, Fren in St. Petersburg a gitmesiyle de devam eder. Bu iki bilim adamı uzun süre üzerinde çalıştıkları meşhur Hive Hanı Ebülgazi Bahadır Han ın Şecere i Türk adlı kitabını tenkitli olarak yayımlarlar (Gosmanov 1994: 20-21). Burada M. K. Gosmanov un bu iki bilim adamı hakkındaki sözlerine yer vermek istiyorum: Fren Kazan da Halfin den Tatarca öğrenmiş, Halfin ise, Fren den tekstoloji biliminin önemli sırlarını keşfetmiştir. (Gosmanov 1994: 21). Fren ve Halfin den sonra Kazan Üniversitesi nde Tatarca el yazmalarıyla uğraşan bilim adamları arasında meşhur profesörlerden Karl Fuks (1776-1846) Mirza Aleksandr Kazem-Bek (1802-1870), İl ya Nikolayeviç Berezin (1818-1896) gelir. Karl Fuks el yazmalarına dayanarak Rusça Kazan şehrinin ve Kazan hanlığının kısa, fakat bugün de değerini koruyan ilk bilimsel tarihini yazar (Kratkaja İstorija Goroda Kazani). XIX. yüzyıl Kazan Türkolojisinin kurucularından olan Mirza Kazem-Bek Şark dillerine ait el yazmalarını toplamaya, yayımlayıp gün ışığına çıkarmaya gayret göstermiştir. Mirza Kazem-Bek in tarihî kaynakları kullanarak yayımladığı Kırım Hanlığı Tarihi adlı eseri bugün de bilimselliğini korumaktadır. Kazem-Bek in Kazan Üniversitesindeki asistanı İ. N. Berezin, el yazma eserleri öğrenme, eski metinleri gün ışığına çıkarma işini bir adım ileri götürmüştür. Berezin Halfin in yayımladığı Kadır Galibek in Cemgiyetü t Tevârih adlı eserini Halfin in nüshasını esas alarak yeniden yayımlamıştır. Hammer-Fren ve Halfin in ortaklaşa yayımladıkları Türkî-Tatar diplomatik belgelere de yeni ilâveler yapmıştır (Gosmanov 1994: 21). Berezin in yayımladığı bu Yarlıklar bilim adamları tarafından uzun bir süre kullanılmıştır. 1855 de Kazan Üniversitesinde Doğu Dilleri Bölümünün kapatılmasından sonra,

156 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 4. Sayı 2. Haziran 2007 Kazan Üniversitesinde çok aktif olarak olmasa da, el yazma toplama işiyle İlmî Kütüphane müdürü Yiosif Fedoroviç Gotvald (1813-1897) ilgilenir. Kazan Üniversitesindeki bazı elyazmaları, St. Petersburg a taşınmaktan kurtulmuşsa ve bunlara yenileri eklenmişse, bunu Gotvald a borçludur. Gotvald yapmış olduğu çalışmalarla, Kazan Üniversitesindeki el yazmalarının yok olmasını engellemiş ve Şark dillerine ait el yazmalarının yeniden çoğalmasını da sağlamıştır. (Gosmanov 1994: 21-22). Kazan Üniversitesinde el yazmaları toplama işiyle uğraşan bir başka önemli Türkolog Nikolay Fedoroviç Katanov dur (1862-1922) Katanov aynı zamanda Kazan Üniversitesinde Çarlık Rusyanın sona erdirdiği ve St. Petersburg a taşıdığı Doğu Dilleri Bölümüne bağlı Türkoloji kürsüsünü de yeniden canlandıran kişidir. Katanov, basma eserlerle birlikte pek çok yazma eser toplamış ve şahsî bir kütüphane kurmuştur. Katanov un bu şahsî kütüphanesi bilindiği üzere, o zamanki Türk elçisinin gayretiyle satın alınıp bugün İstanbul da bulunan Türkiyat Enstitüsüne bağışlanmıştır. Bu bizim açımızdan bir kazanç olmasına karşın, Kazan Üniversitesi için büyük bir kayıp olmuştur. Tataristan da el yazması toplama işiyle sadece Kazan Üniversitesi bilim adamları uğraşmamış, eski yazmaları ortaya çıkarma, toplama ve onları değerlendirme işinde, ünlü Tatar şairi Gabdulla Tukay ın şep hazret dediği Şihabeddin Mercanî nin (1818-1889) rolü de çok büyüktür. Mercanî, Tatar tarihî ile ilgili yazma kaynakları toplayarak, bunların temelinde ilk olarak Tatar Millî tarihini yazmıştır. Bunun gibi Eski Tatar Edebiyatına ait eserler hakkında çok değerli bir kaynak ortaya koymuştur: Müstefâdü l Ahbâr fi Ahvali Kazan ve Bulgar. Mercanî nin elyazmalarıyla ilgilenişi, Orta Asya daki kültür merkezlerinde okuduğu vakitlerde başlar. Mercanî, Buhara, Semerkand kültür merkezlerindeki cami ve medreselerde ve şahsî kolleksiyonlarda gördüğü Arapça-Farsça el yazmaları çok dikkatli inceler ve bu eserlerden Bulgar ve Tatar tarihine ait pek çok bilgi toplar (Gosmanov 1994: 22). Mercanî sadece eski elyazmaları toplamakla kalmaz, kendi çağında yaşayan âlim, yazar ve şairlerin elinden çıkmış eserleri de kayda geçirir. Hüseyin Feyizhan Oğlu nun meşhur Islah ı Medaris adlı eserinin nüshalarının günümüze kadar ulaşmasını Mercanî ye borçluyuz (Gosmanov 1994: 22). Tatar el yazma mirası üzerinde çalışanlardan birisi de Hüseyin Feyizhanov dur (1828-1866). Feyizhanov, Mercanî nin eserlerini okuyup kavradıktan sonra Rus oryantalistlerinin çalışmalarını da iyice özümser ve Tatarların halk tarihini ortaya çıkarmak için el yazma mirası üzerinde bilgisini derinleştirmeye başlar. Feyzhanov her nerede olursa olsun el yazmalarının izini takip eder, bulduğu elyazmaları toplar ve onlar üzerinde çalışmalarını yürütür. Feyizhanov, Tataristan ın Tau bölgesindeki Eski Bulgar-Tatar mezar taşlarını bulur ve bunlar üzerinde Türkolojik değere sahip çok ciddî incelemeler yapar (Gosmanov 1994: 23). Feyzhanov, epitafik dediğimiz

Kazan Devlet Üniversitesi Türkçe Elyazmaları Paşa Yavuzarslan 157 mezar kitabelerini okuma metodunu keşfedenlerden sayılır (Gosmanov 1994: 23). Tatar şairi Gabdülcebbar Kandalıy nın gençlik çağında yazdığı ve tek nüshası Feyizhanov un kütüphanesinden Rusya Fenler Akademisine götürülen Risâle i İrşâd adlı eserin el yazma nüshasını da Feyzhanov a borçluyuz. Bunun gibi Kırgız halkının meşhur destanı Manas ın, XIX. yüzyılda farklı kaynaklardan tek bir yazma metnini ortaya koyan, elyazmalarını toplayan ve inceleyen Hüseyin Feyizhanov dur. (Gosmanov 1994: 23). Bu isimlerden başka, tarihçi, edip, pedagog, filozof ve gazeteci Rızaeddin Fahreddin (1858-1935) de el yazmalarını toplama ve incelemede önemli bir yer teşkil eder. Rıza Fahreddin in yazma belgelerle ilgilenişi, onun Dinî Nezarette kadı olarak görev yaptığı yıllara rastlar. Rıza Fahreddin birkaç ciltten oluşan bio-bibliografik eseri olan Asar ı da bu yıllarda kaleme almaya başlamıştır. R. Fahreddin tarihle, edebiyatla ilgili yazma eserleri halktan toplama işinde, kendisinin redaktörlüğünü yaptığı Şura dergisinden çok yararlanmıştır. M. K. Gosmanov, Rıza Fahreddin in el yazma toplama işindeki başarısını şöyle dile getirmektedir: Eğer bu alimin yayımlayıp ortaya çıkardığı yadigârları ve arşivine topladığı el yazmalarını ayrıntılı olarak tavsif etmeye kalkışsak, ayrı bir kitap yazılabilir. (Gosmanov 1994: 23). Maalesef Rıza Fahreddin in bu alandaki çalışmaları Bolşevik Devriminden sonra devam etmemiştir. M. K. Gosmanov onun bu alandaki çalışmalarının önemini şöyle vurgulamaktadır: Eğer bugün biz çeşitli dönemleri olan tarihimizi gerçek olarak anlatabiliyorsak, çok ağır sınavlar geçiren medeniyetimizin facialarını az da olsa doğru anlayabiliyorsak ve anlamak istiyorsak, Rıza Kadı Fahreddin in topladığı ve sakladığı yazma eserlerden başka bir kaynağımız ve daha ileriye götürecek bir adımımız yoktur. (Gosmanov 1994: 23-24). Yazma eser toplayıcısı olarak değil de, yazma eserleri inceleyip yayımlayanlar arasında Hadi Atlasî (1876-1938) de bulunmaktadır. Atlasî Tatarca Elyazma olarak adlandırılan (doğrusu Defter i Çingiznâme adlı eserin son bölümünden olan) tarihî yazmanın Farsça nüshasını bulur. Atlasî bu kaynağı inceleyip Kazan şehrinin ilk resmî isminin Bulgaru l-cedît olduğunu ortaya koyar (Gosmanov 1994: 24). 2.1 El-Yazma mecnunu bir Tatar bilgin: Said Vahidî Bu şahsiyetlerden sonra XIX. yüzyıl ile XX. yüzyılın başlarında yazma eserlerle hayatını geçiren ve el yazması mecnunu olarak adlandırılan Said Vahidî nin (1887-1938) çalışmalarına yer vermek şarttır. Said Gabdelmennan oğlu Said Vahidî 1887 yılının 31 Mayısında Kazan şehrine bağlı Taşbilgi köyünde sıradan bir çiftçi ailesinde dünyaya gelmiştir. İlk öğrenimini doğduğu köyde alan Said daha sonra Eski Recepteki medresede eğitimine devam eder. Babası kendi mesleği olan demirci ustalığı yerine oğlunun okuyup büyük bir

158 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 4. Sayı 2. Haziran 2007 âlim olmasını ister. Vahidî nin ilmî yönden büyüyüp gelişmesinde, şüphesiz doğup büyüdüğü bölgenin de büyük bir tesiri vardır. Doğduğu köy olan Taşbilgi köyünün kabristanlığında Bulgar döneminden kalma mezar taşları bulunmaktadır. Şakirt Said de doğduğu yerin ve öz milletinin tarihini araştırma arzusu, işte bu köyde nüksetmeye başlamıştır. 1905 yılında Kazan a gelen Vahidî, Muhammediye medresesinde okumaya başlar, bu dönemde Kazan da ismi herkes tarafından zikredilen Meşhur Şihab Hazret Mercanî nin ilmî eserlerini okuyarak Mercanî nin fikirlerine kapılır. Özellikle Mercanî nin iki ciltlik Müstefâdü l-ahbâr fi-ahvâli Kazan ve Bulgar adlı eseri onda önemli bir tesir bırakır. Vahidî, Mercanî nin bu eserinde zikredilen yazma eserlerde eski tarihlerin saklı olduğunu anlar ve bunların izinden gidip toplamaya çalışır. Vahidî, Mercânî nin başlattığı arkeografik çalışmaları ömür boyu devam ettirir. Said Vahidî nin ilmî hayatına etki eden diğer bir faktör ise, 1905 yılında gerçekleşmiş olan Birinci Rus Devrimi dir. Bu dönemde halklara tanılan kısmî özgürlük, Rusya da yaşayan Türk halklarında da meyvelerini vermeye başlar. Vahidî Muhammediye medresesini tamamladıktan sonra 1912 yılında kendi köyünde Rus-Tatar ilkokulunda öğretmenliğe başlar, daha sonra Mamadış bölgesinde açılan mektebe öğretmen olarak atanır, tanınıp adı duyulan Said Vahidî Kazan daki 3 nolu mektepte görevlendirilir. Burada Tatar edebiyatı, Türk-Tatar ve Rus haklarının tarihleri hakkında dersler okutur (Gosmanov 1994: 26). Said Vahidî bir yandan öğretmenlik yaparken bir yandan da arkeografik çalışmalarını devam ettirir. Her nerede olursa olsun ve kiminle karşılaşırsa eski rivayetler, el yazmaları hakkında sorup soruşturup imkân buldukça yazmaları görmeye çalışır, fırsat buldukça bunları sahiplerinden alıp toplar. Said Vahidî, 1912 yılında Mamadış yakınlarında bulunan Mamalay köyünde Rahmetulla isimli bir yaşlı adamda eski zamanlardan kalma, çok hikmetli bir yazının varlığı hakkında duyum alır. Bu yazı söylendiğine göre kişileri çeşitli hastalıklardan kurtarmaktadır. Ancak yazı tanımayan, yani okuma-yazması olmayan Rahmetulla amca Said Vahidî ye yazı hakkında hemen bilgi vermez. Kendi köylülerine hastalıktan iyileşmek için verdiği bu yazıyı, Said Vahidî ye uzun yalvarma ve ihsanlar sonucunda zorlukla bir kez okumak üzere verir. Muhammediye medresesindeyken İ. N. Berezin ve W. Radloff un Cuçi Ulusu (Altın Orda) ve Kırım Hanlarının Yarlıklarına ait klâsik çalışmalarından haberi olan Vahidî bu yazının ne olduğunu hemen anlar. İşte bu sihirli yazı, Kazan Hanlığı devrinden kalan, ve o güne kadar hiçbir âlime nasip olmayan ve çok nadir dokümanlardan olan 1523 yılında verilen Tarhanlık yarlığının tam nüshasıdır. Dokümanın değerini anlayan Said Vahidî, dokümanın geleceği hakkında çok kaygılanır, ancak sahibinin de vermeyeceğini anladığından dokümanın bir kopyasını çıkarır. Said Vahidî bu belgeyi bulmaktan aldığı hazla tarihçi Hadi Atlâsi ile birlikte çalışarak, «Kazan Hanlığı» isimli hacimli kitabı yazar (Gosmanov 1994: 26).

Kazan Devlet Üniversitesi Türkçe Elyazmaları Paşa Yavuzarslan 159 Said Vahidî, 1928 yılında Tataristan ın İlmî Öğrenme Cemiyeti ne bağlı Arkeografik Komisyonda elyazması toplama ve bu yazmaları inceleme işini üstlenir. Bunun gibi Vahidî 1934 yılında SSSR Fenler Akademisi Doğu Halklarını Öğrenme Enstitüsü tarafından Tataristan da oluşturulan arkeografik geziye de katılır. Said Vahidî nin 1905 yılından beri el yazmalarını araştırıp, toplamaya başladığını yukarıda zikretmiştik. Bu arkeografik geziler sonucunda 1920 li yılların ortasında Vahidî nin şahsî kütüphanesinde sayıca çok ve özellikleri açısından da pek kıymetli el yazması koleksiyonu bulunmaktaydı. Said Vahidî, bu gibi tarihî yadigârların kişilerde değil, bilim kurumlarında saklanması gerektiğinin farkına varır ve 1925 yılının 10 Şubatında 200 den fazla elyazmasını ve Sehibgerey yarlığını da Akademi Merkezine bağlı TASSR Devlet Müzesine hediye eder. Vahidî kendisine takdim edilen parayı da asla kabul etmez (Gosmanov 1994: 30). Said Vahidî bunun gibi 1930 yılında açılmış olan Ekonomi Enstitüsüne de kendi el yazma koleksiyonundan 1127 eseri hediye eder ve bundan da asla para almaz. (Gosmanov 1994: 30). Vahidî 500 den fazla el yazmasını da SSSR Fenler Akademisinin Doğu Dilleri Enstitüsüne bağışlar. 1934 yılında Ekonomi Enstitüsü tarafından Veli Zebirev in başkanlığındaki Arkeografik Geziye katılır ve bu gezide beklenenden daha çok sayıda el yazması toplarlar. 1200den fazla el yazması ve 1000 den fazla da çeşitli belge bu arkeografik gezi sonucunda kütüphane kayıtlarına eklenir. (Gosmanov 1994:30). M. K. Gosmanov arkeografi gezilerinin Vahidî ile başladığını şöyle dile getirir: El yazma toplamak için halk arasına çıkma düşüncesi bize Vahidî den miras kalmıştır. Eğer son 25-30 yıl boyunca Kazan Devlet Üniversitesinde, G. İbarahimov adlı Dil, Edebiyat ve Tarih Enstitüsü nde arkeogarfik geziler düzenleyip, bugüne kadar 10.000den fazla el yazması toplanmışsa biz bunu Said Vahidî ye borçluyuz (Gosmanov 1994:33). Stalin dönemi millî elit-entellektüel tasfiyelerinin Tataristan daki kurbanlarından biri de Said Vahidî olmuştur. Bu derecede hizmetleri olan bir âlim 1937 yılının 29 Kasımında tutuklanır. Aynı yılın 28 Aralığında «Üçlü» Mahkeme tarafından Pantürkist, faşist, Japonya ve Çin yardımıyla Tatar Devletini kurma iddialarıyla suçlanır. Vahidî bu iddiaları kabul etmez, fakat 1938 yılının 5 Ocağında kurşuna dizilir. Said Vahidî nin kurşuna dizilmesi el yazma eserlerin geleceğinde de sembolik bir yere sahiptir. 1920 li yılların ortasından başlayarak, harf değiştirme; Latinizasyon kampanyasıyla birlikte korkudan Kazan da yüzlerce ve binlerce el yazmasını yok etme, nehirlere atma, toprağa gömme ve hatta meydanlarda yakma işi başlar. (Gosmanov 1994:34). M. K. Gosmanov bu konuda şöyle bir ifade kullanır: Kitapla savaşmak ve onları ateşe atıp yakmak kampanyası bizim ülkemizden, Faşist Almanya ya kadar ulaşmış, ancak kitap yakma işlerinde faşistleri ayıplama modası olarak Hitleri göstersek de Rusya da bu iş kırk yıldan fazla sürmüştür (Gosmanov 1994:34).

160 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 4. Sayı 2. Haziran 2007 Vahidî nin kurşuna dizilmesi ve hemen akabinde İkinci Dünya Savaşının patlak vermesi, üniversite ve şahıslar tarafından yapılan arkeografik çalışmaları 1950 lı yıllara kadar kesintiye uğratmıştır. 1950 li yıllarda Kazan Üniversitesi kütüphanesine seyrek de olsa tekrar Tatarca el yazması girmeye başlar. Bu yıllarda onlarca yazma üniversitede görev yapmakta olan Cevad Almaz tarafından toplanıp kayda geçirilmiştir. Kazan Üniversitesinde elyazmalarını sistemli olarak toplamak için halk arasına çıkma işi 1960 yılında başlamış ve bunun için de özel komisyonlar ve kuruluşlar tesis edilmiştir. SSSR zamanında Kazan Üniversitesinin SSSR Tarihi Bölümünce ve daha sonra aynı üniversitede yeni açılan Tatar Halkı Tarihi Bölümünce başlatılan bilimsel ve sistemli arkeografik gezilerin yukarıda da bahsettiğimiz üzere çok eskilere giden bir geleneği mevcuttur. Bu arkeografik gezilere kadar, Kazan Devlet Üniversitesi Kütüphanesinde bulunan el yazmalarının sayısı A.G. Kerimullin in ifadesine göre 13.000 den fazladır. Bunların büyük bir bölümü Arapça, Farsça, Türkçedir ve az sayıda da Moğol, Çin, Tibet, Uygur ve Kore dillerine ait el yazmaları bulunmaktadır. Sovyet dönemi söz konusu olduğunda 1960 lı yıllardan sonra çeşitli resmî Kurumlar tarafından yapılan arkeografik geziler sonucunda ele geçirilen elyazması sayısı hakkında bilgi vermek istiyorum. Çünkü yukarıda vermiş olduğum 13.000 sayısı, her yıl tekrarlanan arkeografik geziler sonucunda ikiye katlanmıştır. Bu tarihten sonra Kazan da el yazması toplama işleri ile ilgilenen âlimlerin başında Kazan Üniversitesi Kütüphanesinin el yazmalar bölümünün Doğu Dilleri Sektörü müdürü Albert Fethi gelmektedir. Albert Fethi nin Kazan Üniversitesi kütüphanesinde bulunan Tatar ediplerinin ve âlimlerinin el yazmalarını tavsif eden birkaç fasikülden oluşan seri kitapları bulunmaktadır. 1963 yılından 1992 yılına kadar M. K. Gosmanov un başkanlığındaki arkeografik gezilerde Kazan Üniversitesi kütüphanesine 9.000 den fazla elyazması girmiştir. (Gosmanov 1994: 43) Kısacası Kazan Üniversitesi kütüphanesinde, XIX. yüzyıldan bugüne kadar yapılan arkeografik geziler sayesinde 20.000 den fazla el yazması toplanmış ve bunların arasında Kıssa i Yusuf, Nehcül Feradis, Rabguzî nin Kısasu l Ebniyası, Cümcüme nâme, XIII-XIV. yüzyıllarda yazıldığı tahmin edilen Sekam Kıssası (Gosmanov 1994: 69); Kazan Hanlığı Yarlıkları gibi Türklük bilimi açısından çok değerli yazmalar bulunmaktadır. 3. Yazma Eserlerden Örnekler İskender-nâme H. 1842 Tecridü l-akâid H. 963.

Kazan Devlet Üniversitesi Türkçe Elyazmaları Paşa Yavuzarslan 161 Tefsir-i Enfes-i Cevahir Kutbeddin Muhammed, Fıkh-ı Mesâil H. 892 Eşrefoğlu Rumî nin Müzekki n-nüfûs Kamusu l-alamdan Tatarca Tercümeler Tarih-i Beldetü l-tayebe H. 987. Tevârih-i Bulgariyye M. 1551 Evliya Çelebi Müntehabat M. 1852. Arapça-Türkçe Lügat H. 989. Aşık Paşa Garibname. Nevâyî Dîvanı M. 1569 4. Sonuç Sonuç olarak Kazan Üniversitesi Kütüphanesinde 20.000 den fazla el yazma eserin henüz bir katalogu yapılmamıştır. Bu değerli eserler, ilim dünyasının istifadesinden uzak bir şekilde bulunmaktadır. Türk bilimi için son derece önemli olan bu yazma eserlerden yaklaşık 2000 adedi demirbaşa kayıtlı olup diğerlerinin adları ve içerikleri hakkında herhangi bir bilgiye ulaşmak imkânsızdır. Bu yazma koleksiyonun tam bir katalogu hazırlanıp bilim dünyasına sunulduğunda, sanırım gerek Türk tarihi, gerekse Türk dili ve tarihi hakkındaki pek çok karanlık nokta çözümleneceği gibi, var olan bilgilere de yenileri eklenecektir. Kaynaklar DEVLETŞİN, Gamircan (1999) Törki Tatar Ruhi Medeniyete Tarihı. Kazan: Tatarstan Fenler Akademisi Tarih İnstitutı. FETHİ, Albert (1960) N. İ. Lobaçevskiy İsemendege Fenni Kitaphane Kul yazmalarınıŋ Tasvirlaması: Tatar Ediplere hem Galimnereneŋ Kul yazmaları, V. Çıgarılış, Berençe Bülek, Kazan: Kazan Devlet Universitetı. FETHİ, Albert (1968) Kul yazmalar Tasvirlaması: Tatar Ediplere hem Galimnerneŋ Kul yazmaları, XII Çıgarılış. Öçençe Bülek, Kazan: Kazan Universitetı Neşriyatı. Formirovanie i Funktsionirovanie Tatarskogo Yazıka (1986), Kazan : Ministerstvo Prosvesçeniya RSFSR Kazanskij Ordena Trudovogo Krasnogo Znameni Gosudarstvennıy Pedagogiçeskiy İnstitut. GOSMANOV, Mirkasıym (1994 2 ) Kaurıy Kalem Ezennen. Kazan: Tatarstan Kitap Néşriyatı. İDEATULLİN, M.N. (1987) Arabskie Rukopisi po Astronomii i Matematike v fondax Nauçnoy biblioteki im.n.i. Lobaçevskogo. Kazan: İzdatel stvo Kazanskogo Universiteta. İSLAMOV, R.F. (1998) Altın Urda hem Memlükler Misırı: Yazma Miras, Medeni Baglanışlar. Kazan: Matbugat Yortı Néşriyatı. İstoçnikovedenie i İstorija Tyurkskih Jazıkov (1978), Kazan : Akademija Nauk SSSR Kazanskij Filial. Kazanskiy Universitet (1804 1979): Oçerki İstorii (1979), Kazan: İzdatel stvo Kazanskogo

162 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 4. Sayı 2. Haziran 2007 Universiteta. MAZİTOVA, H. A. (1972) İzuçenie Blijnego i Srednego Vostoka v Kazanskom Universitete: (Pervaja Polovina XIX veka). Kazan: İzdatel stvo Kazanskogo Universiteta. MİNNEGULOV, H. Yu. (1993). Tatarskaja Literatura i Vostoçnaya Klassika. Kazan: İzdatel stvo Kazanskogo Universiteta. MİHAYLOVA, S. M. (1991) Kazanskiy Universitet v Duhovnoj Kul ture Narodov Vostoka Rossii: (XIX Vek). Kazan: İzdatel stvo Kazanskogo Universiteta. N. İ. Lobaçevskij İsemėndege Fenni Kitaphane Kul yazmalarınıŋ Tasvirlaması: Törki Teller Beleme (1962). IX Çıgarılış, Kazan: Kazan Devlet Universitetı. (Cavaplı redaktorı: Filologiya Fennere Kandidatı, Dotsent M. ZEKİEV). NOGMAN, Mostafa (1958) N. İ. Lobaçevskij İsemendege Fenni Kitaphane Kul yazmalarınıŋ Tasvirlaması: Kayum Nasıyri Kul yazmaları. III Çıgarılış, Kazan: Kazan Devlet Universitetı. Oçerki İstorii Kazanskogo Universiteta K 200 Letiju Kazanskogo Unicersiteta (2002), Kazan: İzdatel stvo Kazanskogo Universiteta. Poema Kıssa i Yusuf Kul Gali (Problematika, Poetika, Jazyk Proizvedenija) (1988), Ufa: Başkirskijy Nauçnıj Tsentr Ural skogo Otdelenija Akademii Nauk SSSR. SAFİULLİNA, Rezeda Rifovna (2001) Peçatnaja Kniga Na Arabskom Yazıke u Tatar (1801 1917 gg.). Kazan : Avtoreferat Diss. Tatar Edebiyatı Tarihı (1984) Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı. VALEEV, R.M. (1998) Kazanskoe Vostokovedenie: İstoki i Razvitie: (XıX v. 20gg. XX. v.). Kazan: İzdatel stvo Kazanskogo Universiteta. HAKOV, V. H. (1993). Tatar Edebi Tele. Kazan: Kazan Universitetı Neşriyatı. HİSAMOVA, F. M. (1999) Tatarskiy Yazık v Vostoçnoy Diplomatii Rossii (XVI Naçalo XIX vv.). Kazan : Kazanskij Gosudarstvennyj Universitet. HUDYAKOV, M. (1991) Oçerki Po İstorii Kazanskogo Hanstva. Moskva: İnsan. ZAKİEV, M. Z.- D. G.TUMAŞEVA (1964) Rol Kazanskogo Universiteta v Razvitii Tjurkologii. Problemy Tyurkologii i İstorii Vostokovedeniya, Kazan: İzdatel stvo Kazanskogo Universiteta. (Redaktory: M. Z. Zakiev, A.S. Şofman, D.G. Tumaşeva), 9-20. ZEYNULLİN, Cemil (1996). Kelile ve Dimne. Kazan: Megarif Neşriyatı. Paşa Yavuzarslan Doç. Dr., Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi. Araştırma Alanı, Batı Türk Yazı Dili. Adres: Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü. 06530 Sıhhiye-Ankara. Türkiye. Tel: +90 312 310 32 80 / 12 92 E-posta: yarslan@humanity.ankara.edu.tr Yazı bilgisi : Alındığı tarih: 14 Aralık 2006 Yayına kabul edildiği tarih: 10 Şubat 2007 E-yayın tarihi: 29 Haziran 2007 Çıktı sayfa sayısı: 11 Kaynak Sayısı: 24