İHVÂN-I SAFÂ RİSÂLELERİ Cilt 5 İdea Ayrıntı Yayınları
Ayrıntı: 982 İdea: 29 İhvân-ı Safâ Risâleleri Cilt 5 Kitabın Orjinal Adı Risâletü l-câmi a ve Câmi atü l-câmi a Editör Prof. Dr. Abdullah Kahraman Çevirenler Prof. Dr. Abdullah Kahraman Prof. Dr. Ali Durusoy Prof. Dr. Metin Özdemir Doç. hla. Murat Demirkol Yrd. Doç. Dr. Muhammed Fatih Kılıç Arş. Gör. Tahsin Yurttaş Yayıma Hazırlayan Özlem Çekmece Bu kitabın Türkçe yayım hakları Ayrıntı Yayınları na aittir. Kapak Görseli NYPL/Science Source/Photo Researchers Getty Images Turkey Kapak Tasarımı Gökçe Alper Dizgi Kâni Kumanovalı Baskı ve Cilt Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti Merkez Efendi Mah. Fazılpaşa Cad. No: 8/2 Topkapı/İst. Tel.: (0212) 612 31 85-576 00 66 Sertifika No.: 12156 Birinci Basım: 2016 Baskı Adedi: 2000 ISBN 978-605-314-086-3 Sertifika No.: 10704 AYRINTI YAYINLARI Basım Dağıtım San. ve Tic. A.Ş. Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No: 3 Cağaloğlu İstanbul Tel.: (0212) 512 15 00 Fax: (0212) 512 15 11 www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr twitter.com/ayrintiyayinevi facebook.com/ayrintiyayinevi instagram.com/ayrintiyayinlari
İHVÂN-I SAFÂ RİSÂLELERİ Cilt 5
İDEA DİZİSİ SON ÇIKAN KİTAPLAR KURTULUŞ TEOLOJİSİ Ed. Christopher Rowland KİRLİLİK KAVRAMI VE ALEVİLİĞİN ASİMİLASYONU Mevlüt Özben İSLAM IN GELECEĞİ Wilfred S. Blunt İSLAM IN İKİNCİ MESAJI Mahmut Muhammed Taha TANRISIZ AHLAK? Walter Sinnott-Armstrong DÜŞMANIN TARİHİ Gil Anidjar İSLAM DA 50 ÖNEMLİ İSİM Roy Jackson ESRÂRNÂME Ferîdüddîn Attâr İHVÂN-I SAFÂ RİSÂLELERİ 1. Cilt SÜRYANİLER Mutay Öztemiz KIZILBAŞLAR/ALEVİLER Krisztina Kehl-Bodrogi İBNİ HALDUN Tarih Biliminin Doğuşu Yves Lacoste İBNİ ARABÎ VE DERRİDA Tasavvuf ve Yapısöküm Ian Almond İHVÂN-I SAFÂ RİSÂLELERİ 2. Cilt HIRİSTİYANLIKTAKİ ATEİZM Exodus un ve Krallığın Dini Ernst Bloch KOMÜNİSTLERDEN İSLAMCILARA Bir 20. Yüzyıl Tarihi: Endonezya Adrian Vickers İHVÂN-I SAFÂ RİSÂLELERİ 3. Cilt OXFORD İSLÂM SÖZLÜĞÜ Baş Editör: John L. Esposito İLÂHÎNÂME Ferîdüddîn Attâr MÜSLÜMAN SİTE Louis Gardet İHVÂN-I SAFÂ RİSÂLELERİ 4. Cilt ROMANTİK ORTADOĞU Metinlerarası Bir Deneme Hayri K. Yetik ÂDEM İLE HAVVA HER YERDE Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslamiyet te İlk İnsan Mineke Schipper İSLAM TEOLOJİSİNE GİRİŞ Louis Gardet & Georges Anawati ARKAIK ORTADOĞU Güncellenen Metinlerin Kurgusökümü Hayri K. Yetik CENNETİN ELEŞTİRİSİ Roland Boer MÜSLÜMAN KÜLTÜRÜ V. V. Barthold
İçindekiler Sunuş... 9 Matematik ile İlgili Risâleler Hakkında... 13 Tabiat ile İlgili Risâleler Hakkında... 85 Aklî Risâleler, Ruhsal Birikimler ve İlahi Taşırmaların Anılması Hakkında... 181 İlahi ve Dînî Yasalara Dair İlimler Hakkında... 277 Risâlelerin Özeti... 301
Sunuş G elin! Bu bahçeye girin! der İhvân-ı Safâ, Arzu ettiğiniz meyvelerden yiyin! İstediğiniz kokulardan koklayın! Gönlünüzce eğlenip, istediğiniz yerde dolaşın! Sevinip neşelenin! Bir grup düşünürün ortak adı olan İhvân-ı Safâ, arınmış kardeşler veya gönlü temiz kardeşler anlamına gelir. İslam ın dördüncü yüzyılında (dokuz yüzlerin sonu, binli yılların başı) Basra da ortaya çıkmakla birlikte Bağdat da da bir kolları bulunur. Ortak düşünce ve dayanışma içinde, 52 fasikülden (risâleden) oluşan bir eser yazarlar. İslam tarihinin ilk yüzyılları toplumsal kamplaşmaların ve düşünsel yarılmaların yaşandığı bir dönem olur. Akıl ile inancın, bağlanma ile sorgulamanın sarsıcı geriliminde Mutezileciler, Kelâmcılar, Felsefeciler ve Tasavvufçular kendilerine yer ararlar. Bâtınî Zâhirî ya da Sünni Şii diye bilinen ve uzlaşmaz bir hat izleyen eğilimler, toplumdaki bölünmeler içinde gelişir. İbni Sina, Eşari, daha sonra Gazali ve İbni Rüşd gibi düşünürlerin etrafında dönen tartışmalar, inanç ve hayat üzerindeki etkileriyle yayılır. Emeviler, Abbasiler, Fatımiler, Karmatiler, İsmaililer ve diğerleri, farklı fikirlerin ifade edildiği ama çok fazla kanın da aktığı bir süreçten geçerler. Tarih, keskin kılıçların olduğu kadar keskin fikirlerin de eşitsiz gelişiminde biçim alır. İhvân-ı Safâ, bu derin yarılmaların ortasında belirir. Aklın rehberliğinde, kalbi arındırmaya ve insanı yükseltmeye gayret ederler. Din ile felsefenin, bilim ile ahlakın iç bağlarla bütünleşmesi, insanlığın gelişme imkânını yaratır. İhvân-ı Safâ bu inançla, Sokrates ten beri var olan geleneğe benzer şekilde, arınma yoluyla olgunlaşmaya yönelerek, insan-ı küllî nin peşine düşer. Yetkin insana ulaşmak için olgunlaşmak ve ahlaken güzelleşmek gerekir. Bu arzu, onları, insanın ne olduğuna değil, ne olabileceğine yani yaratıcı potansiyeline dair bir anlayışa götürür. İhvân-ı Safâ öteki düşünce ve inançlara karşı hoşgörüyü özellikle vurgular. Hiçbir bilime düşman olunmamalı, hiçbir kitaptan uzak durulmamalıdır onlara göre. Bütün dinlerin olumlu yanına vurgu yaparlar. İhvân-ı Safâ grubundan bir düşünürün şöyle dediği rivayet edilir: Din, hastaların; felsefe ise sağlıklı insanların tedavisiyle ilgilenir. Peygamberler hastaları, hastalıklarının artmaması, hatta onların bütünüyle iyileşmesi için tedavi ederler. Filozoflar ise herhangi bir hastalık bulaşmaması için, sağlıklı insanların sağlığını korur. 9
Onların tek tek kendi adlarını kullanmak yerine ortak bir isim tercih etmeleri, dönemin baskıcı koşullarının yanı sıra küllî düşüncelerinin de bir yansımasıdır. Grubun tam adı İhvân-ı Safâ ve Hullân-ı Vefâ Ehl-i Adl ve Ebnâ-i Hamd dır. İslam üzerine araştırmalarıyla bilinen Goldziher, İhvân-ı Safâ adının Kelile ve Dimne söylencesinden alındığını belirtir. Söz ettiği hikâyede, bir avcıdan kurtulmak için birbirlerine yardım eden hayvanlar (güvercin, fare, kaplumbağa, gazel) başarıya ulaştıktan sonra hep birlikte ihvân-ı safâ olduklarını söylerler. Risâleler de buna dönük ifadeler görülür. Kardeşine yardım etmenin, hatta gerekirse kendini feda etmenin yüceliği dile getirilir. İhvân-ı Safâ içinde birbirine bağlı dört ayrı derece vardır: Birincisi on beş yaşını dolduran gençlerin oluşturduğu sanatkâr grubudur. İkinci derece, otuz yaşını dolduran ve akıl ve hikmeti bilen liderler grubudur. Üçüncü derece, kırk yaşını dolduran güçlü kralların derecesidir. Dördüncüsü ise, elli yaşını dolduran ve hakikate açık biçimde erişenlerin derecesidir. Kim oldukları ve kaç kişi oldukları konusunda değişik teori ve söylentiler vardır. Kendilerini Âdem babanın mağarasında uyuyanlar olarak tanımlar ve ashâb-ı keyf uykularını tamamlayarak uyandıklarını söylerler. Ayda üç gece gerçekleşen toplantılarına yabancıları almazlar, ama düşüncelerini yaymaktan da geri durmazlar. İhvân-ı Safâ üyeleri arasında el-besti, Zencani, Mukaddesi, Mihrcâni, Avfi, Rifai ve el-sabi gibi isimler anılır. Etraflarındaki sır halesi bin yıldır kalkmamıştır. Risâleler i, üç gizli imam dan (imam-ı mestûr) ikincisinin yazdığı iddia edildiği gibi, İhvân-ı Safâ yı İsmaililer den Nusayriler e ve Dürziler e kadar değişik yapılara atfedenler de olur. Abbasi halifesinin emriyle 1050 yılında İhvân-ı Safâ Risâleleri nin (İbni Sina nın eserleriyle birlikte) bütün kütüphanelerden toplanarak yakıldığı bilinir. Ancak Endülüslü düşünür Müslime, Doğu ya seyahati sırasında risâleleri toplayarak, yok olmaktan kurtarır. Hz. Muhammed den ilhamla, dünyanın bir hapishane olduğunu söyleyen İhvân-ı Safâ, buradan kurtulmanın yolunun bilgiyle arınmaktan geçtiğine inanır. Bu temelde insanın olgunlaşmasını ve ahlakın düzeltilmesini dert edinerek, toplam 52 risâle ve bir de ek (Risâletü l-câmia) yazarlar. Ansiklopedik bir niteliğe sahip bu eserde, matematikten müziğe, felsefeden gökbilimine ve sihirden aşka kadar pek çok konu, şiirsel bir dille tartışılır ve özenle işlenir. Risâleler dört bölüm altında sınıflandırılır: a) Matematiksel ve Eğitsel Bilimler. (On dört risâle) b) Cisimsel-Doğal Bilimler. (On yedi risâle) c) Psikolojik-Aklî Bilimler. (On risâle) d) Metafizik Bilimler. (On bir risâle) İhvân-ı Safâ, sayılara özel bir anlam yüklediği için, Risâleler in ilk cildini matematik konusuna ayırır. Pisagorculardan (Pythagoras) ilhamla, varlığın aslını sayılara göre düşünür ve felsefelerini buna göre geliştirirler. Bilimsel sanatların ve ahlakın yanı sıra musikiye de matematik bölümünde yer verirken, tıpkı Yunan ve İskenderiye filozofları gibi, melodi ve ritmlerle gök cisimlerinin hareketleri arasında bir ilişki kurarlar. Doğal bilimlerin ele alındığı ikinci ciltte, madde-suret, zaman-mekân, hareket, meteoroloji, varlıklar, sesler ve işitme gücünün algılanması gibi konular işlenir. İhvân-ı Safâ, doğuş ve gelişme anlayışına eğilim göstererek dört ayrı varlık türü sıralar: Madenler, 10
bitkiler, hayvanlar ve insanlar. Bunların her birinin alt tabakası bir alttaki varlığa, üst tabakası ise bir sonraki varlığa bağlanır. Madenlerin alt tabakası toprakla, üst tabakası bitkilerle bitişiktir. Yosun buradaki bir tür ara halkadır. Bitkilerin hayvanlara bağlanan yemişi ise hurmadır. Diğer bitkilerden farklı olduğu için hurma hayvani bir bitkidir. Dişi hurmanın aşılanması hayvanlarınkini andırır. Hurmanın baş tarafı kesildiğinde, artık gelişmez, tıpkı hayvanların ölmesi gibi. Hayvanların en gelişkini de insana en yakın olanıdır. Bunlar niteliklerine göre birkaç çeşittir: Fiziki benzerlik açısından maymun, zekâsıyla fil, organizasyon yeteneği açısından ise arı, insan ile hayvan arasındaki aralıkta yer alır. Üçüncü ciltte psikolojik-aklî bilimler incelenirken, yeni-platoncu bir yaklaşımla, feyz (taşma) ve sudûr (meydana gelme) öğretisi dile getirilir. Evrenin ve bütün maddelerin işleyişi, canlı bir bedene benzetilir ve evren büyük insan olarak adlandırılır. İhvân-ı Safâ, insanın bütün çabasının, tam bilgiyi elde etmek olduğuna inanır. Küllî Aklı bilmekle ve onun rehberliğinde ulaşabilecek bir amaçtır bu. Dördüncü ciltte farklı görüşleri ve inançları ele alırken, din ile felsefe arasında köprüler kurmaktan ziyade içsel bağlar bulmaya çalışırlar. Farabi ve İbni Sina nın başka biçimde tartıştıkları meselelere akıl düşürürler. Farklılıkların aşıldığı kapsayıcı bir dine doğru yol alırken, aklî bir inanç yaratma hayalinin ardına düşer ve din ile felsefeyi bu gayretle yoğurmaya çalışırlar. Bu bağlamda mesela şeytan inancı, dünyevileşmiş akıl ile tanımlanır. İhvân-ı Safâ ya göre şeytan, rüştüne ulaşmış olan insandır. Çünkü öğüt dinlemez ve şehevî arzuların peşinden gider. Davranışları ve ahlakı kötü olduğu için o da kötü insan olur. 52 risâleden sonra gelen beşinci ciltte, bütün risâlelerin özünü yansıtan bütünsel bir bakış sunulur. Bu konuda fihristte şöyle denir: Bundan sonra, diğer risâlelerin hepsini özetleyen, onlardaki hakikatlerin tamamını içeren er-risâletü l-câmia gelir Er-Risâletü l- Câmia, dile getirdiğimiz şeyler için en son gaye ve en son amaçtır. İhvân-ı Safâ Risâleleri olarak bilinen ve bin yıldır Doğu dan Batı ya geniş bir kültür ve düşün coğrafyasında önceleri nefesi sonraları ise hayaletiyle dolaşan bu eser, şimdi okunup, arınmış kalplerde yer edinmeyi bekler, yeniden. Ey kardeş! der İhvân-ı Safâ, bu risâleler, ilim isteklileri, hikmeti seçenler, özgürlüğü seven ve kurtuluşu tercih edenler içindir. Onları sadece hak edenlere vermek ve hak edenleri onlardan mahrum etmemek suretiyle, risâleler konusunda emanet hakkı yerine getirilmelidir. Çünkü risâleler; cilâ, şifa, nur ve ışıktır. Hatta onlar ilaç olamamışsa, hastalık gibidir. İyileştiremezse hasta eder; ıslah etmezse ifsat eder; kurtuluşa erdirmezse helâk eder. Tedavi eder, ama bazen hasta da edebilir. Öldürür de, diriltir de. Aradan bin yıl geçti. Emanet hakkını yerine getiriyoruz. Burhan Sönmez Nisan 2012, İstanbul 11
Matematik ile İlgili Risâleler Hakkında
Giriş 1 Rahmân ve Rahîm Olan Allah ın Adıyla! aratan, sonra düzenleyen ve her şeyi belirleyen, sonra doğru yola ileten ve çayırı Yyeşerten, daha sonra onu kararmış kuru bir ota dönüştüren 2 Allah a hamd olsun. Biz sana* okutacağız ve sen, asla unutmayacaksın. Allah ın dilediği ayrı. Evet, O açığı da gizliyi de bilir. Ve biz sana, çok kolayı, daha da kolaylaştıracağız.** Hatırlat, hatırlatma faydalı olacaksa. Kim korkuyorsa, hatırlayacak, oysa, büyük mutsuz, ondan kaçınacak, ki o, en büyük Ateş e düşecek, sonra, orada, ne ölecek, ne de yaşayacak. Elbette, başarıya ermiştir, arınan, Rabbin adını hatırlayan, sonra namaz kılan. Ama siz, doğrusu, şimdiki hayatı seçiyorsunuz, oysa öteki dünya daha iyi ve daha kalıcıdır. Evet bu, eski Sâhifeler de vardır, İbrahim*** ve Musa nın Sâhifeleri nde... 3 Bize en güzel nimetlerini bahşedip ihsânda bulunduğu için Allah a hamd olsun. Âhiret ve dünyanın Rabbinden başka hiçbir ilâh yoktur. Bizi bu yola koyan Allah a hamd olsun. Eğer Allah bize hidâyet vermeseydi, biz asla doğru yolu bulamazdık. Ey iyiliksever ve merhametli kardeşim! Allah seni ve bizi kendi katından bir ruh ile desteklesin. Kendisine itaat etme konusunda bize ve sana yardım etsin. Bizi, seni ve bütün kardeşlerimizi kendisine isyan etmekten muhafaza eylesin. Kalplerimizi açıp O nu zikretmemiz için gönüllerimizi kendi nûruyla genişletsin. O na doğru yönelmeye ve O na tevekkül etmeye bizi muvaffak kılsın Bilmelisin ki Allah, ihsânı, şefkati, varlığı ve cömertliği ile iyilik sahibi olanlara karşılık vermenin sahibidir. Sana, hikmet nûrlarını, Allah ın verdiği nimetlerin inceliklerini, ruhların meyvelerini, akılların hoş kokularını, ruhların gezintilerini, seçkin kimselerin (mele-i a lânın) süslerini, ilmin gizemlerini ve hikmetin gizli hazinelerini sunmuştuk. Daha önce sana anlatılanlar, çok sayıda kapıyı içinde barındıran ve her kapının içinden, Kur ân ın elfâzını toplayan, rûhun ve güzel kokulu cennet bahçelerine açılan pek çok kapının aralandığı büyük 1. Çeviri: Yrd. Doç. Dr. Muhammed Fatih Kılıç. Mardin Artuklu Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Felsefe Bölümü öğretim üyesi. 2. A lâ, 87/2-5. * Ey Muhammed! (y.h.n.) ** Allah a olan yolculuğunu daha da kolaylaştıracağız. Ayrıca bkz. 92/Leyl, 7. (y.h.n.) *** İbrahim in Sâhifeler i, ayrıca bkz. 53/Necm, 37 (y.h.n.) 3. A lâ, 87/6-19. 15
faziletleri bir araya getirir. [Ayrıca] peygamberlerin ve Allah a yakın hafaza meleklerden aldığı, doğru yola çağıran imamların ve hulefâ-i râşidînin, kesin bilginin nûruyla gören irfan sahibi müminlere naklettiği yorumun en sağlam anlamlarını [bünyesinde toplar]. Kalem, bu faziletleri ve anlamları şerefli levh-i mahfuza yazmakla işe başlar. Allah ın kendisine okumasını ilhâm ettiği kimse de bunları okur. Allah en muhkem âyetlerini, kendisine yakın olan ve sürekli O nu tesbih eden Arş ın taşıyıcısı bilgin meleklere öğretir ve onlara, kendilerinden sonra gelen bir alt seviyedeki meleklere bu âyetleri vermelerini emreder. Böylece bu âyetler, Allah ın süflî âlemden seçtiği kimselere ve insanoğluna kadar ulaşır. Bu âlemlerin ilki, cismânî yaratılışın başladığı âlemdir. İnsânî fıtrata sahip olanların ilki ise ilk Âdem dir. Kendisinden başka hiçbir ilâhın olmadığı Allah Teâlâ, meleklerine ve semâvâtının sâkinlerine bildirmek üzere şöyle buyurdu: Ve Rabbin meleklere, Ben yeryüzünde bir vekil belirleyeceğim. 4 Böylece yapacağı şeyi meleklere bildirdi ve Âdem e secde etmelerini emretti. Melekler önce itiraz ettiler sonra da tövbe edip Allah a yöneldiler. Onların itirazı herhangi bir kasıt ve ısrar içermeyen bir hataydı. Nitekim daha sonra kibre kapılmadan ona secde ettiler. Ne var ki Allah, kendisine yakın ve üstün olan melekleri, Âdem e secde etmekten beri kıldı. Çünkü o melekler, üstün nûrla aydınlanmış, lâhûtî, temiz, rabbâni ve nûrânî sırları kendilerinde saklar. Bu melekler, Allah ın kendilerini ulvî âleminin ehli ve semâvî melekûtunun sâkinleri olarak yarattığı rabbâni makâmlara sahiptirler. Bu yüce makâmlar, cismânî âlemde ve yeryüzü saltanatındaki melikler ve önderlerin seviyesine tekâbül eder. İblis ise bir zanda bulundu fakat zannında yanıldı ve kendisini üstün meleklerden sandığı bir kıyas yaptı ancak bu kıyasında hataya düştü. O zaman da Yüce Allah gerçeğin İblisin zannettiği gibi olmadığını ve onun mukayesesinin hatalı olduğunu bildirdi: Büyüklendin mi? Yoksa, kibirlenenlerden misin? 5 Böylece Allah, İblisin kendilerinden biri olduğunu sandığı gruptan onu çıkarttı. Çünkü İblis, kendi konumunun onların konumuyla bir olduğunu varsaymıştı. Daha önce sana (Yüce Allah seni desteklesin) içinde, öğüt alanlar için öğüt ve ibret alanlar için ibret olan sözden bahsetmiştik: Bu, hatırlayanlara bir hatırlatmadır. 6 Ama buna, ancak sabredenler kavuşturulur; 7 ve buna ancak büyük bir payı olan 8 kimse kavuşturulur. 9 Bu sağlam kitaplarımız ve kusursuz risâlelerimiz için şunu şart koşmuştuk: Bu metinlere bakan kimse öncelikle kitabın ilk kısmından başlamalı ve ardından ilerleyerek sona doğru gelmelidir. Bu metinleri, kurtuluşa ermenin merdiveni ve bağışlanmanın sırrı olarak inşâ ettik. Bu ise sözkonusu metinlerin ulvî âlemle irtibat kurmuş olmasından ve hem âhirette hem de dünyada kurtuluşa eriştirmesinden dolayıdır. Sayı ilmine, yani aritmetiğe bir mukaddime ve giriş olarak düzenlediğimiz beşinci risâlede, bu bilgiyi sana öncelikli olarak verdik ve bu bilginin anlamını şerh edip açıkladık. Adı geçen risâlede 4. Bakara, 2/30. Vekil Halife kelimesinin karşılığıdır. Allah ın halifesi, yaratılış anında insan, yani Âdem dir. Ayrıca bkz. 57/Hadid,7. (y.h.n.) 5. Sâd, 38/75. 6. Hûd, 11/114. hatırlatma ve hatırlama için ayrıca bkz. 3/Âl-i İmrân, 7: Kur an insanlar için bir hatırlatma dır. Peygamber, hatırlatma ile yükümlüdür. Sürekli olarak hatırlayanlar ise, inananlardır. (y.h.n.) 7. Ama buna yani 34. âyette bildirilen gerçeğe. Kavuşturulur yani, anlaması sağlanır. (y.h.n.) 8. Büyük bir payı olan yani ahlaktan diye düşünen müfessirler olduğu gibi, ışıktan diye düşünenler de vardır. (Karşılaştırma için: Luka, XIX, 26). (y.h.n.) 9. Fussilet, 41/35. 16