Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 2, Sayı: 7, Aralık 2014, s. 145-151 Serap BULAT 1 ŞEKİ HAN SARAYI İLE İSHAK PAŞA SARAYI SÜSLEMELERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI 2 Özet Çevresiyle bütünleşmiş etkili bir görünüme sahip olan İshak Paşa Sarayı, mimari birimlerinin yanı sıra yüksek plastik değerdeki taş süslemeleriyle kendine özgü yapı dekorasyonuna sahiptir. Merkezlerdeki saraylardan daha küçük boyutlarda inşa edilen saray, birbirini takip eden iki avlu etrafında toplanan yapı gruplarından oluşmaktadır. Bu yapı grupları içerisinde de ikinci avluda haremle selamlık bölümü arasında yer alan cami, minare ve son cemaat yeri ile günümüze en sağlam ulaşan bölümler olmuştur. Orijinal tasarımların, yorumların kullanıldığı eklektik bir yapı dekorasyonuna sahip olan sarayın, bezemeleri arasında da sembolik anlam taşıyan hayat ağacı, selvi ve vazodan çıkarak yükselen ağaç motifleri, Doğubayazıt İshak Paşa Sarayı na özgü bir tarzın gelişmesinde etken olmuştur. Yine yaklaşık aynı zaman dilimi içerisinde inşa edilmiş olan, Azerbaycan'ın Şeki şehrinde bulunan, Şeki Han Sarayı'nda İshak Paşa Sarayı'nda görülen süslemelere benzer süslemelerle karşılaşmaktayız. Ancak burada, İshak Paşa Sarayı'nda ki taş kabartma süslemelerin yerini, mozaik, vitray ve kalem işi süslemelerin aldığı görülür. Her iki sarayın bezemelerinde kullanılan, malzemelerde farklılıklar olmasına rağmen, süslemelerin sembolik anlamları ve formları aynı tarzda ele alınarak kullanılmış olması, bu iki sarayın süslemelerinde ayırt edici bir özellik olarak karşımıza çıkmaktadır. Farklı bölgelerde yer alan bu iki sarayın bezemelerinde görülen yakınlık önemli derecede dikkat çekicidir. Bu üslup özellikleri ile birlikte bölgesel farklıklar, İran, Gürcü, Kafkas etkileri, mahalli ustaların kendilerinden bir şeyler katarak gerçekleştirdikleri bezemeler, Türk sanatına özgü motifler bir bütünlük içerisinde kullanılarak, sarayı özel yapan bir yapı dekorasyonunun oluşumunda etkili olmuştur. Anahtar Kelimeler: Saray, İshak Paşa, Şeki Sarayı, Süsleme, Motif 1 Arş. Gör., Atatürk Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, serapbulat69@gmail.com 2 Bu yazı, Erzincan Üniversitesi, I. Uluslar arası Türk Dili Konuşulan Coğrafyalarda Kültür Sanat ve Sanat Eğitimi Sempozyumu nda Şeki Han Sarayı ile İshak Paşa Sarayı Bezemelerinin Değerlendirilmesi bildiri olarak sunulan yazı, daha sonra ekleme ve güncellemeler yapılarak makaleye dönüştürülmüştür.
Serap Bulat 146 COMPARISON OF ORNAMENTS SHEKİ KHAN PALACE WITH THE ISHAK PASHA PALACE Abstract Effectively integrated with the environment, which has a view of the Ishak Pasha Palace, the architectural value of the units as well as high plastic decoration has a unique structure with stone ornament. The Palace, built in smaller sizes than the other palaces in the center, is composed of a cluster of constructions gathering around two successive courtyards. Among this cluster of constructions, the mosque, located between the sections of Harem and the Men s Quarter (Selamlık) in the second courtyard, has been the most robust building reaching today with its minaret and narthex. Original design, comments that use an eclectic building decoration having a palace, embellishments among the symbolic meanings bearing tree of life, cypress and vases exiting the rising tree motifs, Doğubeyazit Ishak Pasha Palace, a unique style in the development was a factor. Again, built in the same time frame, located in the city of Azerbaijan, Sheki, Sheki Khan Palace, Ishak Pasha Palace, seen in the decorations are faced with similar decorations. But here, Ishak Pasha Palace, the location of the stone relief decorations, mosaics, stained glass and stenciled decorations get seen. Both of the palace is used in decorations, decorations differences in, although decorations of the symbolic meanings and forms in the same manner by considering it used to be, these two palaces of the decorations in the distinguished as a feature emerges. Located in different regions seen in decorations proximity of these two palaces is significantly noticeable. Beside these order features, regional differences, Persian, Georgian, Caucasian impacts, authentic ornaments made by local foremen and characteristic themes of Turkish Art were used coherently which has an influence in structural decoration that made the Palace unique. Key Words: Palace, Ishak Pasha, Sheki Palace, Ornament, Motif Anadolu nun en uç noktasında, şehre hakim yüksek kayalık bir alan üzerinde görkemli yapısıyla günümüze kadar ulaşabilen en önemli eserlerden birisi olan İshak Paşa Sarayı, H.1199 (M.1784) tarihinde İshak Paşa tarafından yaptırılmıştır. 341 Türk saray mimarisinde çeşitli ama az örneği olan saray mimarisinin önemli örneklerinden birisi olan İshak Paşa Sarayı, plan özellikleriyle tamamen Türk saray geleneğinde ve Osmanlı saray anlayışı esas kabul edilerek inşa edilmiştir. Üç bölümden oluşan bu yapı kompleksi, her bölümü kendi içerisinde uyumlu ve kendine ait farklı büyüklükte avluları, bu avluların etrafını çevreleyen çeşitli birimlerden oluşmaktadır (Resim 1). Topkapı Sarayı ndaki fikrin küçültülmüş yani özetlenmiş bir örneği olarak kabul edilebilecek bir düzenlemeye sahip olan saray, plan özelliklerinden daha çok bölgesel farklılıkların da etkisinden bahsedebileceğimiz zengin taş süslemeleriyle XVIII. yüzyıl Osmanlı Dönemi içerisindeki yerinin önemini artırarak ayrı bir özellik taşımaktadır. Yine aynı yüzyıl içerisinde inşa edilmiş olan diğer bir eser de, Azerbaycan ın XVIII. yüzyıl mimarlığının 4 Mahmut Akok, Ağrı Doğubayazıt ta İshak Paşa Sarayı Röleve ve Mimarisi, Türk Arkeoloji Dergisi, S.X-II, Ankara, 1961, s.30 ; M. Önder, Şahaserler Konuştukça, Ankara, 1996, s. 118
147 Şeki Han Sarayı İle İshak Paşa Sarayı Süslemelerinin Karşılaştırılması en gösterişli anıtlarından birisi olan Şeki Han Sarayı dır. Kendine özgü mimari yapısıyla farklı bir konumda olan saray, 1762 yılında Hüseyin Han tarafından yaptırılmıştır. 5 Azerbaycan Ortaçağ mimarisinin seçkin eserlerinden olan saray, resmi karşılama salonu ve özel bölümler olmak üzere iki katlı yapıdan ibaret olup, katların planları birbirinin aynıdır (Resim 2). Birinci kattaki salon ise divanhane olarak adlandırılmaktadır. Doğubayazıt İshak Paşa Sarayı nda olduğu gibi Şeki Han Sarayı da plan özelliklerinden çok zengin bezemeleriyle dikkat çekmektedir. Sarayın, dış ve iç duvarları bölümlere ayrılarak, her bir bölümün boşlukları içerisine hayat ağacı motifleri, selvi motifleri, rumi, doğal çiçekler, insan ve hayvan figürlerinden oluşan kompozisyonlar işlenerek süslenmiştir. Bu kompozisyonların yanında, Nizami Gencevi nin Yedi Güzel, Leyla ile Mecnun eserlerinin kahramanlarının karakterleri de yer almaktadır. Ayrıca sarayı özel kılan diğer bir özellik de, pencere ve kapılarının baştan başa renkli vitrayla oluşturulmuş geometrik süslemelerle bezenmiş olmasıyla beraber mimarinin dış süslemelerinin arasında, sarayı yapan ustaların ismi, hat sanatıyla verilmiş olmasıdır. Motifler arasında yakınlık görülen her iki saraydan Şeki Han Sarayı nda bezemelere, çoğunlukla zengin kalem işi süslemeler şeklinde karşılaşılırken, İshak Paşa Sarayı nda günümüze ulaşabilen kalem işi süslemeleri, bir tek caminin kubbesinin iç kısmında sıva üstüne yapılmış olarak görmekteyiz. Oysaki, Charles Texier, 1830 yılında doğu ve güneydoğu Anadolu ya yaptığı gezi sırasında, İshak Paşa Sarayına uğramış ve Description del Arme nie la Perse et la Mesopatamie adlı kitabın da, konuk edildiği kabul odalarını büyük bir hayranlıkla anlatarak, mineli kornijlerden, renkli figürlerden ve özellikle de binlerce fantastik kuş resminin bulunduğu tavanlardan bahsetmektedir. 6 Şeki Han Sarayı nda da kalem işi olarak karşılaştığımız bu renkli fügürler ve kuş tasfirleri, Şeki Han Sarayı ndan yirmi iki yıl sonra tamamlanmış olan İshak Paşa Sarayı nda Texier tarafından, kalem işlerinin bu şekilde ifade edilmesiyle bağlantılı olarak, saraydaki bezemelerin Şeki Han Sarayı ndan etkilenmiş olma ihtimalini de düşündürmektedir. Ancak İshak Paşa Sarayı nda, günümüze kadar ulaşamamış olan bu kalem işi süslemeler bir tek, ağaç, çiçek ve bulut gibi nesnelerden oluşan manzara resmiyle cami kubbesinin iç kısmında yer almaktadır. Rus işgalleriyle zarar görmüş olan İshak Paşa Sarayı nda günümüze ulaşabilen bezemeler, taş malzeme üzerine yüksek kabartma olarak uygulanmış şekliyle varlığını devam ettirmektedir. Bu bezemeler arasında da Şeki Han Sarayı ndaki motiflerle yakınlık gösteren, hayat ağacı, selvi ve vazodan çıkarak yükselen çiçekler önem taşımaktadır. Ayrıca bu süslemeler de, Selçuklu, barok ve rokoko üsluplarının etkileri görülmesiyle beraber, sarayın bulunduğu coğrafi konum ve yöresel ustaların kendinden bir şeyler katarak gerçekleştirdikleri motifler, Şeki Han Sarayı ndaki bezemelerle aynı anlamları taşısa dahi, malzeme açısından farklılık gösterir niteliktedir. Her iki sarayda da karşılaştığımız hayat ağacı motifleri, eski çağlardan beri farklı şekillerde kullanılmış olmasıyla beraber, birçok kültürlerde uygulama alanı bulmuştur. Hayat ağacı, evrenin direği (axis mundi),cennet, gök, bereket gibi kavramların yanı sıra, evrenle yaşam arasında tüm ilişkileri simgeleyen evrensel bir motif olarak tüm inanç sistemlerinde var olmuştur. 7 Özellikle de XVIII. yüzyıl Osmanlı Dönemi mimari eseri olan İshak Paşa Sarayı nda bulunan hayat ağacı motiflerinde, naturalist tarzdan soyutlamaya kadar giden değişik tarzda ilginç örneklerle karşılaşmaktayız. Bu motifler arasında da, sarayın mihrap nişinin iki yan köşe paye başlıkları üzerinde (Şekil 1) ve harem taç kapısını çevreleyen bordür düzenlemesinde 5 A.R. Salamzade & M. A. Ismailov&, & K. M. Mamed-Zade, Historical-Architectural Outline, ELM, Baku, 1988, s. 144-145 6 J. Laroche, Le Chatcaud Ishak Pasha, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, S.28/307, 1970, İstanbul, s.30-48 7 Doğan Kuban, Divriği Mucizesi, İstanbul, 2003, s. 26-28
Serap Bulat 148 (Şekil 2) farklı bir anlayışla ele alınmış ağaç motiflerine yer verilmiştir. Minyatür bir ağaç şeklinde gerçekleştirilmiş izlenimi veren bu ağaç motifleri, çok fazla dallara ayrılmayan yapısıyla sade bir forma sahiptir. Ağaç motiflerinin bazı dallarının uçlarında da naturalist yaprakları hatırlatır şekilde ince çizgili dokularla doldurulmuş üç parçalı yapraklar bulunurken, bazı dallarının uçlarında da cennet sembolü sayılan 8 nar motiflerine yer verilmiştir. Şeki Han Sarayı nda da, daha büyük boyutlarda ele alınmış naturalist tarzdaki ağaç motiflerinin dallarının uçlarında da nar meyvesine rastlanmaktadır (Resim 3). Ayrıca sarayda, hayat ağacı motifleri dışında selvi motifleriyle de karşılaşmaktayız. Selvi motifi, temelde İslam sanatı motiflerinden olup XV. yüzyıl başlarından itibaren minyatürlerde de yer almaktadır. 9 Ancak İshak Paşa Sarayı nın II. Taç kapısında (Şekil 3) gördüğümüz ve Şeki Han Sarayı iç mekanında (Resim 4) karşılaştığımız selvi ağacı motifleri, farklı bir tarzda ele alınışıyla, üzerindeki natüralist tarzdan, üsluplaşmış motifleriyle, konik formdaki gövdenin yana yatık tepeyle son bulmasıyla birlikte, farklı bir anlayışta kullanım alanı bulmuştur. İshak Paşa Sarayı nda adeta üç boyutlu forma yaklaşır şekilde iri plastik etkisi bırakan selvi ağacının gövdesi, alt bölümden başlayarak tüm gövdeyi dolaşan S şeklinde kıvrık dal (sarmaşık) motifleriyle bezenmiştir. Bu anlayışta ele alınmış selvi motifinin kalem işi olan bir benzerini Şeki Han Sarayı nda görmekteyiz. Şeki Han Sarayı ndaki selvi motifinde olduğu gibi İshak Paşa Sarayı nda kabartma olarak taşa işlenen selvi ağacının gövdesi de, kıvrık dal motifleriyle bezenmiştir. Bu kıvrık dal üzerinden çıkan üsluplaşmış yaprak ve çiçek motifleriyle aralarda kalan boşluklar doldurularak, selviye etkili bir görünüm kazandırılmıştır. Silme ile çevrelenmiş olan bu selvi motifi, vazo olarak da değerlendirebileceğimiz bitkisel bir motif üzerinden çıkarak yükselmektedir. Ayrıca İshak Paşa Sarayı nda bu selvi motifi tarzında, harem taç kapısı girişinin her iki iç yanında karşılıklı olarak yerleştirilmiş başka bir selvi motifine daha yer verilmiştir. Şeki Han Sarayı ve İshak Paşa Sarayı aynı yüzyıl içerisinde inşa edilmiş olmasına karşın, plan özellikleri açısından benzerlikten, bahsetmek mümkün değildir. Ancak her iki sarayda kullanılan malzemeler farklılık gösteriyor olsa dahi, bazı bezemelerinin birbirleriyle olan benzerliği dikkat çekicidir. İshak Paşa Sarayı nı, yapıldığı dönem doğrultusunda düşünecek olursak, Selçuklu etkisiyle beraber barok, rokoko etkilerinin bezemelerde görülmesi olası olurken, bu etkiler bölgesel farklılıklarla birlikte yoğrularak, o bölgeye özgü, İshak Paşa Sarayı na özgü motiflerin çıkmasında etkili olmuştur. Her iki sarayın, bezemelerindeki etkilenmeleri ve yakınlıklarını bir XVIII. yüzyıl yapısı olmasıyla birlikte, yakın bölgelerde inşa edilmiş olmalarından kaynaklanan sebeplerden dolayı bağlantı kurmak mümkün olduğunu ifade edebiliriz. Bu doğrultuda Şeki Han Sarayı ve İshak Paşa Sarayı nda karşılaştığımız hayat ağacı motifleri, selvi motifleri, vazodan çıkarak yükselen natüralist motiflere rastlanmasıyla beraber, her iki saray yapıldığı dönemde olduğu gibi günümüzde de önemini koruyarak, bezemeleriyle ön plana çıkmaktadır. 8 Gönül Öney, Anadolu Selçuklu Sanatında Hayat Ağacı Motifi, Belleten, C.XXXII, Ankara, 1968, s. 125-126 99 G. Guratola, Türkiye: Selçuklulardan Osmanlılara Sanat, Çev. K. Atakay, 2010, s. 255-256
149 Şeki Han Sarayı İle İshak Paşa Sarayı Süslemelerinin Karşılaştırılması KAYNAKLAR AKOK, M. (1961) Ağrı Doğubayazıt ta İshak Paşa Sarayı Röleve ve Mimarisi, Türk Arkeoloji Dergisi, S.X-II, Ankara, s. 30-48 GURATOLA, G. (2010) Türkiye: Selçuklulardan Osmanlılara Sanat, Çeviren K. Atakay, İstanbul KIRZIOĞLU, M. F. (1976) Osmanlıların Kafkas Ellerini Fethi, (1451-1590), Ankara KUBAN, D. (2003) Divriği Mucizesi, İstanbul LAROCHE, J. (1970) Le Chatcaud Ishak Pasha, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, S.28/307, İstanbul, s.30-48 ÖNDER, M. (1996) Şahaserler Konuştukça, Ankara ÖNEY, G. (1968) Anadolu Selçuklu Sanatında Hayat Ağacı Motifi, Belleten, C.XXXII, Ankara, s.125-128 SALAMZADE, A. R., ISMAİLOV, M. A. & MAMED-ZADE, K. M. (1988) Historica- Architectural Outline, Baku, ELM Resim 1. İshak Paşa Sarayı Genel Görünüm
Serap Bulat 150 Resim 2. Şeki Han Sarayı Resim 3. Şeki Han Sarayı Kalem İşi Süslemeleri Şekil 1. İshak Paşa Sarayı, Mihrap Nişi Köşe Paye Başlıkları Üzerindeki Ağaç Motifi Şekil 2. İshak Paşa Sarayı, Harem Taç Kapısını Çevreleyen Hayat Ağacı Motifi
151 Şeki Han Sarayı İle İshak Paşa Sarayı Süslemelerinin Karşılaştırılması Resim 4. Şeki Han Sarayı Kalem İşi Süslemeleri Şekil 3. İshak Paşa Sarayı, II. Taç Kapıda Bulunan Selvi Motifi