AYRIBASIM / OFFPRINT

XIII. ORTAÇAĞ VE TÜRK DÖNEMİ KAZILARI VE SANAT TARİHİ ARAŞTIRMALARI SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ 14-16 Ekim 2009 S PROCEEDINGS OF THE XIII th SYMPOSIUM OF MEDIEVAL AND TURKISH PERIOD EXCAVATIONS AND ART HISTORICAL RESEARCHES 14-16 October 2009 AYRIBASIM / OFFPRINT yayına hazırlayanlar Kadir Pektaş Saim Cİrtİl Selda Özgün Cİrtİl Gökçen Kurtuluş Öztaşkin Hicran Özdemİr Erbil Aktuğ Ramazan Uykur

PAMUKKALE ÜNİVERSİTESİ SANAT TARİHİ BÖLÜMÜ XIII. ORTAÇAĞ VE TÜRK DÖNEMİ KAZILARI VE SANAT TARİHİ ARAŞTIRMALARI SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ 14-16 Ekim 2009 S PROCEEDINGS OF THE XIII th SYMPOSIUM OF MEDIEVAL AND TURKISH PERIOD EXCAVATIONS AND ART HISTORICAL RESEARCHES 14-16 October 2009 Yayına Hazırlayanlar / Editors Prof. Dr. Kadir Pektaş Yrd. Doç. Dr. Saim Cirtil Dr. Selda Özgün Cirtil Öğr. Gör. Gökçen Kurtuluş Öztaşkin Araş. Gör. Hicran Özdemİr Araş. Gör. Erbil Aktuğ Uzm. Ramazan Uykur Yayımlanan yazıların içeriğinden yazarları sorumludur. Copyright 2010, Pamukkale Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü ISBN 978-605-5607-42-5 Pamukkale Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Yayınları No: 1 Baskı / Printed by BİLTUR Basım Yayın ve Hizmet A.Ş. Dudullu Organize Sanayi Bölgesi 1. Cadde No. 16 Ümraniye - İstanbul/Türkiye Tel: +90 (216) 444 44 03 Fax: +90 (216) 327 15 44 www.bilnet.net.tr Sertifika no: 15690 Yapım ve Dağıtım / Production and Distribution Zero Prodüksiyon Kitap-Yayın-Dağıtım Ltd. Şti. Abdullah Sokak, No: 17, Taksim, 34433 İstanbul Tel: +90 (212) 244 7521 Fax: +90 (212) 244 3209 E.posta: info@zerobooksonline.com www.zerobooksonline.com www.egeyayinlari.com

İÇİNDEKİLER Prof. Dr. Kadir Pektaş ın Konuşması... ix Prof. Dr. Celal Şimşek in Konuşması... xi Prof. Dr. Halil Kumsar ın Konuşması... xiii Göynük Meryem Kadın Çeşmesi ve Bekâr (Girçık=Çıkçık=Gusülhane) Hamamı Hakkı Acun... 1 Morava Okulu/Ekolü (14.-15. yy Sırbistan) Su Sultan Akülker... 11 Eskişehir, Başara Köyü Kazılarında Bulunan Bizans Dönemi Kiliseleri A. Oğuz Alp... 21 Kapadokya Bölgesi Soğanlıdere Vadisi ndeki Karabaş, Canavar ve Geyikli Kilise Duvar Resimleri ve Skepides Ailesi Feride İmrana Altun... 31 Eski Ahlat Şehri Kazısı 2006-2007 Yıllarına Ait Sırsız Seramik Tipolojisi Göknil Arda... 41 Başur Höyük Kazısı Lüle Buluntuları Gökben Ayhan... 49 İstanbul dan Musluklu Taş Tekneler H. Örcün Barışta... 59 Öresun (Tepesi Delik) Hanı nda Temizlik ve Restorasyon Çalışmaları Ali Baş... 69 Bitlis Kalesi Kazısı Sırlı Seramikleri Üzerine Bir Değerlendirme Gülsen Baş... 83 Denizli / Honaz daki Tarihi Kalıntılar Üzerine Birkaç Söz Ahmet Ali Bayhan... 93 İstanbul - Heybeliada daki Mekteb-i Bahriye-i Şâhane Kışlası nın İnşaat Aşamaları Üzerine Bazı Gözlemler Z. Kenan Bilici... 105 Ahlat Underground Settlements Research Project 2007-2008-2009 Roberto Bixio Andrea De Pascale with the collaboration of Andrea Bixio Elisa Leger Alessandro Maifredi Mauro Traverso İrem Yalçın... 123 Edirne de Bulgar - Ortodoks Kiliseleri Yılmaz Büktel... 131 Ayasuluk ta Yeni Bulunan Kale Köşkü ve Hamamı Mustafa Büyükkolancı... 143

iv Türk Türbe Mimarisinde Ender Bir Örnek: Milas Ortaköy de İkiz Türbe Ersel Çağlıtütüncigil... 155 14. Yüzyıldan Üç Ahşap Minber / Birkaç Soru, Birkaç Cevap Nusret Çam... 165 Gereme Panagia Kilisesi (2005 Yılı Kazı Sonuçları) Nilay Çorağan Karakaya... 175 2008 Dönemi Ani Kazılarında Ortaya Çıkarılan İnsan ve Hayvan Figürlü Keramik Kaplar Üzerine Değerlendirmeler Yaşar Çoruhlu... 185 Alaşehir Kurşunlu Han Kazı ve Temizlik Çalışmaları Ertan Daş... 197 Balat İlyas Bey Külliyesi 2008 Yılı Kazı ve Temizlik Çalışmaları Yekta Demiralp - Şakir Çakmak... 213 Teke Yöresi Sarnıçları A. Şevki Duymaz... 225 Yeşilbağcılar (Gibye) Evleri Mustafa Ekmekçi - Sertan Atasoy... 235 2008 Alara Kazısı Osman Eravşar... 245 Urfa Türk İslam Mimarisinde Ejder Figürünün Kullanımı Üzerine Bir Değerlendirme Süreyya Eroğlu... 253 Bilecik-Osmaneli de Bir Osmanlı Dönemi Rum Kilisesi: Hagios Georgios Seçkin Evcim... 259 Seyitgazi - Doğançayır Beldesinde Bulunan Melekgazi Zaviyesi Ali Gerengi... 269 Tamarra de Lempicka ve Hale Asaf / Art-Deco nun Işığı ve Özü Kıymet Giray... 281 Balat İlyas Bey Külliyesi Kazısında Ortaya Çıkarılan Seramiklerin Değerlendirilmesi (2007-2008) Sevinç Gök Gürhan... 291 Hierapolis Martyriumu / Arkeolojik ve Mimari Analiz Güven Gümgüm... 307 Kemah Çevresinden Birkaç Urartu Kalıntısı Hamza Gündoğdu... 317 Kitabelere Taşınan İmgeler: Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Beyliği Örnekleri Sema Gündüz... 325 Yumuktepe Pişmiş Toprak Kandilleri Eda Güngör - Gülgün Köroğlu - Ergün Laflı... 333 Bulgaristan da Az Bilinen Bir Osmanlı Eseri: Hasköy Hamamı Bahriye Güray... 343 Bandırma Eski İskele / Belediye Eski Binasının Mimari ve Fonksiyonel Özellikleri Şennur Kaya Akın Tuncer... 351

v Ankara Saraç Sinan Camisi 2008 Yılı Restorasyonu Ali Kılcı... 359 Orta Asya Türk Zaman/Mekan Algısının Zara Halılarına Uzanan Yansımaları Sibel Kılıç... 371 The Külliye of Gazi Turhan Bey in the Village of Kırkkavak, District of Uzunköprü Research and Resurrection of a Disappeared Early-Ottoman Building Complex Machiel Kiel... 381 Amorium da Bulunan Yeni Veriler Işığında Bizans Dünyası nda Şarap Üretimi Oğuz Koçyiğit... 393 Bitlis Kalesi Yapıtaşlarının Jeolojik Özellikleri ve Mühendislik Problemleri Tamer Koralay Mehmet Özkul Halil Kumsar Kadir Pektaş... 403 Yumuktepe Höyüğü Kazılarından Ortaçağ Takıları Gülgün Köroğlu... 417 Hadrianoupolis ve Çevresinden Geç Ortaçağ Sırlı Seramik Örnekleri Ergün Laflı Gülseren Kan Şahin... 427 Kuşadası - Kadıkalesi / Anaia Kazısı 2009 Yılı Çalışmaları Zeynep Mercangöz Filiz İnanan... 433 Panaztepe Bizans Dönemi Sırsız Seramikleri Sinan Mimaroğlu... 443 Amasya-Harşena Kalesi ve Kızlar Sarayı Kazısı 2009 Yılı İlk Sonuçları E. Emine Naza-Dönmez... 453 Kastamonu-Kasaba Köyü Mahmud Bey Camii Kalem İşi Bezemeleri ve Osmanlı Bezeme Sanatına Etkileri Candan Nemlioğlu... 463 Tatlarin Yeraltı Şehri Demet Okuyucu... 473 Akdenizle Kucaklaşan Osmanlı Seramikleri ve Günümüze Ulaşan Yansımaları Gönül Öney... 479 Eyüp te Bir Grup Çarduvar (Açık) Türbe Hakkında Notlar Hakkı Önkal... 481 Denizli Arkeoloji Müzesi nde Yer Alan Bizans Dönemi Maden Haçlarından Bir Grup Hicran Özdemir Gökçen K. Öztaşkın... 489 Marmaray-Metro İnşaatı Sirkeci Kurtarma Kazılarında Bulunan Osmanlı Camları Üzlifat Özgümüş... 501 Yüzyılın Tanığı Afyonkarahisar Lisesi Selda Özgün Cirtil... 507 Niğde-Çamardı İlçesi ndeki Türk Mimarî Eserleri Mehmet Özkarcı... 517 Eskişehir Karacahisar Kalesi Ortaçağ Seramiklerinden Bir Grup: Yeşil ve Erguvan Lekeli Seramikler Muradiye Öztaşkın... 525 Denizli Beyliği ve Sikkeleri Hakkında Bir Araştırma Gündegül Parlar... 537

vi Denizli - İlbadı Mezarlığı ndaki Selçuklu ve Beylikler Dönemi Mezar Taşları Üzerine Kadir Pektaş... 545 Denizli ve İlçelerinin (Buldan, Bekilli, Çal, Tavas Yatağan, Serinhisar, Acıpayam) Kapı Tokmak ve Kapı Halkaları Betül Savcı... 553 Bakü - Şirvanşahlar Sarayı ndaki Divanhane Yapısı Hakkında Yüksel Sayan... 561 Anadolu da Selçuklu Döneminde Niğde ve Kayseri Çevresinde Bulunan Taçkapılar Üzerine Bazı Düşünceler-I Mustafa Kemal Şahin... 569 Sepet Tipi Küpelere Bizans Anadolusu ndan Yeni Bir Yorum: Amorium Sepet Tipi Küpeleri Murat Şen... 583 Laodikeia Kuzey Bazilikası (Kilisesi) Celal Şimşek Bahadır Duman... 593 Türk İslam Sanatında Şadırvan Mimarisinin Ortaya Çıkışı Üzerine Şerife Tali... 603 Sivas Kangalağası Konağı nın 19. Yüzyıl Türk Resim Sanatı Tarihi İçindeki Yeri ve Önemi Gülsen Tezcan... 613 Hoşap Kalesi Kazısı - 2008 Mehmet Top... 621 Heyet-i Edebiyye de İki Ressam: Nazmi Ziya ve Çallı İbrahim Elvan Topallı...631 Osmaniye Ortaçağ Seramikleri Ön Değerlendirmesi Füsun Tülek... 639 Artuklu Meliki İmâdeddîn Ebu Bekr in Sikkesinde Ejder/Evren İle Mücadele İkonografisi Ramazan Uykur... 647 Gelibolu Yarımadası nda Bir Osmanlı Yerleşimi: Yenişehir (Burhan) Ali Osman Uysal... 653 16.-18. Yüzyıllarda Osmanlı Saray Terzileri Teşkilatı Bahattin Yaman... 663 Bozcaada Köprülü Mehmet Paşa ve Alaybey Camileri Alptekin Yavaş... 671 1855 Depreminden Sonra Bursa da Osman ve Orhan Gazi Türbelerinin Yeniden İnşası Doğan Yavaş... 681 Hermann Jansen in Bazı Anadolu Kentleri İçin Yaptığı Konut Tasarımları ve Denizli Örneği Mehmet Yavuz... 693 Tebrîk-Nâme-i Millî ye Göre II. Abdülhamid in İstanbul daki İmar Faaliyetleri II: Tekkeler Nurcan Yazıcı... 707 Edirne Dilaverbey Mahallesi Kurtarma Kazılarında Bulunan Erken Osmanlı Seramikleri Gülgün Yılmaz... 721

BAŞUR HÖYÜK KAZISI LÜLE BULUNTULARI Gökben AYHAN* Özet Başur Höyük, Siirt in batısındaki Botan vadisindeki Aktaş köyünde yer almaktadır. Höyüğün üzerinde yakın zamana kadar bulunan modern köy tahrip olmuştur. Muhtemelen bu köy yerleşmesine ait olan lüleler büyük çoğunluğu yüzeyde ele geçirilmiştir. Başur Höyük teki 2007 2009 yılı arasında yapılan kazılarda toplam 112 lüle ve lüle parçası bulunmuştur. Lüle parçaları arasında yedi tip görülmektedir. Bu tipler arasında başta kaideli ve süzgeç çanaklı ile süzgeçli basık yuvarlak çanaklı lüleler olmak üzere yuvarlak çanaklı, basık yuvarlak çanaklı, silindir çanaklı lüleler, disk kaideli ve lale biçimli lülelere rastlanmıştır. Örnekleri arasında belli tiplerin yaygın olduğu görülen Başur Höyük lülelerinde tütünün yanı sıra afyonda içilmiş olabilir. Ağızlık, çubuk ve lüle olmak üzere üç parçadan oluşan lülelerde çubuk, çanağa veya duman yoluna takılmaktadır. Her iki tipteki lüleler, Başur Höyük lüle buluntuları arasında görülmektedir. Kilden yapılmış olan lüleler genellikle sert, açık gri hamurlu ve siyah perdahlıdır. Özellikle üzeri kazıma, baskı ve rulet baskı tekniğiyle yapılan bezemeler örneklerde görülmektedir. Kaideli ve süzgeç çanaklı lüle ve süzgeçli basık yuvarlak çanaklı lüle tipinin diğer tiplere göre daha yoğun olması bu iki tipin daha çok tercih edildiğini ortaya koymaktadır. Genellikle Anadolu da Çattepe Höyük, Türbe Höyük, Bitlis Kalesi, Hasankeyf ve Harput gibi yerlerde görülenbu iki tip, aynı zamanda Anadolu dışında Tel Aphek, Horvat Zikhrin ve Khirbet Hatara gibi yerlerde de görülmektedir. Başur Höyük lüle buluntuları, 17. ile 19. yy arasındaki yerleşime ait buluntular arasında yer almaktadır. Anahtar Kelimeler: Başur Höyük, lüle, kil, tütün, afyon Abstract Pipes Found at the Excavations of the Tumulus Başur Başur Basur Tumulus is at the villages of Aktaş, in the Bohtan Valley northwest of Siirt. The modern village which h as be en on the tumulus until recently i s destroyed. Probably, most of the pipes which belong to the settlement of the village has been found on the surface. A t the excavations which were arranged at Basur Tumulus between the years 2007-2009, 112 pipes and pipe fragments have been found out. There are seven types of pipe fragments. They are, mostly base and sieve bowl pipe, shallow rounded bowl pipe with sieve, and also rounded bowl, shallow rounded bowl, cylender bowl, disc-shaped and lily-bowl pipes. Especially base and sieve bowl pipe and shallow rounded pipe with sieve are common types. May be these two pipe prefered the other pipes. Not only tobacco but also opium may have been smoked at the Basur Tumulus pipes among whose samples some specific types are common. * Arş. Gör., Nevşehir Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü. Nevşehir. E.posta: gokben.ayhan@nevsehir.edu

50 Gökben Ayhan For the pipes which consist of three parts as pipe, chibouk and mouthpiece, chibouk is inserted in stem socket or bowl. Both these two types of pipes are seen among the findings of Basur Tumulus. The majorty of the pipes made of clay are tough, pale gray clay and black slip. The decorations which are especially made with the techniques of incise, press and roulette press are seen in the samples. The fact that the types; base and sieve bowl pipe and shallow rounded bowl pipe with sieve are more superflous than the other types proves that these two types are more common in the area. These two types which are usually seen in the places such as Cattepe and Türbe Tumulus, Castle of Bitlis, Harput and Hasankeyf in Anatolia, are at the same time seen in the places such as Tel Aphek, Horvat Zikhrin and Khirbet Hatara in the out of Anatolia. The pipe fragments of Basur Tumulus have been among the findings belonging to the settlements between the seventeenth and nineteenth centuries. Keywords: Başur Tumulus, pipe, clay, tobacco, opium Siirt in batısındaki Aktaş köyüne bağlı Bakır mezrası sınırları içerisinde yer alan Başur Höyük, kuzeyden gelip Bostancık Köyü sınırları içerisinden Botan Nehrine dökülen Başur Çayı nın kenarındadır (Res. 1). Başur Çayı, Ilısu Barajı nın dolmasıyla sular altında kalacak Botan Vadisini besleyen yan kollardan biri olduğu için bu alanda sular altında kalacaktır. Başur Höyük, jeopolitik konumu açısından kuzeyinde bulunan Bitlis Vadisi nedeniyle doğudan gelen, güneye ve güneybatıya ulaşan doğal yollar üzerindedir 1. Ilısu Barajı altında kalacak olan bölgede birçok kurtarma kazısı yürütülmekle birlikte bunlardan biri olan Başur Höyük teki çalışmalar, Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Protohistorya ve Önasya Arkeolojisi Anabilim Dalı öğretim üyelerinden Yard. Doç. Dr. Haluk Sağlamtimur un kazı başkanlığında 2007 yılından itibaren yürütülmektedir 2. Lüle ile ilgili çalışmalar Sanat Tarihi literatürüne 19. yüzyılın ortalarından itibaren girmesiyle birlikte bu alanda yayınlar yapılmaya başlanmıştır 3. Osmanlı lüleciliği ile ilgili bilgilerimiz, daha çok Batı Anadolu ve Yunanistan daki birkaç merkezde ele geçen örneklere dayanmaktadır. Güneydoğu ve Doğu Anadolu bölgelerindeki lülecilik hakkındaki bilgilerimiz pek fazla olmayıp, Kazı Sonuçları Toplantıları ndaki makalelerde yer alan birkaç cümle, fotoğraf ve çizimden ibarettir. Lüleler, Osmanlı İmparatorluğu nda yaklaşık olarak 1605 lerden itibaren kullanılmaya başlanmış olup, lülelerin üretimi İstanbul da 1928 e 4, Orta Doğu da 1950 lere kadar devam etmiştir 5. Kalıplarda veya çömlekçi çarkında 1 Seçkin, B. S., Başlangıçtan Günümüze Siirt Tarihi, Siirtliler Derneği Yayınları, İstanbul, 2005, 5-6. 2 Lüle konusunda çalışmam yönünde beni teşvik eden hocam Prof. Dr. Sayın Bozkurt Ersoy a minnettarlığım sonsuzdur. Başur Höyük lüle buluntuları üzerinde bana çalışma fırsatı veren Yrd. Doç. Dr. Sayın Haluk Sağlamtimur a da ayrıca teşekkür ederim. 3 Ayhan, G., Çeşitli Müzelerde Bulunan Örnekleriyle Osmanlı Lüleleri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi A.B.D., İzmir, 2006; Bakla, E., Unutulmuş Bir Halk Sanatı Lülecilik, Antika, S: 5, İstanbul, Ağustos 1985, 4-6; Bakla, E., Tophane Lüleciliği, Antik A.Ş. Kültür Yayınları, İstanbul, 1993; Baram, U., The Clay Tobacco Pipes of Cyprus, Report of The Department of Antiquities Cyprus, Lefkoşa, 1995, 299-309; Baram, U., Filistin Geçmişinden Dolaşık Objeler Osmanlı Arkeolojisi, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2004, 142-163; Barışta, Ö., Ankara Eyne Bey Hamamı Kazısında Bulunan Lüleler Üzerine, Uluslararası Sanat Tarihi Sempozyumu Prof. Dr. Gönül Öney e Armağan 10 13 Ekim 2001 Bildiriler, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, İzmir, 2002, 71-81; Cantay, G., Edirne Sarayı Kazısı Lüle Buluntuları, Sanat Tarihi Defterleri 7, Ege Yayınları, İstanbul, 2003, 15-24; Hayes, J., Turkish Clay Pipes: A Provisional Typology, The Archaeology of Clay Pipe, IV(BARS XCII), London, 1980, 3-10; Hayes, J., Excavations on Saraçhane in Istanbul, Vol. 2: The Pottery, Princeton, 1992, 391-395, 442-443, pl. 50; Kocabaş, H., Tophane Lüleciliği Türk Etnografya Dergisi V, TTK, Ankara, 1963, 12-13; Kuşoğlu, M. Z., Bir Zamanlar Çubuk Vardı İlgi, S. 66, İstanbul, 1991, 32-35; Robinson, R., Clay Tobacco Pipes From The Kerameikos, Mitteilüngen des Deutschen Archaologischen Institutes Athenische Abteilung 98, Berlin, 1983, 265-285, Taf. 51-56; Robinson, R., Tobacco Pipes of Corinth and Athenian Agora (plates 33 64) Hesperia, Vol. 54, Princeton, 1985, 149-203; Stanaeva, M., La Collection de Pipes du Varna, Bulletin Du Musee National de Varna, Tome: VII (XXIII), Varna, 1972, 81-99; Taşçı, H., Topkapı Sarayındaki Tophane Lüleciliği Eserleri, Antik ve Dekor, S. 34, İstanbul, 1996, 148-150; Yener, A., Tütün Lüleleri ve Antalya- Kaleiçi nde Bulunan Örnekler, Arkeoloji ve Sanat, S: 119, İstanbul, 2005, 94-113. 4 Robinson, R., 1985, 151; Baram, U., 1995, 299. 5 Vroom, J., Post-Medieval Ceramics As Historical Information, Between Venice and Istanbul Colonical Landscapes In Early Modern Greece, Hesperia Suplement 40, Athens, 2007, 86.

Başur Höyük Kazısı Lüle Buluntuları 51 yapılan lülelerde çeşitli tipler görülmektedir. İki katlı dükkânların alt katında üretim yapılmakta üst katında satışa sunulmaktadır 6. Bu dükkânların yer aldığı sokaklara lüle el sanatının adı verilmiştir. İstanbul Tophane de en kaliteliler lüleler üretilmiş ve bu lüleler dünya çapında ün yapmıştır. Sanayi Devrimi yle birlikte yerini sigaraya bırakmak durumunda kalan lüle içimi kullanıldığı dönemlerin yaygın bir kültür öğesi olmuştur 7. Geç dönem Osmanlı tabakalarının tarihlendirilmesinde bu buluntular da önem taşımaktadır. Tütün, Amerika kıtasında çok çeşitli amaçlarla kullanılmıştır. İlk kez şaman törenlerinde halüsinasyon için kul- lanılan tütün, Amerika yerlileri arasında her derde deva ilaç olarak nitelendirilerek yetiştirilmiştir. Bu kullanımlarının dışında tütünün susuzluk ve açlığı yatıştırarak direnç verdiğine inanılmıştır. Amerika kıtasının keşfiyle birlikte kullanım alanı Avrupa ya doğru yayılan tütünün 8. 1600 1601 tarihlerinde, Peçevili İbrahim tarafından Osmanlı İmparatorluğu na İngilizler tarafından getirilerek ilaç olarak satıldığı belirtilmektedir 9. Tütün, İngilizlerin yanı sıra Batı Afrika dan Mısır a, Mısır dan Osmanlı İmparatorluğu nun Doğu Akdeniz kıyılarına tanıtılmıştır 10. Lülelerde tütün ve afyon içilmekle birlikte afyon, tütüne oranla daha az kullanılmıştır. Özellikle Uzak Doğu ve İran da afyon içimi yaygındır 11. Afyonun tütünden önceleri çubuk veya lülelerde içildiğinden bahseden kaynakların yanı sıra lülenin tütünün Osmanlıya gelişi ile birlikte ortaya çıktığını ileri süren kaynaklar da bulunmaktadır. Kâtip Çelebi, çubuk ve lüle gibi terimlerin 17. yüzyıldan itibaren kullanıldığını belirtmiştir. Rebecca Robinson, Osmanlı İmparatorluğu nda ilk lülenin ne zaman kullanıldığının kesin olarak bilinmemesine karşın bu lülelerin, İngiliz lülelerinin benzerleri olduğunu ve dolayısıyla İngiliz gemileri yoluyla Türkiye ye geldiğini belirtmiştir 12. Buna karşın Avner Raban, adlarını belirtmediği bazı bilginlerin, tütünden daha önceleri, lülelerin haşhaş ve afyon için kullanıldığının ifade edildiğini yazmaktadır. Erdinç Bakla, Osmanlılarda II. Bayezit döneminden itibaren (1482 1512) esrar ve afyon kullanılmasından dolayı muhtemelen bu bitkilerin lülelerde içilebileceğinden söz etmiştir 13. Osmanlı döneminin seyahatnamelerinde de afyonla ilgili bilgiler verilmiştir. Evliya Çelebi, 1639 da Süleymaniye ve Tiryakiler çarşısında 16 dükkânda afyon ve esrar satıldığından bahsetmiştir 14. Bu dükkânların yanı sıra İstanbul da esrar tekkelerinin de bulunduğu bilinmektedir 15. Hemen hemen her kazıda ele geçen buluntular arasında yer alan lüle ve lüle parçaları Başur Höyük te, 2007 2009 yılı arasında yapılan kazılarda ele geçirilmiştir. 30 u 2007, 57 si 2008 ve 25 i 2009 yıllarında olmak üzere toplam 112 lüle ele geçirilmiştir. Muhtemelen höyüğün üzerinde yakın zamana kadar bulunan modern köy yerleşimine ait olan lülelerin büyük çoğunluğu yüzeyde ele geçirilmiştir. Her üç yılda çıkan lülelerde genellikle benzer tiplere rastlanmıştır. Başur Höyük lüleleri arasında yedi lüle tipi görülmektedir. Bu tipler arasında başta kaideli v e süzgeç çanaklı lüleler ile süzgeçli basık yuvarlak çanaklı lüleler olmak üzere yuvarlak çanaklı, basık yuvarlak çanaklı, silindir 6 Bakla, E., 1993, 61. 7 Baram, U., 2004, 158. 8 Goodman, J., Tobacco in History: The Cultures of Dependence, New York, 1993, 25-27, 30, 49. 9 Goodman, J., 1993, 54; Bayraktar, N., Tütün lüleleri, Tophane işi Eserler, Türkiyemiz Dergisi, S: 62, İstanbul, 1990, s. 16; Baykara, R., Osmanlı Devrinde İlk Tütün İçme Yasağı ve İktisadi Sebebi, Tarih Dosyası, C. 3, S. 23, İstanbul, s. 993. 10 Baram, U., 2004, 157. 11 Zheng, Y., The Social Life of Opium in China1483-1999, Modern Asia Studies, 37/1, United Kingdom, 2003, 11; Taxel, I., An Uncommon Type Of Smoking Implement From Ottoman Palestine Palestine Exploration Quarterly, 140/I, London, 2008, 52. 12 Robinson, R., 1985, 153. 13 Bakla, E., 1993, 60. 14 Saka, R., Uyuşturucu Maddeler (Afyon, Morfin, Eroin, Esrar, Kokain) Hakkında Milli ve Milletlerarası Hukuki ve Sosyal Durum, Cumhuriyet Matbaası, İstanbul, 1948, 32-33; Köknel, Ö., İnsanlık Tarihi Boyunca Uyuşturucu Madde Sorunları, Gelişim Yayınları, İstanbul, 1976, 66. 15 Saka, R., 1948, 34.

52 Gökben Ayhan çanaklı, disk kaideli ve lale biçimli lüleler yer almaktadır. Ağızlık, çubuk ve lüle olmak üzere üç parçadan lülelerde, çubuk, çanağa veya duman yoluna takılmaktadır (Şek. 1). Her iki tipteki lüleler, Başur Höyük lüle buluntuları arasında görülmektedir. Kaideli ve süzgeç çanaklı lülelerde çubuk, doğrudan çanağa takılırken; diğer tiplerde çubuk, duman yoluna takılmaktadır. Kaideli ve süzgeç çanaklı lüleler, basık yuvarlak biçimdeki çanaktan oluşmakta olup, çanağın yan tarafında çubuğun takılacağı yuvarlak bir delik bulunmaktadır. Bu lülelerde duman yolu bölümü olmayıp, çubuk hazneye doğrudan bağlanmaktadır. Çanağında süzgeç bulunmakta olup bu bölümde beş delik yer almaktadır. 37 örnek ile Şek. 1 Lülenin bölümleri ve lüle stilleri. Başur Höyük te en yoğun rastlanan lüle tipi, kaideli ve süzgeç çanaklı lüleler olmuştur (Res.2-3). Bu örneklerin uzunlukları 40-44 mm., yükseklikleri 61-65 mm. ve yuva çapı 10-12 mm. arasında değişmektedir. Örnekler, sık dokulu, genellikle açık gri hamurlu ve parlak siyah renkte perdahlıdır. Bu tipin devetüyü renginde astarlı örneğine de rastlanmıştır. Bu tipteki lüleler, kaideleri bakımından farklılık göstermektedir (Res. 2/3). Örneklerin kaideleri, tek veya çift kademeli olmak üzere iki çeşittir. Tek kademeli kaideli örnekler, kendi içinde hafif çıkıntı yapan (Res. 3/1) ve yayvan kaideli (Res. 3/2) olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Hafif çıkıntı yapan küçük kaideli örnekler bu tipin erken örnekleri olabilir. Çift kademeli kaideli lüle, yayvan biçime sahip olup sadece bir örnekte görülmektedir (Res. 3/3). Kaideli ve süzgeç çanaklı lülelerin, basık yuvarlak çanağı bezemeli veya bezemesiz olabilmektedir. Örneklerin kenarları yüksek olmakla birlikte tek veya iki kademelidir. Bezeme unsuru olarak çanakta genellikle kazıma tekniği ile yapılan kalın yivler kullanılmıştır. Yivler kimi zaman ortada tek veya iki çizgi ile kesintiye uğramaktadır. Ayrıca iki örnekte rulet baskı tekniğiyle yapılan kafes örgü motifinden oluşan şerit halindeki bordür ile kazıma tekniğiyle yapılan yivler dönüşümlü olarak çanağı kuşatmaktadır. Örneklerin hepsi süzgeçli olup beş delik rastgele hazneye açılmıştır (Res.2). Bu lülenin benzerlerine Anadolu ve Anadolu dışında çeşitli merkezlerde rastlanmaktadır. Anadolu da Van örnekleri 16 ve Diyarbakır Müzesi nde bulunan lüleler arasında bu tipte lüle yer almaktadır. Anadolu dışında ise Khirbet Hatara da ele geçen bu tipte lüleleri, Itamer Taxel, R. Matney in, poppy-headed pipe (afyon başlıklı lüle) olarak adlandırdığını ve bu lülelerde sadece afyon içilmediğini de belirttiğini ifade etmektedir. Ayrıca Tel Aphek ve Horvat Zikhrin de ele geçen altı lüle bu tiptedir. Itamar Taxel, buradaki lülelerin Irak ın kuzeyinde üretilmiş olabileceğini ve bunların diğer lüle tiplerine göre daha az tanınan örnekler olduğundan söz etmektedir. Bunun yanı sıra Taxel, zanaatkârlar tarafından az sayıda bu tipte örneğin, 17.-18. yy arasında üretilebileceği ve bu tipteki lülelerde afyon içilebileceği ihtimali üzerinde durmaktadır 17. Süzgeçli basık yuvarlak çanaklı lüleler, basık çanak ve bu çanağın üzerinde yükselen uzun tutulan kenar ile duman yolundan oluşmaktadır. Başur Höyük te 11 örnekte bu tipe rastlanmaktadır. Ayrıca bu tipe ait kırık duman 16 Simpson, J., Turkish Clay Pipes: A Review, SCPR, S. 39, 1993, 22, Fig. 4/1. 17 Taxel, I., 2008, 46, 49, 52, Fig. 1-2.

Başur Höyük Kazısı Lüle Buluntuları 53 yolu bölümleri de ele geçirilmiştir. Uzunlukları 56-73 mm. ve duman yolu açıklık çapları 12-16 mm. arasında değişen bu lülelerin çokgen olarak yükselen kenarları iki kademelidir. Uzun tutulan duman yolu çokgen olmakla birlikte basamak halkasıyla sonlanmaktadır. Bu örneklerde çanağın yüzeyi ya düz bırakılmış ya da dikey olarak kazıma tekniğiyle yapılan yivlerle bezenmiştir. Bu lüleler, boyutları ve duman yolu çapının büyük olması açısından 19. yüzyıla tarihlendirilebilir (Res. 4). Bu tipteki lülelere, Eski Van Hüsrev Paşa Külliyesi Kazısı lüle buluntuları arasında rastlanmaktadır 18. Ayrıca Mardin Müzesi nde bulunan lüleler arasında bu tipte örnekler yer almaktadır. Höyükte ele geçen açık gri hamurlu ve siyah perdahlı; açık gri hamurlu ve beyaz astarlı örneklerin yanı sıra az sayıda örneğin kahverengi, kırmızımsı kahverengi hamurlu ve astarlı olduğu görülmektedir. Bunlar arasında yu- varlak çanaklı, basık yuvarlak çanaklı, lale çanaklı ve disk kaideli lüleler yer almaktadır. Ancak bu lülelerin çoğu küçük parçalar halindedir. Silindir çanaklı lüleler, iki örnekte görülmektedir. Silindir çanak, duman yoluna hafif şişkince belirtilen omurga ile bağlanmaktadır. 50 x 36 mm. boyutlarında, 8 mm. duman yolu açıklık çapına sahip olan bu lüleler, açık gri hamurlu ve beyaz astarlıdır (Res. 5). Bu iki örnekte de bezeme ön yüzde yer alan birer çiçek motifinden oluşmaktadır. Bu lüleler höyükte görülen en erken lüle örnekleri olmakla birlikte 17. yy ile 18. yy başı arasına tarihlendirilebilir. Bu tipin benzerleri, Harput ta yapılan kazılarda ele geçirilmiştir 19. Yuvarlak çanaklı lüleler, yuvarlak çanak omurga ile silindirik duman yoluna bağlanmaktadır. Kırmızımsı kahve- rengi hamurlu ve kırmızımsı kahverengi astarlıdır. Duman yolunun sağ yüzünde üç küçük kabaradan oluşan usta veya atölyeye ait iki mühür yan yana basılmıştır (Res. 7). Lale çanaklı lüle, sadece bir örnekte görülmekle birlikte höyükteki kazılarda ele geçen bir diğer tiptir. Çanağının yarısı mevcut olan lülenin hamuru açık kırmızı ve astarı sarımsı kırmızı renktedir. Çanağın neredeyse tamamını kaplayan baklava motiflerinden oluşan bezeme baskı tekniği ile verilmiştir. Disk kaideli lüle, sadece bir lülede görülmekte birlikte lülenin disk kaidesi mevcuttur. Az gözenekli, kırmızımsı sarı hamurlu ve kırmızı renkte astarlıdır. Kaide üzerinde üç sıra halinde ince bordür bulunmaktadır. Yan bor- dürlerde eğik çizgiler, orta bolümde ise küçük yuvarlak kabaralar yana yana dizilmiştir (Res. 6). Benzerlerine, 18-19. yüzyıla tarihlenen Antalya-Kaleiçi 20 ; 19. yüzyıla tarihlenen Akşehir Taş Medrese Müzesi 21 ile Demirköy Fatih Dökümhanesi Kazısı 22 ve Hasankeyf Kazısı örnekleri arasında rastlanmaktadır. Başur Höyük lüle buluntuları arasında sadece iki örnekte mühre rastlanmaktadır. Her iki lülenin de duman yolu bölümünde yer alan mühürler geometrik şekiller ve sembollerden oluşmaktadır. Birinci örnekte üç küçük kabaradan oluşan mühürler yan yana yer almaktadır. Diğerinde ise daire içinde semboller bulunmaktadır (Res. 7). Lülelerdeki bezemeler, kazıma, baskı ve rulet baskı tekniğiyle verilen yivler, kafes örgü motifleri, çiçek motifleri, daireler ve çentiklerden oluşmaktadır. Süzgeçli basık yuvarlak çanaklı lüleler ve kaideli ve süzgeç çanaklı lülelerde çanağın gövdesinde yaygın olarak kazıma tekniğiyle yivler yapılmıştır. 18 Uluçam, A. Kavaklı, E., Eski Van Hüsrev Paşa Külliyesi Kazısı 1997, XX. KST, C.II, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara, 1999, 614-615, Res. 15. 19 Sevin, N. A., Harput ta Bir Osmanlı Mahallesi ve Sakinleri Osmanlı ya Arkeolojik Bir Yaklaşım, Toplumsal Tarih, S: 169, İstanbul, 2008, 31, Res. 9. 20 Yener, A., 2005, 102-107, Çiz. IV. 21 Gök Gürhan, S., Akşehir Taş Medrese Müzesi ndeki Türk Dönemi Seramikleri (2000 2001 Anıt Meydan da Yapılan Kurtarma Kazısı Seramikleri), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi A.B.D., İzmir, 2007, 256-258, 262-265, Fot. 287-292. 22 Uysal, A.O., Demirköy Fatih Dökümhanesi Kazısı Seramik Buluntuları Byzas 7, Çanak: Akdeniz Çevresindeki Arkeolojik Kazılarda Ele Geçen Antik ve Ortaçağ Seramiği ve Mimari Seramiği, Ege Yayınları, İstanbul, 2007, 555, Res. 9.

54 Gökben Ayhan Başur Höyük örnekleri arasında kaideli ve süzgeç çanaklı lüle ile süzgeçli basık yuvarlak çanaklı lüle tiplerin yaygın olduğu görülmektedir. Bu iki tipin diğer tiplere göre daha yoğun olması bunların daha çok tercih edildiğini ortaya koymaktadır. Bunda, bu iki tipin süzgeçli çanak ve yüksek tutulan kenara sahip olmaları nedeniyle içim keyfinin daha uzun sürmesi etkili olabilir. Lüle üretimin ana merkezi olan İstanbul daki örneklerden farklı tipteki kaideli ve süzgeç çanaklı lüle ile süzgeçli basık yuvarlak çanaklı lüleler, Başur Höyük te diğer tiplerin yanı sıra bu tiplerin de kullanıldığını göstermektedir. Hamurlarının rengi ünlü Tophane lülelerinden farklıdır. Yoğun kırmızılı Tophane lülelerine karşın, Başur Höyük lüleleri, genellikle sık dokulu, sert, siyah hamurlu ve parlak siyah renkte perdahlıdır. Ayrıca birkaç örnekte beyaz, kırmızımsı kahverengi, kırmızı hamur ve astar görülmektedir. Siyah perdahlı örneklere diğer merkezlerdeki lüle buluntuları arasında rastlamaktadır. Disk kaideli, basık yuvarlak çanaklı, lale çanaklı, top arabası biçimli, torba biçimli ve boru biçimli lülelerde siyah perdaha görülmektedir 23 (Res. 8). Bu tiplere ek olarak kaideli ve süzgeç çanaklı lüle ile süzgeçli basık yuvarlak çanaklı lüle siyah perdahlı tiplerin yelpazesini genişletmektedir. Smyrna Antik Kenti Kazıları 24 ve Alaşehir Kurşunlu Han 25 örnekleri arasında kaideli ve süzgeç çanaklı lüleleri anımsatan örneklere rastlanmakla birlikte, bu lüleler boyutlarının yanı sıra hamur ve astar rengi bakımından da farklılık göstermektedir (Res. 9). Kaideli ve süzgeç çanaklı lüle ile süzgeçli basık yuvarlak çanaklı lüle tipleri, Anadolu da genellikle Güneydoğu ve Doğu Anadolu Bölgesi ndeki merkezlerde görülmektedir. Siirt teki Türbe Höyük ve Çattepe Höyük te yapılan kazı çalışmalarında ele geçen lüleler, Başur höyük lüleleri ile paralellik göstermektedir. Bu iki höyüğün yanı sıra Hasankeyf, Harput 26 ve Bitlis Kalesi kazılarında 27 Başur Höyük lülelerinin benzerlerine rastlanmak mümkündür. Geniş bir coğrafyada örneklerini gördüğümüz Başur Höyük lülelerinin üretim yeri ile ilgili net veriler bulunmamaktadır. Erdinç Bakla, Diyarbakır ın lüle üretim merkezlerinden biri olduğunu ifade etmiştir 28. Bitlis Kalesi Kazısı nda çıkan fırınlanmamış üç lülenin Bitlis te yapılabileceği belirtilmiştir 29. Ancak kazılar sonucunda daha kesin sonuçlar elde edilmediği sürece bu bilgiler yetersizdir. Başur Höyük teki 17-19. yy arasındaki yerleşimine ait buluntular arasında yer alan lülelerde tütünün yanı sıra afyonda içilmiş olabilir. Osmanlı döneminde merkezin denetiminden uzak olan bu bölgede muhtemelen afyon içimi için kullanılan süzgeçli lüle tipine yaygın olarak rastlanmaktadır. Anadolu dışında da bu tipte lüleler görülmektedir. Gündelik hayatın önemli bir malzemesi olan lülelerin hem Tel Aphek ve Horvat Zikhrin de görülmesi hem de Başur Höyük ve çevresindeki merkezlerde görülmesi lülenin kullanıldığı dönemdeki kültür etkileşimini göstermesi açısından önem taşımaktadır. 23 Ayhan, G., 2006, 112-113, 119-120, 122-123, 164 178, 180, 192, Res. 59-60, 75-76, 81-82, 175-176, 215-216, 221-222, 256-257; Ayhan, G., 19. Yüzyıla Tarihlenen Bir Grup Osmanlı Lülesi III. Uluslararası Genç Sanat Tarihçiler Sempozyumu, 5 7 Kasım 2008, Ankara, Kültürel Bellek ve Estetik Yansımalar, (baskıda). 24 Ayhan, G., Smyrna Antik Kenti Kazıları 2007 2008 Yılı Lüle Buluntuları Körfezde Zaman İzmir Araştırmaları Kongresi, 10 12 Aralık 2009, İzmir (baskıda). 25 Karaca, E., Alaşehir Kurşunlu Han Kazısı nda Bulunan Lüleler, Yayımlanmamış Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, İzmir, 2009, 60-61, Res. 43-53, Çiz. 42-52. 26 Sevin, N.A., 2008, 31, Res. 9. 27 Pektaş, K., Bitlis Kalesi Kazısı 2006 Yılı Çalışmaları 29. KST, C.1, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara, 2008, 252-253, Res. 13. 28 Taşçı, H., 1996, 148-150; Bakla, E., 1985, 5. 29 Pektaş, K. 2008, 253.

Başur Höyük Kazısı Lüle Buluntuları 55 Res. 1 Siirt-Başur Höyük ün genel görünüşü. Res. 2 Kaideli ve süzgeç çanaklı lülelerin cephe, üst ve kaideden görünüşleri. Res. 3 Kaideli ve süzgeç çanaklı lülelerin görülen kaide biçimleri

56 Gökben Ayhan Res. 4 Süzgeçli basık yuvarlak çanaklı lülelerin cephe, üst ve kaideden görünüşü. Res. 5 Silindir çanaklı lülenin cephe, ön ve kaideden görünüşü. Res. 6 Disk kaideli lülenin cephe, üst ve kaideden görünüşü.

Başur Höyük Kazısı Lüle Buluntuları 57 Res. 7 Başur Höyük lülelerinde görülen mühürler. Res. 8 Siyah perdahlı lülelerden örnekler Res. 9 Kaideli ve süzgeç çanaklı lüleler