Fiziki Coğrafya Araştırmaları: Sistematik ve Bölgesel, Türk Coğrafya Kurumu Yayınları, Sayı:6, , İstanbul 2011

Fiziki Coğrafya Araştırmaları: Sistematik ve Bölgesel, Türk Coğrafya Kurumu Yayınları, Sayı:6, 527-544, İstanbul 2011 Fiziki Coğrafya Araştırmaları: Sistematik ve Bölgesel Türkİye nin güncel buzulları Fatih Üniversitesi, Coğrafya Bölümü, Büyükçekmece, 34500 İstanbul masarikaya@fatih.edu.tr Özet Tu rkiye nin gu ncel buzulları u ç ayrı bölgede ele alınabilir. Bu bölgeler genel itibariyle, (1) gu neydoğu Toroslar, (2) Doğu karadeniz kıyısı boyunca uzanan dağlar ve (3) Anadolu platosuna dağılmış halde bulunan yu ksek dağlar ve sönmu ş volkanlar şeklindedir. Bu çalışma kapsamında, Tu rkiye de bulunan gu nu mu z buzullarının, 2002-2009 yılları arasında çekilen 15 m çözu nu rlu lu ğe sahip ASTer (Advanced Spaceborne Thermal emission and reflection radiometer) ve google earth programından elde edilen uydu göru ntu leri kullanılarak envanter çalışması yapılmıştır. uluslararası glıms (global land ıce Measurements from Space) projesi kapsamında ön veri toplamaya yönelik yu ru tu len bu çalışmalar sonucunda, Tu rkiye de toplam 1 adet takke buzulu, 50 adet dağ buzulu ve 55 adet kaya buzulu tespit edilmiştir. Tu rkiye de buzullar u lkenin batısına göre daha dağlık olan doğu kısımlarında, 37ok ile 41oK enlemleri arasında yer alır. Bunlardan, Ağrı Dağı buz takkesi, Tu rkiye nin en bu yu k buzulu olup, 2008 yılındaki verilere göre yaklaşık 5.59 km2 lik bir alan kaplamaktadır. Tu rkiye nin en uzun ve en iyi korunmuş vadi buzulları ise gu neydoğu Toroslar da yer almaktadır. Bunlardan, İzbırak ve erinç buzulları, sırasıyla 2.1 km ve 1.5 km uzunluktadır. Doğu karadeniz Dağları nda bulunan kaçkar ı buzulunun uzunluğu ise 0.93 km yi bulmaktadır. Tu rkiye de bulunan buzullar, son yu zyıldaki ku resel ısınmaya paralel olarak belirgin şekilde gerilemeye maruz kalmışlardır. Tarihsel ölçu mlerden elde edilen buzul gerileme hızları ile son yu zyılda gözlemlenen ku resel ısınmanın Tu rkiye deki etkilerinin uyumlu olduğu belirlenmiştir. Abstract Present glaciers and rock glaciers of Turkey occur in three different regions: (1) within the southeastern part of the Taurus Mountain Range, (2) along the coastal mountains of the Eastern Black Sea Region and (3) on high volcanoes and individual mountain ranges scattered across the Anatolian plateau. A total of 51 glaciers (including an ice cap, 17 mountain glaciers and 33 glacierets) and 55 rock glaciers were detected using ASTER imagery acquired between 2002 and 2009 as a part of the GLIMS project. They generally accumulate on the eastern part of the country, between the latitudes of 37oN and 41oN, as remnants of older glaciations, and are placed on high elevations where climate and topographic factors are favorable to sustain them. The largest single glacier of Turkey is placed on Mount Ağrı (Ararat), in Eastern Turkey and covers an area of 5.59 km2. The biggest and well-preserved mountain glaciers are located in the Southeastern Taurus Mountains and in the Eastern Black Sea Mountains. Among them İzbırak and Erinç Glaciers, in the Mountains, are 2.1 and 1.5 km in length, respectively, and Kaçkar I Glacier, in the Rize Mountains, is 0.93 km long. Turkish glaciers have experienced significant retreats since the beginning of the last century, and the retreat rates calculated from historical observations are consistent with the general warming trend of the past century. 529

Tu rkiye nin gu ncel ları 1.Giriş Türkiye de buzul çalışmaları yıllardır ihmal edilen bir konudur. Tarihsel olarak Türk buzullarına yönelik ilk gözlemler 19. yüzyılın ilk yarısında bazı Avrupalı gezginlerin seyahatnamelerinde görülür (Ainsworth, 1842; Hamilton, 1843; Koch, 1846; Palgrave, 1872). İlk bilimsel çalışmalar ise 20. yüzyılın başında Maunsell ve Penther tarafından Güneydoğu Toroslar (Maunsell, 1901) ve Erciyes e (Penther, 1905) yapılan gezilerle başlar. Daha detaylı modern çalışmalar ise 1930-50 li yıllarda Krenek (1932), Bobek (1940) ve Erinç (1952) tarafından gerçekleştirilmiştir. En son çalışmalar ise Kurter ve Sungur (1980), Kurter (1991) ve son olarak Çiner (2004) tarafından yapılmıştır. Türkiye nin güncel buzullarının varlığı ve coğrafi dağılımları bilinmesine rağmen, onları teker teker inceleyerek listeleyen ve sınıflayan bir çalışma bulunmamakadır. Bu çalışmada, uluslararası GLIMS (Global Land Ice Measurement from Space) projesi kapsamında (Bishop vd., 2004), ASTER (Advanced Spaceborne Thermal Emission and Reflection Radiometer) uydu görüntüleri ve tarihsel gözlemler kullanılarak, Türkiye nin en güncel buzul ve kaya buzulu envanteri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Yok olmakta olan doğal bir varlık olarak buzullarımızın korunması ve onlara yönelik toplumsal farkındalık oluşturulması, bu çalışma ile bir nebze olsun başlatılmak istenilmektedir. 2. Materyal ve metod Bu çalışmada 2002-2009 yılları arasında çeşitli zamanlarda çekilmiş 15 m yatay çözünürlüğe sahip ASTER uydu görüntüleri kullanılmıştır. Uydu görüntüleri GLIMS projesi desteğiyle NASA/WIST (www.wist.echo.nasa. gov) web sitesinden indirilmiştir. Genellikle yaz aylarında çekilmiş, kar örtüsünün ve bulutluluğun minimum olduğu uydu görüntüleri tercih edilmiştir. Öncelikle tüm uydu görüntüleri Silcast 1.08 programından elde edilen sayısal arazi modeli kullanılarak orto-rektifiye edilmiş, daha sonra kar ve buzlu alanları ayırt etmek için, buzul içeren her alana ait, yapay renk kompozisyonlu görüntüler, eşik değer bant oranları (ASTER3/ASTER4), normalleştirilmiş bant analizleri (normalleştirilmiş fark kar indeksi (NDSI: normalized difference snow index), normalleştirilmiş fark ıslaklık indeksi (NDWI: normalized difference wetness index)) hazırlanmış, zenginleştirilmiş bu görüntüler vasıtasıyla buzul sınırları (Bishop vd., 2004) de anlatılan yöntem kullanılarak sayısallaştırılmıştır. Türkiye deki buzulların uzaktan algılama yoluyla incelenmesi küçük boyutları nedeniyle bazı zorluklar arz etmektedir. Bazı durumlarda ASTER görüntülerinin mekansal çözünürlükleri, buzul sınırlarının belirlenmesinde yeterli olmamaktadır. Bu durumlarda, buzul lokasyonlarının belirlenmesinde Google Earth programından elde edilen uydu görüntülerinden yararlanılmıştır. Daha sonra aynı bölgeye ait ASTER görüntüleri elde edilmiş ve coğrafi konum gerektiren diğer yardımcı bilgilerin toplanmasında ASTER verileri kullanılmıştır. Tüm alansal verilerin ölçümleri, buzul envanterinin oluşturulması ve sayısallaştırma işlemleri, ESRI ArcMap TM 9.3 programı kullanılarak yapılmıştır. 3. Türkiye nin buzulları Günümüz Türkiye buzulları üç farklı bölgede incelenebilir. Bunlar, (1) Güneydoğu Toroslar, (2) Doğu Karadeniz kıyısı boyunca uzanan dağlar ve (3) Anadolu platosuna dağılmış halde bulunan yüksek dağlar ve sönmüş volkanlardır (Tablo 1 ve 2). Bu coğrafik sınıflama Kurter (1980) ve Çiner (2004) den uyarlanmıştır. 3.1. Güneydoğu Toroslar Ülkemizin Hakkari-Siirt-Van üçgeninde yer alan Güneydoğu Toroslar, Toros-Zağros Dağ Kuşağı nın en yüksek zirvelerini barındırır. Bu bölgede Türkiye nin en büyük buzulları yer alır. Güneydoğu Toroslar, kıvrımlı Mesozoyik kireçtaşları ve Tersiyer yaşlı sedimanter kayaçların, Paleozoyik-Mesozoyik metamorfik ve volkanik kayaçları üzerlediği stratigrafik birimlerden oluşur (Wright, 1962). Bu bölgede Akdeniz iklimi hüküm sürmektedir (Ünal vd., 2003). Akdeniz den yükselen yağışlı ve nemli hava Toros kuşağına parallel bir şekilde batıdan doğuya doğru haraket ederek bölgeye ulaşır (Butzer, 1958). Bölgede zaman zaman güneyden gelen yüksek hava basınçları da etkili olmaktadır (Wright, 1962). Güneydoğu Toroslar da buzullar üç farklı dağda yer almaktadır. Bunlar, (1) Dağları, (2) İkiyaka Dağları ve (3) Kavuşşahap Dagları dır (Şekil 1 ve Tablo 1). 530

Fiziki Coğrafya Araştırmaları: Sistematik ve Bölgesel Tablo 1. Türkiye de günümüzde buzul barındıran dağların listesi En yüksek zirvesinin Bölge ve dağın ismi sayısı Toplam Daimi kar alan, km 2 sınırı, m İsmi Enl. (DD o K) Konumu Boyl. (DD o D) Yüksekliği, m Güneydoğu Toros Dğl. Dğl. 10 3,48 3600 Uludoruk T. 37,4877 44,0012 4135 İkiyaka Dğl. 4 0,61 3500 Dolampar T. 37,3105 44,2502 3794 Kavuşşahap Dğl. 14 1,13 3400 Hasanbeşir T. 38,2146 42,8563 3503 Doğu Karadeniz kıyısındaki dğl. Doğu Karadeniz Dğl. 27 4,06 3100-3550 Kaçkar Dğ. 40,8354 41,1614 3932 Karaçal Dğl. 4 1,07 Bilinmiyor Karaçal Dğ. 41,3472 41,983 3415 Bağımsız Dğl. Ağrı Dğ. 1 5,59 4300 Büyük Ağrı Dğ. 39,7018 44,2983 5137 Erciyes Dğ. 2 1 3550 Büyük Erciyes Dğ. 38,5318 35,4469 3917 Süphan Dğ. 3 0,23 3700-4000 Sandık T. 38,9309 42,8326 4058 Mercan Dğl. 38 2,03 3600-3700 Gedik T. 39,4934 39,1669 3368 Esence Dğl. 3 0,27 3600-3700 Keşiş Dğ. 39,7836 39,7548 3477 531

Tu rkiye nin gu ncel ları Tablo 2- Türkiye buzullarının listesi. Bölge Dağın İsmi 1 Alt bölge un ASTER Güneydoğu Toros Dağları Dğl. İkiyaka Dğl. Kavuşşahap Dğl. Doğu Karadeniz kıyısındaki dağlar Doğu Karadeniz Dğl. Karaçal Dğl. # ID'si İsmi Konumu 2 Bakış Alanı Uzunlğ. Konumu Tipi Enl. (DD o K) Boyl. (DD o E) Yönü km 2 km Enl. (DD o K) Boyl. (DD o E) Yüks., m Dğl. 1 buz1 Erinç (Suppa Durak) Bzl. 37,5071 43,9600 Dağ Bzl. K 1,01 1,50 37,5121 43,9648 3354 22/08/2009 a, b Dğl. 2 buz2 Batı Uludoruk Bzl. 37,4993 43,9686 Dağ Bzl. D 0,36 1,30 37,4965 43,9771 3270 22/08/2009 b Dğl. 3 buz3 İsimsiz 37,4963 43,9690 Dağ Bzl. D 0,05 0,12 37,4966 43,9712 3621 22/08/2009 b Dğl. 4 buz4 Orta Uludoruk Bzl. 37,4964 43,9837 Dağ Bzl. K 0,34 0,90 37,5001 43,9844 2808 22/08/2009 b Dğl. 5 buz5 Doğu Uludoruk Bzl. 37,4928 43,9940 Dağ Bzl. KB 0,49 1,00 37,4964 43,9903 2989 22/08/2009 b Dğl. 6 buz6 Poyraz Tepe Bzl. 37,5126 44,0050 Dağ Bzl. KD 0,13 0,23 37,5128 44,0078 3389 22/08/2009 a Dğl. 7 buz7 İsimsiz 37,4971 44,0058 Dağ Bzl. D 0,09 0,20 37,4975 44,0090 3063 22/08/2009 b Dğl. 8 buz8 İzbırak (Gelyasin) Bzl. 37,4887 44,0125 Dağ Bzl. D 0,92 2,10 37,4899 44,0254 3016 22/08/2009 b Dğl. 9 buz9 İsimsiz 37,5155 43,8937 Dağ Bzl. K 0,05 0,33 37,5166 43,8936 2755 22/08/2009 b Dğl. 10 buz10 İsimsiz 37,5128 44,0361 Dağ Bzl. K 0,05 0,33 37,5140 44,0357 3218 22/08/2009 a İkiyaka Dğl. 11 iki1 İsimsiz 37,3041 44,2653 Dağ Bzl. KD 0,12 0,31 37,3044 44,2664 3216 22/08/2009 b İkiyaka Dğl. 12 iki2 İsimsiz 37,3069 44,2598 Dağ Bzl. KD 0,05 0,33 37,3067 44,2615 3350 22/08/2009 b İkiyaka Dğl. 13 iki3 Geverok Bzl. 37,3124 44,2530 Dağ Bzl. KD 0,37 0,52 37,3134 44,2586 3284 22/08/2009 b İkiyaka Dğl. 14 iki4 İsimsiz 37,3157 44,2442 Dağ Bzl. K 0,07 0,35 37,3167 44,2441 3420 22/08/2009 b Hasanbeşir T. 15 kav1 İsimsiz 38,2228 42,8409 Kaya Bzl. K 0,11 0,41 38,2243 42,8416 2910 30/08/2006 c Hasanbeşir T. 16 kav2 İsimsiz 38,2220 42,8520 Kaya Bzl. KD 0,13 0,61 38,2251 42,8526 2919 30/08/2006 c Hasanbeşir T. 17 kav3 İsimsiz 38,2118 42,8642 Kaya Bzl. KD 0,11 0,45 38,2134 42,8662 2993 30/08/2006 c Hasanbeşir T. 18 kav4 İsimsiz 38,2025 42,8772 Kaya Bzl. KD 0,15 0,92 38,2064 42,8786 2975 30/08/2006 c Kavuşşahap Dğl. 19 kav5 İsimsiz 38,1983 42,9242 Kaya Bzl. KD 0,10 0,49 38,2003 42,9250 3074 30/08/2006 c Kavuşşahap Dğl. 20 kav6 İsimsiz 38,1442 42,8976 Kaya Bzl. KD 0,05 0,29 38,1451 42,8987 3025 30/08/2006 c Kavuşşahap Dğl. 21 kav7 İsimsiz 38,1437 42,9022 Kaya Bzl. KD 0,02 0,17 38,1442 42,9026 3091 30/08/2006 c Kavuşşahap Dğl. 22 kav8 İsimsiz 38,1422 42,9093 Kaya Bzl. KD 0,07 0,48 38,1443 42,9102 2970 30/08/2006 c Kavuşşahap Dğl. 23 kav9 İsimsiz 38,1150 42,9254 Kaya Bzl. K 0,09 0,60 38,1179 42,9257 3067 30/08/2006 c Kavuşşahap Dğl. 24 kav10 İsimsiz 38,1128 42,9311 Kaya Bzl. KD 0,04 0,34 38,1144 42,9316 3093 30/08/2006 c Kavuşşahap Dğl. 25 kav11 İsimsiz 38,0944 42,9340 Kaya Bzl. K 0,03 0,20 38,0949 42,9347 3264 30/08/2006 c Kavuşşahap Dğl. 26 kav12 İsimsiz 38,0883 42,9465 Kaya Bzl. KD 0,05 0,38 38,0894 42,9480 3230 30/08/2006 c Kavuşşahap T. 27 kav13 İsimsiz 38,0600 42,9635 Kaya Bzl. KD 0,07 0,42 38,0614 42,9650 3286 30/08/2006 c Kavuşşahap T. 28 kav14 İsimsiz 38,0579 42,9743 Kaya Bzl. KD 0,10 0,51 38,0597 42,9759 3207 30/08/2006 c Soganlı Dğl. - Demirkapı T. 29 ebs1 İsimsiz 40,5235 40,4412 Kaya Bzl. KD 0,09 0,70 40,5264 40,4408 2948 29/08/2004 d Soganlı Dğl. - Kırklar T. 30 ebs2 İsimsiz 40,5593 40,5761 Kaya Bzl. KD 0,20 0,91 40,5634 40,5773 2828 29/08/2004 d Soganlı Dğl. - Kırklar T. 31 ebs3 İsimsiz 40,5509 40,5511 Kaya Bzl. KD 0,05 0,35 40,5525 40,5516 3048 29/08/2004 d Soganlı Dğl. - Kırklar T. 32 ebs4 İsimsiz 40,5671 40,6288 Kaya Bzl. KB 0,07 0,53 40,5696 40,6284 2889 29/08/2004 d Soganlı Dğl. - Kırklar T. 33 ebs5 İsimsiz 40,5693 40,6351 Kaya Bzl. K 0,07 0,42 40,5713 40,6342 2820 29/08/2004 d Soganlı Dğl. - At Dğ. 34 ebs6 İsimsiz 40,6016 40,7508 Kaya Bzl. KD 0,24 0,74 40,6048 40,7530 2991 29/08/2004 d Soganlı Dğl. - At Dğ. 35 ebs7 İsimsiz 40,6026 40,7606 Kaya Bzl. KB 0,24 0,67 40,6056 40,7589 2979 29/08/2004 d Soganlı Dğl. - At Dğ. 36 ebs8 İsimsiz 40,6061 40,7669 Kaya Bzl. KD 0,14 0,71 40,6094 40,7693 2890 29/08/2004 d Rize Dğl. - Verçenik Dğ. 37 ebs9 Dilektepe Kaya Bzl. 40,7197 40,9321 Kaya Bzl. K 0,15 0,51 40,7224 40,9322 3159 29/08/2004 e Rize Dğl. - Tatos Dğ. 38 ebs10 İsimsiz 40,7417 40,9782 Kaya Bzl. KB 0,10 0,54 40,7440 40,9766 3259 29/08/2004 e Rize Dğl. - Tatos Dğ. 39 ebs11 İsimsiz 40,7616 40,9935 Kaya Bzl. KD 0,05 0,46 40,7632 40,9955 2909 29/08/2004 e Rize Dğl. - Göller (Hunut) Dğ. 40 ebs12 Sinançor Kaya Bzl. 40,7930 41,0817 Kaya Bzl. KB 0,08 0,51 40,7945 41,0799 3053 29/08/2004 e Rize Dğl. - Kaçkar Dğ. 41 ebs13 İsimsiz 40,8293 41,1327 Kaya Bzl. KB 0,25 0,94 40,8340 41,1311 2935 29/08/2004 e Rize Dğl. - Kaçkar Dğ. 42 ebs14 İsimsiz 40,8351 41,1399 Kaya Bzl. KB 0,29 0,71 40,8365 41,1353 3035 29/08/2004 e Rize Dğl. - Kaçkar Dğ. 43 ebs15 İsimsiz 40,8391 41,1437 Kaya Bzl. KB 0,07 0,54 40,8401 41,1408 3117 29/08/2004 e Rize Dğl. - Kaçkar Dğ. 44 ebs16 Kaçkar I Bzl. 40,8364 41,1534 Dağ Bzl. K 0,13 0,93 40,8409 41,1531 3140 29/08/2004 e Rize Dğl. - Kaçkar Dğ. 45 ebs17 Krenek Bzl. 40,8243 41,1501 Dağ Bzl. D 0,09 0,35 40,8251 41,1521 3597 29/08/2004 e Rize Dğl. - Kaçkar Dğ. 46 ebs18 Kaçkar II Bzl. 40,8414 41,1592 Dağ Bzl. KB 0,11 0,41 40,8424 41,1568 3177 29/08/2004 e Rize Dğl. - Kaçkar Dğ. 47 ebs19 Kaçkar III Bzl. 40,8458 41,1653 Nüve Bzl. KB 0,08 0,39 40,8469 41,1651 3332 29/08/2004 e Rize Dğl. - Kaçkar Dğ. 48 ebs20 Dübe Kaya Bzl. 40,8493 41,1778 Kaya Bzl. KD 0,64 1,19 40,8537 41,1839 2947 29/08/2004 e Rize Dğl. - Kaçkar Dğ. 49 ebs21 İsimsiz 40,8443 41,1846 Kaya Bzl. KD 0,13 0,59 40,8456 41,1869 3121 29/08/2004 e Rize Dğl. - Kaçkar Dğ. 50 ebs22 İsimsiz 40,8709 41,1814 Kaya Bzl. KB 0,07 0,43 40,8725 41,1791 3083 29/08/2004 e Rize Dğl. - Kaçkar Dğ. 51 ebs23 İsimsiz 40,8715 41,1889 Kaya Bzl. K 0,12 0,74 40,8751 41,1904 3041 29/08/2004 e Rize Dğl. - Altıparmak Dğ. 52 ebs24 Lazgediği Bzl. 40,9285 41,2211 Nüve Bzl. D 0,22 0,62 40,9287 41,2254 3039 29/08/2004 e Rize Dğl. - Altıparmak Dğ. 53 ebs25 İsimsiz 40,9377 41,2333 Kaya Bzl. D 0,20 0,64 40,9409 41,2345 2929 29/08/2004 e Rize Dğl. - Altıparmak Dğ. 54 ebs26 İsimsiz 40,9393 41,2236 Kaya Bzl. KB 0,14 0,80 40,9415 41,2198 2832 29/08/2004 e Rize Dğl. - Altıparmak Dğ. 55 ebs27 Avucur Bzl. 40,9355 41,2159 Nüve Bzl. K 0,05 0,33 40,9369 41,2155 3023 29/08/2004 e Karaçal Dğ. 56 kar1 İsimsiz 41,3529 41,9894 Kaya Bzl. D 0,50 1,56 41,3549 42,0001 2740 09.05.2009 f Karaçal Dğ. 57 kar2 İsimsiz 41,3455 41,9925 Kaya Bzl. D 0,42 1,36 41,3451 42,0024 2803 09.05.2009 f Karaçal Dğ. 58 kar3 İsimsiz 41,3376 41,9945 Kaya Bzl. D 0,06 0,37 41,3381 41,9966 3030 09.05.2009 f Karaçal Dğ. 59 kar4 İsimsiz 41,3620 41,9857 Kaya Bzl. KD 0,09 0,56 41,3645 41,9864 2805 08.04.2009 g Çekim Tarihi Granül ID'si 3 532

Fiziki Coğrafya Araştırmaları: Sistematik ve Bölgesel Bağımsız Dağlar Ağrı Dğ. Büyük Ağrı Dğ. 60 agr1 Büyük Ağrı Bzl. 39,7101 44,2921 Buz Takkesi KB 5,59 2,50 39,7266 44,2747 3781 25/08/2008 h 4 Erciyes Dğ. Süphan Dğ. Mercan Dğl. Esence Dğl. Aksu Valley 61 erc1 Erciyes Bzl. 38,5338 35,4439 Nüve Bzl. KB 0,06 0,26 38,5348 35,4432 3450 08.06.2008 i Üçker Valley 62 erc2 Üçker Kaya Bzl. 38,5288 35,4694 Kaya Bzl. D 0,94 1,59 38,5324 35,4773 2960 13/08/2008 j Krater Blg. - Sandık T. 63 sup1 Kuzey Bzl. 38,9375 42,8263 Nüve Bzl. KB 0,07 0,53 38,9390 42,8240 3659 26/08/2008 k Krater Blg. - Sandık T. 64 sup2 İsimsiz 38,9336 42,8198 Nüve Bzl. KB 0,06 0,28 38,9343 42,8185 3706 26/08/2008 k Krater Blg. - Sandık T. 65 sup3 Hızır Bzl. 38,9209 42,8267 Nüve Bzl. KD 0,11 1,08 38,9214 42,8205 3887 26/08/2008 k Avcı Dğl. - Hel T. 66 mer1 İsimsiz 39,4966 39,6894 Nüve Bzl. KB 0,03 0,31 39,4977 39,6877 2995 28/08/2006 l Avcı Dğl. - Hel T. 67 mer2 İsimsiz 39,5014 39,6947 Nüve Bzl. KB 0,01 0,20 39,5022 39,6941 3229 28/08/2006 l Avcı Dğl. 68 mer3 İsimsiz 39,4486 39,5993 Kaya Bzl. K 0,05 0,35 39,4502 39,5995 2892 28/08/2006 l Avcı Dğl. 69 mer4 İsimsiz 39,4492 39,5942 Nüve Bzl. K 0,04 0,20 39,4502 39,5937 2964 28/08/2006 l Avcı Dğl. 70 mer5 İsimsiz 39,4535 39,5918 Nüve Bzl. KD 0,01 0,14 39,4540 39,5922 3055 28/08/2006 l Avcı Dğl. 71 mer6 İsimsiz 39,4585 39,5904 Kaya Bzl. KD 0,02 0,28 39,4601 39,5907 2876 28/08/2006 l Avcı Dğl. 72 mer7 İsimsiz 39,4593 39,5867 Nüve Bzl. KD 0,01 0,10 39,4597 39,5867 3034 28/08/2006 l Avcı Dğl. 73 mer8 İsimsiz 39,4510 39,5788 Nüve Bzl. K 0,01 0,13 39,4516 39,5788 2988 28/08/2006 l Avcı Dğl. 74 mer9 İsimsiz 39,4548 39,5739 Kaya Bzl. KB 0,06 0,55 39,4561 39,5710 2820 28/08/2006 l Avcı Dğl. 75 mer10 İsimsiz 39,4461 39,5644 Nüve Bzl. KD 0,01 0,13 39,4467 39,5646 3108 28/08/2006 l Avcı Dğl. 76 mer11 İsimsiz 39,4471 39,5630 Nüve Bzl. K 0,01 0,19 39,4479 39,5631 3032 28/08/2006 l Avcı Dğl. 77 mer12 İsimsiz 39,4426 39,5520 Nüve Bzl. KD 0,01 0,12 39,4431 39,5523 3073 28/08/2006 l Avcı Dğl. 78 mer13 İsimsiz 39,4479 39,5536 Kaya Bzl. KD 0,03 0,19 39,4485 39,5546 3013 28/08/2006 l Avcı Dğl. 79 mer14 İsimsiz 39,4488 39,5461 Kaya Bzl. K 0,38 1,06 39,4548 39,5452 2751 28/08/2006 l Avcı Dğl. 80 mer15 İsimsiz 39,4492 39,5400 Nüve Bzl. KD 0,01 0,13 39,4499 39,5406 2921 28/08/2006 l Avcı Dğl. 81 mer16 İsimsiz 39,4519 39,5357 Kaya Bzl. K 0,08 0,47 39,4539 39,5355 2889 28/08/2006 l Avcı Dğl. 82 mer17 İsimsiz 39,4405 39,5344 Kaya Bzl. K 0,08 0,23 39,4418 39,5347 2943 28/08/2006 l Avcı Dğl. 83 mer18 İsimsiz 39,4697 39,6258 Nüve Bzl. K 0,01 0,27 39,4711 39,6253 2933 28/08/2006 l Avcı Dğl. - Hel T. 84 mer19 İsimsiz 39,4894 39,6812 Nüve Bzl. K 0,01 0,06 39,4898 39,6806 3130 28/08/2006 l Avcı Dğl. - Hel T. 85 mer20 İsimsiz 39,5025 39,6974 Nüve Bzl. KD 0,01 0,19 39,5033 39,6979 3116 28/08/2006 l Mercan Dğl. - Akbaba T. 86 mer21 İsimsiz 39,5394 39,5574 Kaya Bzl. KD 0,18 1,13 39,5421 39,5628 2690 28/08/2006 l Mercan Dğl. - Akbaba T. 87 mer22 İsimsiz 39,5411 39,5467 Kaya Bzl. K 0,24 1,05 39,5466 39,5473 2770 08.03.2006 m Mercan Dğl. - Akbaba T. 88 mer23 İsimsiz 39,5411 39,5415 Kaya Bzl. KD 0,04 0,25 39,5421 39,5422 3001 08.03.2006 m Mercan Dğl. 89 mer24 İsimsiz 39,4810 39,3788 Nüve Bzl. KB 0,01 0,20 39,4818 39,3780 2735 08.03.2006 m Mercan Dğl. 90 mer25 İsimsiz 39,4692 39,3229 Nüve Bzl. KD 0,02 0,16 39,4700 39,3233 2699 08.03.2006 m Mercan Dğl. 91 mer26 İsimsiz 39,4633 39,3146 Nüve Bzl. KD 0,04 0,32 39,4642 39,3165 2726 08.03.2006 m Mercan Dğl. 92 mer27 İsimsiz 39,4642 39,3075 Nüve Bzl. KD 0,01 0,16 39,4650 39,3079 2753 08.03.2006 m Mercan Dğl. 93 mer28 İsimsiz 39,4643 39,3023 Nüve Bzl. KD 0,01 0,14 39,4650 39,3028 3012 08.03.2006 m Mercan Dğl. 94 mer29 İsimsiz 39,4605 39,3021 Nüve Bzl. D 0,03 0,31 39,4612 39,3036 3008 08.03.2006 m Mercan Dğl. 95 mer30 İsimsiz 39,4634 39,2977 Nüve Bzl. K 0,07 0,34 39,4652 39,2977 2819 08.03.2006 m Mercan Dğl. 96 mer31 İsimsiz 39,4624 39,2949 Nüve Bzl. K 0,05 0,46 39,4645 39,2948 2821 08.03.2006 m Mercan Dğl. 97 mer32 İsimsiz 39,4622 39,2910 Nüve Bzl. K 0,10 0,49 39,4644 39,2899 2820 08.03.2006 m Mercan Dğl. 98 mer33 İsimsiz 39,4563 39,2885 Nüve Bzl. KD 0,04 0,33 39,4568 39,2903 2988 08.03.2006 m Mercan Dğl. 99 mer34 İsimsiz 39,4950 39,1365 Nüve Bzl. KB 0,08 0,45 39,4967 39,1351 2903 08.03.2006 m Mercan Dğl. 100 mer35 İsimsiz 39,4747 39,1240 Nüve Bzl. K 0,12 0,43 39,4766 39,1242 2918 08.03.2006 m Mercan Dğl. 101 mer36 İsimsiz 39,4765 39,1183 Nüve Bzl. KB 0,04 0,28 39,4776 39,1178 2817 08.03.2006 m Mercan Dğl. 102 mer37 İsimsiz 39,5830 39,4950 Kaya Bzl. KB 0,03 0,22 39,5838 39,4945 2891 08.03.2006 m Mercan Dğl. 103 mer38 İsimsiz 39,5823 39,5004 Kaya Bzl. KB 0,04 0,25 39,5832 39,4997 2960 08.03.2006 m Keşiş T. 104 ese1 İsimsiz 39,7897 39,7591 Kaya Bzl. KB 0,15 0,72 39,7926 39,7578 3130 07.10.2003 n Keşiş T. 105 ese2 İsimsiz 39,7944 39,7335 Kaya Bzl. KD 0,08 0,45 39,7964 39,7349 3190 07.10.2003 n Keşiş T. 106 ese3 İsimsiz 39,7777 39,7657 Kaya Bzl. D 0,05 0,16 39,7775 39,7688 3157 07.10.2003 n 1 Yer isimleri Harita Genel Komutanlığı verilerinden elde edilmiştir. 2 un orta noktası. ESRI ArcMap TM 9.3 Spatial Analyst Modül ile hesaplanmıştır. 3 a) AST_L1A_00308222009080222, b) AST_L1A_00308222009080231, c) AST_L1A_00308302006080147, d) AST_L1A_00308292004081915, e) AST_L1A_00308292004081906, f) AST_L1A_00309052009081338, g) AST_L1A_00308042009081343, h) AST_L1A_00306252008075553, i) (Sarıkaya vd., 2009)'den yararlanılmıştır, j) AST_L1A_00308132008083913, k) AST_L1A_00308262008080821, l) AST_L1A_00308282006081343, m) AST_L1A_00308032006081958, n) AST_L1A_00310072003081354 4 Büyük Ağrı Buz Takkesinin terminal yüksekliği en uzun buzul dilinin yüksekliğinden hesaplanmıştır. Uzunluğu buzul merkezinden itibaren ölçülmüştür. 533

Tu rkiye nin gu ncel ları Şekil 1- Türkiye nin sayısal arazi modeli ve günümüz buzullarının konumları. 3.1.1. Dağları Irak-Türkiye sınırının yaklaşık 20 km kuzeyinde yer alan Dağları (37.49 o K, 44.00 o D), Cilo veya Hakkari Dağları olarak da adlandırılır. Türkiye nin en yüksek ikinci zirvesi olan Uludoruk (Reşko) Tepe 4135 m lik zirvesiyle bu bölgede yer almaktadır. Dağları nda ortalama daimi kar sınırı yaklaşık 3600 m olarak belirlenmiştir (Erinç, 1952). Bu bölgede 10 adet buzul tespit edilmiştir. 22 Ağustos 2009 tarihinde çekilen iki ASTER görüntüsünün mozayiğinden elde edilen veriler ışığında, buzulların genellikle dağın doğuya veya kuzeye bakan dik yamaçlarında, zirveye yakın sirk vadilerinin içinde yer aldıkları tespit edilmiştir (Şekil 2). Bunlarda Erinç (merhum Sırrı Erinç in anısına) (Suppa Durak u olarak da bilinir), Uludoruk (Mia Hvara) ve İzbırak (merhum Reşat İzbırak anısına) (Gelyasin u olarak da bilinir) buzulları bölgenin en uzun ve dolayısıyla en geniş buzullarıdır (Şekil 2). İzbırak u, Uludoruk zirvesinin doğuya bakan yamaçlarında yer alır ve yaklaşık 2.1 km lik bir uzunluğa sahiptir., 3016 m yükseklikte son bulur. Erinç u ise Uludoruk zirvesinin kuzey batısında yer alır ve yaklaşık 1.5 km lik bir uzunlukla 3354 m yükseklikte son bulur. Uludoruk u ise birbirinden üç sırtla ayrılmış, üç adet sirk içerisinde yer alır. Bunlar konumlarına göre, Batı Uludoruk, Orta Uludoruk ve Doğu Uludoruk u olarak adlandırılmışlardır (Şekil 2). Sırasıyla, 1.3 km, 0.9 km ve 1 km lik uzunluklara sahip Uludoruk buzulları, 3270 m, 2808 m ve 2989 m yükseklikte son bulurlar. Bölgede en az 5 adet daha buzul gözlenmiştir. Ancak boyutları yukarıda anlatılan buzullara göre daha küçüktür (<0.2 km 2 ). Dağları ndaki buzullar ilk olarak Ainsworth (1842) tarafından gözlemlenmiştir. Ancak bu incelemeler uzaktan ve detay belirtmeyen seyahat notlarından öteye geçmemektedir. Maunsell (1901), Erinç u nu 1901 yılında fotoğraflamıştır. Bu resim Türkiye buzullarının kaydedilmiş ilk fotoğrafı olması nedeniyle önem arz etmektedir. Fotoğrafta, buzulun günümüze göre daha kalın ve geniş bir dil bölgesine sahip olduğu, daha sonraki aşamalarda bu bölgenin incelerek iki parçaya ayrıldığı Erinç (1952) tarafından belirtilmiştir. 1937 yılında Bobek (1940) tarafından yapılan çalışmada, Erinç ve Orta Uludoruk ları nın son buldukları yükseklikler sırasıyla, 2600 m ve 2550 m olarak belirtilmiştir. Bu verilerde sırasıyla yaklaşık 3.3 km ve 4 km lik bir uzunluğa tekabül etmektedir (Tablo 3). 1948 yılında, merhum Sırrı Erinç, Maunsel in 1901 yılında ziyaret ettiği bölgeyi 534

Fiziki Coğrafya Araştırmaları: Sistematik ve Bölgesel (a) (b) Şekil 2 - Dağları nın buzul haritası. (a) 22 Ağustos 2009 tarihli ASTER (üst yarı: AST_ L1A_00308222009080222 ve alt yarı: AST_L1A_00308222009080231) uydu görüntüsünden elde edilmiş zahiri renk kompozisyonu. (b) Aynı görüntünün ASTER3/ASTER4 eşik değer bant oranı. Topoğrafik kontur aralıkları 250 m dir. incelemiş ve Erinç u nun 2900 m ye gerilediğini belirtmiştir. Ayrıca, Orta Uludoruk u nun 2750 m ye gerilediğini rapor ederek, buzullardaki bu hızlı geri çekilmenin ani iklim değişiklikleri nedeniyle olduğunu öne sürmüştür. 2009 Ağustos tarihli ASTER uydu analizleri de gösteriyor ki, buzullardaki bu geri çekilme yüzyılın son yarısında da artarak devam etmiştir. 1948-2009 yılları arasında Erinç ve Orta Uludoruk ları nda ortalama geri çekilme hızı sırasıyla 14.7 m/yıl ve 11.5 m/yıl olarak belirlenmiştir. 3.1.2. İkiyaka Dağları Dağları nın yaklaşık 30 km güneydoğusunda yeralan İkiyaka Dağları (37.31oK, 44.25oD), Sat Dağları olarak da bilinir. Dolampar Tepe 3794 m lik zirvesiyle, İkiyaka Dağları nın en yüksek zirvesini oluşturur. Daimi kar sınırı bölgede 3500 m civarında yer alır (Kurter, 1991). 22 Ağustos 2009 tarihli ASTER görüntüsü yardımıyla elde edilen veriler ışığında, Dolampar Tepe nin kuzeye bakan yamaçlarında 4 adet buzul tespit edilmiştir (Şekil 2). Bunlardan en büyüğü Geverok u olup yaklaşık 520 m uzunluğu ile 3284 m yükseklikte son bulur. Diğer üç isimsiz buzul ise Geverok u na komşu sirklerde yer alır ve ortalama uzunlukları 300 m kadardır. 1937 yılında Bobek, Dağları na ziyareti sırasında uğradığı İkiyaka Dağları nda, Geverok dilinin yüksekliğini 3010 m ve uzunluğunu ise 1.5 km olarak belirtmiştir (Bobek, 1940) (Tablo 3). Ağustos 2009 tarihli ASTER görüntüsünden elde edilen veriler ışığında Geverok u, 72 yılda yaklaşık 0.5 km gerileyerek 1 km uzunluğa ulaşmıştır. Bu da yılda yaklaşık 14 m lik bir geri çekilme hızına tekabül etmektedir. 3.1.3. Kavuşşahap Dağları Kavuşşahap Dağları (38.21 ok, 42.86oD) (İhtiyarşahap Dağları olarak da bilinir), Van Gölü nün 20 km güneyinde, Gevaş ve Bahçeşehir ilçeleri arasında yer alır. Hasanbeşir Tepe, 3503 m lik yüksekliği ile bu dağların en yüksek zirvesini temsil eder. Bölgedeki daimi kar sınırı ise 3400 m olarak tespit edilmiştir (Kurter, 1991; Çiner, 2004). Kavuşşahap Dağları nın kuzeye bakan yamaçlarında 14 adet kaya buzulu tespit edilmiştir (Tablo 2). Boyutları genel olarak 0.15 km2 nin altındadır. Bu nedenle ASTER görüntülerinde tespit edilmeleri güçlükler arz 535

Tu rkiye nin gu ncel ları Tablo 3. ve İkiyaka Dağları nda gözlemlenen buzul gerilemeleri Gözlem Yılı Yüksekliği, m Erinç u Orta Uludoruk u Geverok u Uzunluğu, km Yüksekliği, m Uzunluğu, km Yüksekliği, m Uzunluğu, km 1937 2600 3,3 2550 4 3010 1,5 1948 2900 2,4 2750 1,6 Kaynak Bobek (1940) Erinç (1952) 2009 3354 1,5 2808 0,9 3284 0,52 Bu çalışma etmektedir. Konumları Google Earth programı kullanılarak tespit edilmiş. Daha sonra 30 Ağustos 2006 tarihli kar örtüsünün mümkün olduğu kadar az olduğu ASTER görüntüsü kullanılarak detay bilgiler toplanmıştır. Tipik lav akışı şekilli yüzey görüntüleri, iç içe geçmiş kaya sırtları ve dik ön yamaçları ile belirgin bir görüntü sunan kaya buzulları, dağın kuzeye bakan zirvelere yakın kısımlarında yer alırlar. Tespit edilebilen 14 kaya buzulundan 4 tanesi Hasanbeşir Tepe nin kuzey yamaçlarında yer alır. Diğerleri ise Kavuşşahap Dağları nın çeşitli bölgelerine dağılmış durumdadır (Tablo 2). Bunlardan en büyüğünün uzunluğu 920 m olup, 2975 m yüksekliğe kadar sarkar. Diğerleri genellikle daha kısa olup, ortalama uzunlukları yaklaşık 400 m kadardır. Bölgede kaya buzullarının son bulduğu ortalama yükseklik 3078 m dir. 3.2. Doğu Karadeniz kıyısı boyunca uzanan dağlar Doğu Karadeniz de dağlar, Karadenizin güneydoğusunda, kıyı şeridine parallel bir şekilde uzanır. Bu bölgede 3000 m den yüksek birçok zirve bulunur. Genel itibariyle zirvelerin yükseklikleri doğuya doğru gittikçe artar. Bu bölgede kayaçlar genel itibariyle Kratese yaşlı volkanik birimler ile Tersiyer yaşlı granitik intrüziflerden oluşur (Okay ve Şahintürk, 1998). Doğu Karadeniz iklimi kuzeyden gelen yüksek basınç sistemlerinden büyük oranda etkilenir. Bölgede yıl boyu orografik yağışlar meydana gelir (Akçar vd. 2007). Bu nedenle kıyı bölgeleri Türkiye nin en çok yağış alan bölgelerini oluşturur. Bu bölgeyi genel olarak güncel buzulların bulundukları bölgelere göre iki kısıma ayırmak mümkündür. Bunlar, (1) Bayburt un kuzeyinden Rize nin güneydoğusuna kadar uzanan Doğu Karadeniz Dağları ve (2) Artvin in kuzeydoğusunda yer alan Karaçal Dağları dır. 3.2.1. Doğu Karadeniz Dağları Doğu Karadeniz Dağları nda buzullar Soğanlı ve Rize Dağları nda yer almaktadır. Soğanlı Dağları, Trabzon ile Bayburt arasında, Karadeniz den 40 km içeride yer alır. Bu bölgedeki en yüksek zirveler Demirkapı Tepe (3376 m), Kırklar Tepe (3354 m) ve At Dağı (3395 m) dır. Doğu Karadeniz Dağları nın en yüksek zirveleri ise Soğanlı Dağları na göre daha doğuda bulunan Rize Dağları nda yer alır. Türkiye nin en yüksek dördüncü zirvesi Kaçkar Dağı (40.84 o K, 41.16 o D, 3932 m) bu bölgede, Rize nin 50 km güneyinde yer alır. Doğu Karadeniz Dağları nda daimi kar sınırı kuzey ve güney yamaca göre farklılıklar arz eder. Daimi kar sınırı kuzey yamaçta 3100-3200 m arasında, güney yamaçta ise 3500-3550 m aralığında olduğu belirlenmiştir (Erinç, 1949; Çiner, 2004). Kuzey yamaçta daimi kar sınırının güney yamaca oranla daha alçak olmasının sebebi büyük olasılıkla kuzey yamacın daha fazla yağış almasıdır (Erinç, 1952). Soğanlı Dağları nda, 29 Ağustos 2004 tarihinde çekilen ASTER görüntüsünde 8 adet kaya buzulu tespit edilmiştir. Bunlar boyut olarak küçük ve kısmen kar ile kaplı olmalarına rağmen, iç içe geçmiş kaya sırtları uydu görüntülerinde açıkça görülmektedir. Bunlar genellikle yüksek yamaçların kuzeye bakan kısımlarında yer alırlar. Bölgedeki en uzun kaya buzulu, Kırklar Tepe nin kuzeyinde yer alır ve yaklaşık 910 m lik uzunluğu ile 2828 m yüksekliğe kadar uzanır. At Dağı nda ise üç adet kaya buzulu tespit edilmiştir. Bunların ortalama uzunlukları 536

Fiziki Coğrafya Araştırmaları: Sistematik ve Bölgesel Tablo 4. Kaçkar Dağları nda gözlemlenen buzul gerilemeleri Kackar I u Kackar II u Kackar III u Krenek u Gözlem Yılı Yüksekliği, m Uzunluğu, km Yüksekliği, m Uzunluğu, km Yüksekliği, m Uzunluğu, km Yüksekliği, m Uzunluğu, km Kaynak 1931 3460 0,95 Krenek (1932) 1948 2850 1,75 2940 1,1 3000 0,91 Erinc (1949) 1975 2900 1,5 2990 1 3130 0,8 Kurter (1991) 1993 3000 1,3 3080 0,7 3100 0,5 Dogu vd. (1993) 2004 3140 0,93 3177 0,41 3332 0,39 3618 0,35 Bu çalışma yaklaşık 700 m olup, yaklaşık 2920 m civarına kadar inerler. Doğu Karadeniz Dağları nın en önemli buzulları Rize Dağları nda yer alır. 29 Ağustos 2004 tarihinde çekilen ASTER görüntülerinden elde edilen veriler ışığında bölgede, 6 dağ buzulu ve 13 kaya buzulu belirlenmiştir. 6 dağ buzulundan en büyük 3 tanesi Kaçkar Dağı nın kuzeye bakan yamaçlarında yer alır. Bunlar Kaçkar I, Kaçkar II ve Kaçkar III ları olarak isimlendirilmişlerdir. Kaçkar I u bölgedeki en büyük buzul olup, 930 m lik bir uzunluk ile yaklaşık 3140 m yüksekliğe kadar iner. Kaçkar II u ise Kaçkar I u nun 300 m kuzeydoğusunda yer alır ve yaklaşık 410 m uzunluğa sahiptir. Kaçkar II unun dili yaklaşık 3177 m yükseklikte son bulur. Kaçkar III u ise diğerlerinden 700 m kuzeydoğuda bulunan ayrı bir sirkte yer alır. Bu üç buzuldan ayrı olarak, zirvenin güney tarafındaki küçük bir sirk içerisinde, 350 m uzunluğunda bir buzul daha yer alır. Bu buzula literatürde Ludwig Krenek e atfen, Krenek u adı verilmiştir. Krenek u nun en düşük yüksekliği 3597 m de yer alır. Kaçkar Dağları nda en kapsamlı buzul ölçümleri Kaçkar I, II ve III buzullarında yapılmıştır (Tablo 4). Erinç (1949) Kaçkar buzullarının dil yüksekliklerini sırasıyla 2850 m, 2940 m ve 3000 m olarak, uzunluklarını ise sırasıyla 1.75 km, 1.1 km ve 0.91 km olarak bildirmiştir. Daha sonraları Kurter (1991), aynı buzulların srasıyla 2900 m, 2990 m ve 3130 m ye gerilediğini belirtmiş, uzunluklarını ise 1.5 km, 1 km ve 0.8 km olarak belirtmiştir. Aynı şekilde Doğu (1993) ve Çiner (2004) de buzullara ait ölçümler sunmuşlardır. Bütün bu tarihsel ölçümler ve 2004 ASTER uydu görüntülerinde elde edilen veriler neticesinde buzulların 1948-2004 yılları arasındaki ortalama geri çekilme hızları yaklaşık olarak, sırasıyla 14.6 m/yıl, 12.3 m/yıl ve 9.3 m/yıl olarak belirlenmiştir. Rize Dağları ndaki diğer önemli buzul bölgeleri ise batıda Verçenik, Tatos ve Göller (Hunut) Dağları ile kuzeydoğuda Altıparmak Dağları dır. Öncekiler ortalama uzunlukları 500 m olan, yaklaşık 3100 m yükseklikte son bulan dört adet kaya buzulu içermektedir (Tablo 2). Altıparmak Dağları nda ise iki adet kaya buzulu ve Lazgediği ve Avucur adı verilen iki adet buzul tespit edilmiştir. Bu buzulların ortalama uzunlukları 600 m civarında olup, 3000 m yükseklikte son bulmaktadırlar. 3.2.2. Karaçal Dağları Doğu Karadeniz Bölgesi nde bir diğer önemli buzul bölgesi ise Karaçal Dağları (41.35 o K, 41.98 o D, 3415 m) dır. Bazı haritalarda bu dağın ismi Karçal olarak da geçmektedir. Karaçal Dağları Rize Dağları nın doğusunda Gürcistan sınırına yakın bir konumda Artvin ilinin 25 km kuzeydoğusunda yer alır. Doğu Karadeniz Dağları ndan ayrı bir konumda yer aldıklarından dolayı, başka bir alt başlıkta değerlendirilmişlerdir. Bu bölgedeki kaya buzullarına yönelik bir çalışma bulunmamaktadır. 537

Türkiye nin Güncel ları (a) (b) Şekil 3- Ağrı Dağı buzul haritası. (a) 20 Eylül 2002 tarihli ASTER (AST_L1A_00309202002080259) uydu görüntüsünden elde edilmiş zahiri renk kompozisyonu. (b) Aynı görüntünün ASTER3/ASTER4 eşik değer bant oranı. Topoğrafik kontur aralıkları 500 m dir. 9 Eylül 2009 tarihli ASTER görüntüsünden yola çıkılarak elde edilen veriler ışığında bu bölgede 4 adet çok iyi gelişmiş kaya buzulu tespit edilmiştir. Karaçal Dağı nın doğu ve kuzey yamaçlarında yer alan kaya buzullarından en büyüğü 1.56 km uzunluktadır ve yaklaşık 2740 m yüksekliğe kadar iner. Uydu görüntülerinde açık buz kütleleri birikme alanlarında rahatça ayırt edilir. Çok iyi gelişmiş ardışıklı kaya sırtlarına sahiptirler. Bu bölgede yer alan diğer kaya buzulları ise ortalama 465 m uzunluğu ve 2917 m dil yüksekliğine sahiptir. 3.3. Anadolu nun diğer bölgelerinde yer alan dağlar 3.3.1. Ağrı Dağı Ağrı Dağı (39.70oK, 44.30oD, 5137 m) Türkiye nin en yüksek dağı olmasının yanında, Ortadoğu bölgesinin de, Demavent (5670 m) ve Elbruz (5642 m) dağlarından sonra en büyük üçüncü dağıdır. Ağrı Dağı iki adet volkanik koniden oluşan, kompozit kalk-alkali karakterde, sönmüş bir strato-volkandır. Bu iki büyük koni yüksekliklerine göre Büyük Ağrı (5137 m) ve Küçük Ağrı (3896 m) dağları olarak adlandırılır. Ağrı Dağı nı çevreleyen platonun denizden yüksekliği yaklaşık 1700 m kadardır. Ağrı Dağı nda daimi kar sınırı yaklaşık 4300 m olarak belirlenmiştir (Klaer, 1965; Kurter ve Sungur, 1980). 538 Günümüzde yalnızca Büyük Ağrı Dağı nın zirvesi buzullarla kaplıdır (Şekil 3). Bir takke buzulu karakterinde olan Büyük Ağrı u aynı zamanda Türkiye nin en büyük buz kütlesidir. 25 Haziran 2008 tarihli ASTER uydu görüntüleri ile yapılan incelemeler sonucunda, buz takkesinin yaklaşık 5.59 km2 lik bir alan kapladığı belirlenmiştir. Çevre uzunluğu ise yaklaşık 10 km dir. Bu takkesinden itibaren dağın çeşitli yönlerinde aşağılara doğru sarkan 21 adet buzul kolu bulunmaktadır. Bunlardan en uzunu dağın kuzeye bakan yamaçlarında yer alır ve buz takkesinin merkezinden yaklaşık 2.5 km uzunluğa sahiptir. Ağrı Dağı Buz Takkesi zirve bolgesine göre asimetrik bir durum arz eder. Kuzeyde buz takkesi 3781 m ye kadar inerken, güneyde ancak 4500 m ye kadar sarkar. Güneyde buz kütlesinin kuzeye gore daha az olmasının nedeni direk güneş ışınlarına daha çok maruz kalması olarak açıklanabilir. Diğer taraftan buz takkesi dağın batı kısmında doğuya gore daha gelişmiştir. Bunun nedeni ise yağış getiren hava akımlarının bölgeye batı rüzgârları ile gelmesi ve dağın bu kısmında kar yağışı ile beslenimin daha yüksek olmasıdır. un dağın batısında son bulduğu yükseklik yaklaşık 4200 m dir (Şekil 3.b). Uydu görüntülerinde Küçük Ağrı Dağı nda herhangi bir buzul gelişimine rastlanılmamıştır.

Fiziki Coğrafya Araştırmaları: Sistematik ve Bölgesel Tablo 5. Erciyes u nda gözlemlenen gerileme Blumenthal (1958) e göre zirve bölgesinden 11 adet buzul sarkmakta, dağın kuzey kısmında buzul takkesi 3900 m ye, güney yüzünde ise 4200 m ye kadar inmektedir. Birman (1968) buz takkesinin kuzeyde 4500 m ye, güneyde ise 3700 m ye kadar indiğini belirtir. Kurter (1991) in 30 Ağustos 1976 yılında çekilen Landsat MSS görüntüsüne göre yaptığı çalışmaya göre ise buz takkesi yaklaşık 10 km 2 lik bir alan kaplar. Bu tarihsel ölçümler ve bizim yaptığımız çalışmalar neticesinde buz kütlesinin 20. yüzyılın son yarısında genel bir küçülme eğiliminde olduğu açıktır. 3.3.2. Erciyes Dağı Erciyes Dağı (38.53 o K, 35.45 o D, 3917 m), Türkiye nin günümüzde buzul barındıran en batıdaki dağıdır (Şekil 1). Erciyes Dağı Orta Anadolu da Kayseri (1068 m) ilinin 20 km güneyinde yükselir. Erciyes Dağı birçok piroklastik seriler içeren sönmüş bir straovolkandır (Şen vd., 2003). Bölgede daimi kar sınırı 3550 m olarak tespit edilmiştir (Sarıkaya vd., 2009). Günümüzde, Erciyes zirvesinin kuzeye bakan dik yamacında bir adet buzul bulunur. Erciyes u olarak adlandırılan bu buzul, grubumuz tarafından detaylı olarak çalışılmıştır (Sarıkaya vd., 2003; 2009). un boyut olarak küçük olması, gölgede kalması ve genellikle kar örtüsü altında kalması nedeniyle herhangi bir ASTER görüntüsü kullanılmamıştır. Bu nedenle burada Ağustos 2008 tarihinde Sarıkaya vd. (2009) tarafından yapılan arazi gözlemleri aktarılacaktır. Erciyes u Gözlem Sarıkaya vd. (2009) nin Yılı Kaynak Yüksekliği, m Uzunluğu, km yaptığı gözlemlere göre Erciyes u 1902 3180 0,7 Penther (1905) yaklaşık 0.055 km 2 lik 1930 3250 0,651 Bartsch (1935) bir alan kaplar. 3650 m yükseklikte derin buz 1950 3300 0,55 Erinç (1951) yarıkları ile başlayan buzul 1958 3350 0,467 Klaer (1962) yaklaşık 260 m uzunluk ile 3450 m de son bulur. 1962 3380 0,415 Messerli (1964) un 3450-3480 m ler 1983 3400 0,38 Güner ve Emre (1983) arasında yeralan alçak kısımları kaya döküntüleri 2001 3420 0,3 Sarıkaya vd. (2003) ile kaplıdır (Sarıkaya 2008 3450 0,26 Sarıkaya vd. (2009) vd., 2009). Erciyes Dağı nın doğu yamacında bugünkü kayak pistinin üst kısımlarını da içine alan Üçker Vadisi içerisinde halen aktif durumda olan bir kaya buzulu da yer almaktadır (Sarıkaya vd 2009). 0.94 km 2 lik bir alan kaplayan sözkonusu kaya buzulu uydu görüntüleri yardımıyla rahatlıkla ayırt edilebilir. 13 Ağustos 2008 tarihli ASTER görüntüsü yardımıyla elde edilen veriler ışığında kaya buzulun 2960 m ile 3350 m yükseklikleri arasında bulunduğu ve uzunluğunun yaklaşık 1.59 km olduğu tespit edilmiştir (Tablo 5). Erciyes buzulu ilk olarak Arnold Penther tarafından 1902 yılında ziyaret edilmiştir. Penther yaptığı çalışmada buzula ait bazı fotoğraflar yayınlamış ve buzulun uzunluğunu yaklaşık 700 m olarak belirtmiştir. Penther (1905) e gore buzul dili yaklaşık 3180 m son bulmaktadır. Daha sonraları Bartsch (1935), Erinç (1952), Klaer (1962), Messerli (1964), Güner ve Emre (1983), Sarıkaya vd. (2003; 2009) Erciyes u nu incelemişler ve buzula ait uzunluk ve dil yüksekliklerini bildirmişlerdir. Buna göre 1902-2008 yılları arasında Erciyes u yaklaşık olarak yılda 4.2 m geri çekilmektedir. un son yüzyılda yaşadığı geri çekilme miktarından yola çıkılarak yapılan iklimsel modellemelerden elde edilen hava sıcaklık artışı ile (Sarıkaya vd 2009) son yüzyıldaki küresel ısınma artışı (IPCC, 2007) uyumlu gözükmektedir. 539

Tu rkiye nin gu ncel ları Table 6. Hızır u nda gözlemlenen gerileme Gözlem Yılı Yüksekliği, m Hızır u Uzunluğu, km 1950 3400 1,5 Erinç (1971) 2003 3750 1,2 Deniz vd. (2003) 2008 3887 1,08 Bu çalışma 3.3.3. Süphan Dağı Türkiye de günümüzde buzul barındıran bir diğer volkanik dağ ise Van Gölü nün 15 km kuzeyinde yer alan Süphan Dağı dır (38.93 o K, 42.83 o D, 4058 m) (Şekil 1). Türkiye nin üçüncü yüksek zirvesi olan Süphan Dağı da Türkiye deki diğer volkanik kütleler gibi sönmüş bir yanardağ olup, krateri silisik bir dom ile tıkanmıştır (Yılmaz vd, 1998). Daimi kar sınırının Süphan Dağı nda 3700 ile 4000 m arasında olduğu belirtilmiş (Kurter, 1991). 26 Ağustos 2008 tarihli ASTER uydu görüntüsünden elde edilen veriler ışığında dağda üç adet buzul tespit edilmiştir. En büyüğü Hızır u olup ve zirvedeki kraterin hemen güney yamacında 0.11 km 2 lik bir alan kaplar. Yaklaşık 1.08 km lik bir uzunluğa sahip olan Hızır u 3887 m yükseklikte son bulur. Dağdaki diğer buzullar kraterinin kuzey ve doğu yamacında yer alır ve ortalama 400 m uzunluğa ve yaklaşık 3682 m dil uzunluğuna sahiptir. Hızır u nun uzunluğu ve dil yüksekliği Erinç (1971) tarafından 1.5 km ve 3400 m olarak tespit edilmiştir (Tablo 6). Deniz vd. (2003) ise aynı buzulun uzunluğunu 1.2 km ve dil yüksekliğini 3750 m olarak vermişlerdir. Yukarıda belirtilen tarihli uydu görüntülerine göre yapılan çalışmalar neticesinde buzul 60 yılda yaklaşık 420 m gerilemiştir. Bu da yılda yaklaşık 7 m lik bir küçülme hızına tekabül etmektedir. Benzer bir çalışma Yavaşlı vd. (2008) tarafından 1977-2000 arası Landsat uydu görüntüleri kullanılarak yapılmış ve buzulun alansal gerilemesinin 1977-2000 arasında yaklaşık %75 olduğu belirtilmiştir. Yavaşlı vd. (2008) ne göre buzuldaki bu geri çekilme bölgede artış eğiliminde olan hava sıcaklıkları ile uyumludur. 3.3.4. Mercan Dağları Munzur Dağları olarak da bilinen Mercan Dağları Kaynak (39.49 o K, 39.17 o D), Erzincan ile Tunceli arasında yer alır. En yüksek zirvesi Gedik Tepe dir (3368 m). Güneybatıkuzeydoğu doğrultusunda uzanan Mercan dağlarının kuzeydoğusunda Avcı Dağları, geniş bir U-şekilli vadi ile ana kütleden ayrılır. Mercan Dağları na yakınlığı dolayısıyla Avcı Dağları da Mercan Dağları buzulları ile birlikte değerlendirilmiştir. Her iki dağ da Jurasik-Kratese yaşlı kireçtaslarından oluşmuştur (Altınlı, 1966). Günümüzdeki daimi kar sınırı bölgede 3600-3700 m civarından geçer (Çiner, 2004). Mercan Dağları ndaki buzullar genellikle küçüktür (<0.1 km 2 ). Bölgede Ağustos 2006 tarihli iki adet ASTER uydu görüntüsü yardımıyla elde edilen veriler ışığında 13 adet sirk buzulu, 7 tanede kaya buzulu tespit edilmiştir (Tablo 2). Genellikle dağın kuzeye bakan yüksek vadilerinin dik yamaçlarında, gölgelik alanlarda yer alan buzullardan en uzunu, Hel Tepe nin (3345 m) kuzeydoğu yamacında yer alır. Yaklaşık 310 m uzunluğa sahip olan bu buzul, 2995 m yükseklikte son bulur. Bölgede bulunan kaya buzullarının ortalama uzunluğu 600 m olup, ortalama dil yükseklikleri 2860 m dir. 3.3.5. Esence Dağları Esence Dağları (39.78 o K, 39.75 o D), Erzincan ilinin 50 km kuzeydoğusunda, Mercan Dağları nın yaklaşık 50 km kuzeyinde yer alır (Şekil 1). Fırat Nehri ne parallel bir şekilde doğu-batı uzantısında yer alan Esence Dağları nın en yüksek zirvesi Keşiş Dağı (3477 m) dır. Genellikle mafik ofiyolitik serilerden ve yer yer serpantinit, diyabaz ve gabrolarda oluşur (Altınlı, 1966). Bölgede daimi kar sınırı yaklaşık 3600-3700 m civarında bulunur. 7 Ekim 2003 ASTER görüntülerine dayanılarak elde edilen veriler ışığında dağda üç adet kaya buzulu tespit edilmiştir (Tablo 2). Bunlardan en uzunu kuzey yamaçta yer alır ve çok iyi gelişmiş iç içe geçmiş kaya sırtları içerir. 720 m lik bir uzunluğa sahip olan bu kaya buzulu 3130 m yükseklikte son bulur. Diğer iki 540

Fiziki Coğrafya Araştırmaları: Sistematik ve Bölgesel Şekil 4- Türkiye deki buzulların yıllara göre gerileme miktarları kaya buzulu ise kuzeydoğu ve doğu ya bakan yamaçlarda yer alır ve sırasıyla 40 m ve 160 m uzunluğa sahip olup buzul dil yükseklikleri ise 3190 m ve 3157 m e yer alır. 4. Sonuç Bu çalışmada 2002 ve 2009 yılları arasında çekilmiş ASTER uydu görüntüleri yardımıyla Türkiye nin guncel buzul envanteri ortaya çıkartılmıştır. Türkiye de günümüz buzulları genellikle ülkenin doğu kısımlarında, 37-41 o K enlemleri arasında yer alır. Toplam 11 adet dağda buzullara rastlanılmıştır. Bunlardan, İkiyaka ve Kavuşşahap Dağları Güneydoğu Toroslar da, Soğanlı, Rize ve Karaçal Dağları Doğu Karadeniz Bölgesi nde, Ağrı, Erciyes, Süphan, Mercan ve Esence Dağları ise Anadolu Platosuna dağılmış haldedir. Bu bölgelerde toplam 17 dağ buzulu, 33 sirk buzulu, 55 adet kaya buzulu ile 1 adet buz takkesi tespit edilmiştir. Toplamda 106 olan buzul sayısı, kaya buzulları dahil yaklaşık 20.6 km 2 lik bir alan kaplamaktadır. lar alansal olarak Güneydoğu Toroslar da (%25) ve Doğu Karadeniz Bölgesi nde (25%) yoğunlaşmaktadır. Ağrı Dağı Buz Takkesi 5.59 km 2 lik yüzölçümüyle Türkiye nin en büyük ve en yüksek buz kütlesidir. Türkiye nin en uzun ve en iyi korunmuş buzulları Güneydoğu Toroslar da yer alır. Bunlardan İzbırak u 2.1 km lik uzunluğu ve 0.92 km 2 lik alanı ile bölgenin en büyük dağ buzuludur. Türkiye nin periglasyel ortamlarında bulunan en önemli öğelerden birisi de kaya buzullarıdır. Bunlar toplam 8.02 km 2 lik bir alan kaplar ve genellikle Doğu Karadeniz Dağları ile Mercan Dağları nda yer almaktadırlar. Türkiye deki buzullar 20. yüzyılın başından itibaren ciddi bir gerileme sergilemektedir (Şekil 4). En hızlı geri çekilme Güneydoğu Toroslar Bölgesi ve Doğu Karadeniz Dağları nda bulunan buzullarda gözlenmektedir. Ortalama gerileme hızı bu bölgelerde sırasıyla yılda 27.2 m/yıl ve 11.1 m/yıl dir. Bu bölgelerde belirlenen buzul gerileme hızları, Erciyes (4.2 m/yıl) ve Süphan (7.2 m/y) gibi volkanik dağlardakinden daha hızlıdır. Ağrı Dağı Buz Takkesi de bu gerilemelerden önemli ölçüde nasibini almıştır. 1976 dan beri toplam buzul alanının %30 u yok olmuştur (Sarıkaya, 2011). Bu da yılda yaklaşık 0.06 km 2 lik bir buzul alanına tekabül eder. Türkiye deki günümüz buzullarının geri çekilme davranışları dünya buzulları (Oerlemans, 2005) ve son yüzyılda ölçülen küresel ısınma eğilimleri (IPCC, 2007) ile paralellik arz etmektedir. Türkiye de buzul erimelerine gerekli önem verilmemektedir. Bu konuda gerekli bilincin oluşturulması için yapılacak çalışmalara gerekli desteğin verilmesi gerekmektedir. 541

Tu rkiye nin gu ncel ları Teşekkür: Editör Dr. Deniz Ekinci ye beni bu kitap bölümünü yazmaya davet ettiği için teşekkür ederim. Bu bölüm GLIMS projesi için hazırlanan kitap bölümünün Türkçe çevirisi niteliğindedir. Bu bölümün hazırlanmasında değerli destek ve katkıları için Dr. Ahmet Emre Tekeli (Zirve Üniversitesi), Dr. Ahmet Karaburun (Fatih Üniversitesi) ve Dr. Fikret Tuna ya (Fatih Üniversitesi) teşekkürlerimi sunarım. KAYNAKLAR Ainsworth, W.F., 1842. Travels and researches in Asia Minor, Mesopotamia, Chaldea and Armenia. Parker Press, London, 399p. Akçar, N. ve Schlüchter, C., 2005. Paleoglaciation in Anatolia: a schematic review and first results. Eiszeitalter und Gegenwart 55, 102-121. Akçar, N., Yavuz, V., Ivy-Ochs, S., Kubik, P.W., Vardar, M. ve Schluchter, C., 2007. Paleoglacial records from Kavron Valley, NE Türkey: Field and cosmogenic exposure dating evidence. Journal of Quaternary International 164-165, 170-183. Altınlı, İ.E., 1966. Geology of eastern and southeastern Anatolia. Bulletin of Minerals Research and Exploration Institute of Turkey. 66, 35-76. Bartsch, G., 1935. Das gebiet des Erciyes Dagi und die stadt Kayseri in Mittel-Anatolien. Jahrbuch der geographischen gesellschaft zu Hannover fur 1934 und 1935, pp. 87-202. Birman, J.H., 1968. Glacial reconnaissance in Turkey. Geological Society of America Bulletin 79 (8), 1009-1025. Bishop, M.P., Olsenholler, J.A., Shroder, J.F., Barry, R.G., Raup, B.H., Bush, A.B.G., Copland, L., Dwyer, J.L., Fountain, A.G., Haeberli, W., Kääb, A., F., P., Hall, D.K., Kargel, J.S., Molnia, B.F., Trabant, D.C., and Wessels, R. 2004, Global land ice measurements from space (GLIMS): remote sensing and GIS investigations of the Earth s cryosphere. Geocarto International, 19, pp. 57-84. Blumenthal, M.M., 1958. Vom Agri Dag (Ararat) zum Kackar Dag. Die Alpen 34, 125-137. Bobek, H., 1940. Die gegenwartige und eiszeitliche Vergletscherung im Zentralkurdischen Hochgebirge. Annals of glaciology 27 (1-2), 50-87. Butzer, K.W., 1958. Quaternary stratigraphy and climate in the Near East. Bonner Geography Abhandl 24, 157. Çakar, N., 2002. A strategic overview of Türkey. In: V. Yücel and S. Ruysdael (Eds.), New Trends in Türkish Foreign Affairs: Bridges and Boundaries, pp. 3-11. Writers Club Press, Lincoln, NE. Çiner, A., 2004. Turkish glaciers and glacial deposits. In: J. Ehlers and P. L. Gibbard (Eds.), Quaternary Glaciations: Extent and Chronology, Part I: Europe, pp. 419 429. Elsevier Publishers, Amsterdam. Deniz, O., Doğu, A.F., Yildiz, M.Z., Saracoglu, H. ve Kerimov, G., 2003. Süphan Dağı nın buzul morfolojisi ve turizm acısından değerlendirilmesi. In, Papers presented at the First international geography investigations about the high mountain environments in Anatolia and Caucasus. Van, Türkey. Doğu, A.F., Somuncu, M., Çiçek, I., Tuncel, H. ve Gürgen, G., 1993. Kaçkar Dağı nda buzul sekilleri, yaylalar ve turizm. Ankara Universitesi Türkiye Cografyasi Arastirma ve Uygulama Merkezi Türkiye Cografyasi Dergisi, 157-183. Erinç, S., 1949. Eiszeitliche formen und gegenwatige Vergletscherung im nordostanatolischen Randgebirge. Geologische Rundschau 37, 75-83. Erinç, S., 1952. Glacial evidences of the climatic variations in Türkey. Geografiska Annaler 34, 89-98. Erinc, S., 1971. Jeomorfoloji II. Istanbul University Press, Istanbul. Güner, Y. ve Emre, O., 1983. Erciyes Daği nda Pleyistosen buzullaşmasi ve volkanizma ile ilişkisi. Jeomorfoloji Dergisi 11, 23-34. Hamilton, W.J., 1843. Researches in Asia Minor, Pontus, and Armenia; With Some Account of Their Antiquities and Geology. Journal of the Royal Geographical Society of London 13, 148-156. Holmes, A., 1931. Tectonic geology of the Mediterranean: Review. The geographical Journal 78 (2), 161-163. IPCC, 2007. Climate Change 2007: Synthesis Report. In: R. K. Pachauri and A. Reisinger (Eds.), Contribution of working groups I, II and III to the fourth assessment report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Geneva, Switzerland. Klaer, W., 1962. Untersuchungen zur klimagenetischen geomorphologie in den Hochgebirgen Vorderasiens. Munchen. Klaer, W., 1965. Geomorphologische Untersuchungen in den Randgebirgen des Van-See (Ostanatoilen). Zeitschrift fur 542

Fiziki Coğrafya Araştırmaları: Sistematik ve Bölgesel Geomorphologie 9 (3), 346-355. Klemme, H.D., 1958. Regional Geology of Circum-Mediterranean Region. American Association of Petroleum Geologists Bulletin 42, 477-512. Koch, K.H.E., 1846. Reise im Pontische Gebirge. Weimar. Krenek, W., 1932. Gletscher im Pontischen Gebirge (Lasistan). Zeitschrift fur Gletscherkunde 20 (1-3), 129-131. Kurter, A., 1991. Glaciers of Middle East and Africa glaciers of Türkey. In: R. S. Williams and J. G. Ferrigno (Eds.), Satellite Image Atlas of the World, 1386- G-1, p. 30. USGS Professional Paper. Kurter, A. ve Sungur, K., 1980. Present glaciation in Türkey. In, Papers presented at the Riederalp workshop. IAHS-AISH, pp. 155-160. La Fontaine, C.V., Bryson, R.A. ve Wendland, W.M., 1990. Airstream regions of North- Africa and the Mediterranean. Journal of Climate 3 (3), 366-372. Macklin, M.G., Fuller, I.C., Lewin, J., Maas, G.S., Passmore, D.G., Rose, J., Woodward, J.C., Black, S., Hamlin, R.H.B. ve Rowan, J.S., 2002. Correlation of fluvial sequences in the Mediterranean basin over the last 200 ka and their relationship to climate change. Quaternary Science Reviews 21 (14-15), 1633-1641. Maunsell, F.R., 1901. Central Kurdistan. The Geographical Journal 18 (2), 121-141. Messerli, B., 1964. Der gletscher am Erciyes Dagh und das problem der rezenten Schneegrenze im anatolischen und mediterranen Raum. Geographica Helvetica 19 (1), 19-34. Messerli, B., 1967. Die eiszeitliche und die gegenwartige Vergletscherung in Mittelmeerraum. Geographica Helvetica 22 (3), 105-228. Oerlemans, J., 2005. Extracting a climate signal from 169 glacier records. Science 308 (5722), 675-677. Okay, A.İ. ve Şahintürk, Ö., 1997. Geology of the eastern Pontides. In: A. G. Robinson (Ed.) Regional and Petroleum Geology of the Black Sea and Surrounding Region, 68, pp. 291-311. American Association of Petroleum Geologists Memoirs. Palgrave, T., 1872. Vestiges of the glacial period in North-Eastern Anatolia. Nature 5, 444-445. Penther, A., 1905. Eine reise in das gebiet des Erdschias dagh (Kleinasien) 1902. Abhandlungen der k.k. geographischen gesellschaft 6 (1), 1-44. Sarıkaya, M.A., 2009. Late Quaternary glaciation and paleoclimate of Turkey inferred from cosmogenic 36 Cl dating of moraines and glacier modelling, Ph.D., p. 303. University of Arizona, Tucson, AZ. Sarıkaya, M.A., Ciner, A. ve Zreda, M., 2003. Erciyes Volkanı Geç Kuvaterner buzul çökelleri. Yerbilimleri 27, 59-74. Sarıkaya, M.A., Zreda, M., Çiner, A. ve Zweck, C., 2008. Cold and wet Last Glacial Maximum on Mount Sandıras, SW Turkey, inferred from cosmogenic dating and glacier modeling. Quaternary Science Reviews 27 (7-8), 769-780. Sarıkaya, M.A., Zreda, M. ve Çiner, A., 2009. Glaciations and paleoclimate of Mount Erciyes, central Turkey, since the Last Glacial Maximum, inferred from 36 Cl cosmogenic dating and glacier modeling Quaternary Science Reviews 28 (23-24), 2326-2341. Sarıkaya, M.A. ve Tekeli, A.E., 2011. Three decades recession of the ice cap on Mount Ağrı (Ararat), between 1976-2008. Journal of Glaciology (in review). Şen, E., Kürkçüoğlu, B., Aydar, E., Gourgaud, A. ve Vincent, P.M., 2003. Volcanological evolution of Mount Erciyes stratovolcano and origin of the Valibaba Tepe ignimbrite (Central Anatolia, Turkey). Journal of Volcanology and Geothermal Research 125 (3-4), 225-246. Wright, H.E., 1962. Pleistocene glaciation in Kurdistan. Eiszeitlalter und Gegenroart 12, 131-164. Ünal, Y., Kindap, T. ve Karaca, M., 2003. Redefining the climate zones of Turkey using cluster analysis. International Journal of Climatology 23 (9), 1045-1055. Yavaşlı, D.D. ve K, O.M., 2008. Recent glacier change in Mount Suphan using remote sensing and meteorlogical data. Balwois. Ohrid, Republic of Macedonia. Yılmaz, Y., Güner, Y. ve Şaroğlu, F., 1998. Geology of the quaternary volcanic centers of the east Anatolia. Journal of Volcanology and Geothermal Research 85 (1-4), 173-210. 543