PETROL VE DOĞALGAZ ŞİRKETLERİNİN TEMİZ ENERJİ YATIRIMLARINDAKİ PAYI VE SORUMLULUĞUNUN ARTTIRILMASI Ali Arıkan (TESPAM), Oğuzhan Akyener (TESPAM) ÖZET Dünya enerji ihtiyacının %50 sinden fazlası petrol ve doğalgazdan sağlanmaktadır. Bunun bir sonucu olarak da ulusarası piyasalardaki en güçlü oyuncuların önemli bir kısmı petrol ve doğalgaz şirketlerinden oluşmaktadır. Fakat temiz enerji sınıfına girmeyen ve böylesi önemli oranda tüketilen petrol ve doğalgazı üreten bu büyük şirketlerin, üretimleri sonucunda elde ettikleri büyük karların yanı sıra, dolaylı olarak çevreye zararları da düşünüldüğünde, temiz enerjiye de katkı sağlamaları gereği ortaya çıkmaktadır. Teknoloji, piyasa payı, proje ekonomisi, kar marjları, destekler vb. hususular dikkate alındığında, temiz enerji yatırım ve destekleri aslında petrol ve doğalgaz şirketleri için pek de cazip gözükmemektedir. Bununla birlikte sosyal ve çevresel sorumluluk kapsamında bu tür projelerin de desteklenmesi önemlidir. Bu çalışmada öncelikle temiz enerjinin genel olarak tanımı yapılarak, öneminden bahsedilecek. Sonrasında da, bu yatırımların sosyal ve çevresel sorumluluk boyutu dikkate alınarak, büyük petrol ve doğalgaz şirketlerinin temiz enerji alanındaki yatırımları incelenecektir. Ayrıca, bu yatırımların geliştirilmesi, yaygınlaştırılması için ne gibi adımlar atılabileceğinden bahsedilecektir. TEMİZ ENERJİ Temiz enerji nedir? Enerji insanlığın temel gereksinimlerindendir. 19. Yüzyıldan itibaren endüstri hamlesi ile birlikte kömürle çalışan buhar makinelerinin keşfi kullanılan enerji kaynaklarını tamamen değiştirmiştir. Bu değişimin neticesinde, özellikle hidrokarbon kaynaklar olarak nitelendirilen; kömür, petrol ve son 30 yılın en popüler enerji kaynağı olan, nisbeten petrol ve kömüre göre daha temiz sayılabilen, doğalgaz kullanımı yaygınlaşmıştır. Özellikle 1950-73 döneminde ucuz olan petrol fiyatları nedeniyle enerji ihtiyacı coğunlukla petrolden karşılanmıştır. Fakat artan dünya nüfusu ve ülkelerin hızlı kalkınma arzuları sonucunda yatırım maliyeti açısından temiz enerji kaynaklarına göre daha uygun olan bu fosil yakıtların bilinçsiz kullanımı çevre sorunlarını doğurmuştur. Bu sebeple gelişmiş ülkeler sınıfına giren birçok devlet, toplumsal ve sosyal baskıların da neticesinde çevreye daha duyarlı olan, aynı zamanda kendisini yenilediğinden ve öz kaynaklardan sayıldığından temiz enerji kaynaklarına, bir diğer değişle; yenilenebilir enerji kaynaklarına yatırıma yönelmeyi politika olarak benimsemiştir. Temiz enerji, kullanımı üretimi - nakli gibi süreçlerde çevreye zararı dokunmayan enerji kaynakları olarak bilinmektedir. Aslında fosil yakıtlar da, uygun önlemler alındığında yeni arıtma teknolojilerinin de kullanımı ile temiz enerji sınıfına sokulabilmektedir. Fakat bu yol
çoğu zaman ekonomik olmadığı için tercih edilmediğinden, temiz enerji olarak kabul edilmemektedir. Bu sebeple asıl temiz enerji kaynakları konseptinde değerlendirilebilecek olan yenilenebilir enerji kaynaklarıdır. Yenilenebilir enerji kaynakları: güneş, rüzgar, yağmur, dalga, jeotermal, akarsu ve biyokütle gibi farklı türleri enerji türlerini bünyesinde barındırmaktadır. Önemi nedir? Günümüzde enerji kaynaklarının büyük bölümünü oluşturan fosil yakıtlar çevreye ve insan sağlığına zararlı bazı zararlı gazların emisyonuna neden olmaktadır. Bu maddelerin çevreye yayılması yalnız su ve hava kirliliği gibi bölgesel zararlara değil aynı zamanda küresel boyutlarda etkisi olan iklimsel değişikliklere de yol açmaktadır. Uluslararası anlaşmalarla devletlere bazı kısıtlamalar getirilmiş ve emisyonların azaltılması amacıyla çalışmalar gündeme gelmiştir. 11 Aralık 1997 de yürürlüğe giren Kyoto Protokolünü imzalayan ülkeler, 2012 yılında emisyon değerlerini 1990 yılı değerlerinin altına çekeceklerini taahhüt etmişlerdir. Çevreye dostu olarak nitelendirilen yenilenebilir enerji kaynakları yalnız çevresel nedenlerle değil aynı zamanda hızla azalan fosil kaynaklarının yerine alternatif bir enerji kaynağı olarak da önem kazanmaktadır. Diğer enerji kaynakları ile karşılaştırıldığında kullanım oranı nedir? Yenilenebilir enerji kaynakları konusunda yapılan çok ciddi çalışma ve araştırmalara rağmen fosil yakıtların dünya enerji tüketimi içerisindeki payı %80 civarındadır. Dünya elektrik enerjisi üretiminin yaklaşık %67 si fosil yakıtlardan (%40 kömür %20 i doğalgaz %7 petrol), %15 sı nükleer enerjiden, %16 hidrolik enerjiden ve %2 ü de diğer yenilebilir enerji kaynaklarından elde edilmektedir. Doğalgazın yakıt tüketiminde payı giderek artmaktadır. Not: Özellikle Avrupa Birliği nde yenilenebilir enerji kaynaklarından faydalanmak için yapılan yatırımlar gün geçtikçe artmaktadır. Almanya da ve Danimarka da rüzgar enerjisi geniş kitleler tarafından desteklenmektedir. Yenilenebilir enerji kaynaklarının yerel enerji kaynağı olması özelliği sayesinde, yapılan yatırımların bölgesel gözlemlenebilen ekonomik sonuçları toplumsal desteğin önemli bir sebebidir.. PETROL ŞİRKETLERİ İÇİN TEMİZ ENERJİ Başlangıç yatırımları diğer kaynaklara göre pahalı olduğundan, yapılan yatırımın geri dönüş süresi fosil yakıtlara göre çok daha uzun olduğundan ve depolama-taşıma sorunları gibi nedenlerle yatırımcılar için yenilenebilir enerji yatırımları diğer kaynaklara göre dezavanjlı durumdadır. Petrol Şirketleri için de aynı durum geçerlidir. Petrol şirketleri de daha hızlı yatırımı amorti eden ve yüksek kar getiren kendi sektörleri dışında yatırım yapmakta isteksiz olmaktadır. Bununla birlikte yine de birçok büyük petrol şirketi özellikle son 20 yılda yenilenebilir enerji sekttörü ile ilgilenmiş ve yatrırımlar da yapmıştır. Bu yatırımlarda muhakkak petrol fiyatlarının da etkisi büyüktür. Bu yatırımlar kapsamında bazı örneklere ve gelişmelere bakıldığında: 2000-2010 yılları arasında Amerika kökenli petrol-doğalgaz şirketleri rüzgar güneş ve biyoyakıt gibi yenilenebilir enerji kaynaklarına 9 milyar dolar yatırım yapmıştır. Bu
rakam aynı dönemde Amerikanın toplam yenilenebilir enerji yatırımlarının beşte birine tekamül etmektedir. Bazı petrol şirketleri 1980 lerde kısmen yenilenebilir enerji kaynaklarına ilgi göstermişlerdir. Ancak bu şirketlerin yenilenebilir enerji kaynaklarına ciddi anlamda ilgilenmeleri küresel ısınma ve iklim değişikliğinin gerçeğinin bilimsel raporlarla ispatlanarak uluslararası platformlarda sıkça gündeme gelmesi ve şirketler üzerindeki toplumsal baskıların artmasıyla birlikte 1990 larda olmuştur. Bu noktada nerdeyse bütün batılı petrol şirketleri yatırımlarını artırmak suretiyle yenilenebilir enerji faaliyetlerini artırmışlar ve hali hazırda bir dağıtım ağı altyapısı bulunması nedeniyle doğal olarak öncelikle biyo yakıtlara yönelmişlerdir. Bununla birlikte petrol sektörüyle çok ilişkili olmayan rüzgar, güneş, jeotermal, hidrojen gibi diğer kaynakların kullanımına yönelik yatırımları da olmuştur. Örneğin 2005 yılı sonunda BP Amerika da 9 eyalette 3 milyar dolarlık yatırımla 2600 megawat kapasiteli rüzgar çiftlikleri kurmuştur. Shell 2002 yılında Alman güneş enerjisi şirketi Siemens AG yi satın almıştır. Bunun sonucunda, Reuters in analizine göre 1990-2006 yılları arasında büyük bölümünü rüzgarın oluşturduğu yeşil enerjiye 1.25 milyar dolar yatırım yapmıştır. Chevron mevcut jeotermal operasyonlarını geliştirmeye devam etmiştir. (Halen Chevron dünyadaki bir numaralı jeotermal operatörü durumundadır.) ExxonMobil yükümlülüğü olan bioyakıt dağıtımı dışında başka faaliyet göstermeyerek yenilenebilir enerjilere karşı en isteksiz olan tanınmış petrol şirketi olarak kalmıştır. Şirketin bu konudaki tek kayda değer yatırımı 2009 yılında 600 milyon dolar bütçeli yosun bazlı biyo yakıtların geliştirmesine yönelik projeye ortaklığı olmuştur. 2005-2009 yılları arasında BP alternatif enerjilere toplam yatrımlarının yüzde 4.2 si olan 2.9 milyar dolar yatırım yapmıştır. Not: Bu yatırımların aksine, 2011 de BP güneş enerjisi faaliyetlerini durdurmuştur. Kurmayı planladığı selülozik etanol tesislerinden de vazgeçmiştir. Ayrıca Amerika dışında yer alan rüzgar enerjisi yatırımlarının da tamamını satmıştır. (Amerikadaki rüzgar yatırımlarını da satmayı planlasa da gelen tekliflerin çok düşük olması nedeniyle satmaktan vazgeçmiştir.) Buna ek olarak da şirket bundan sonra herhangi bir rüzgar enerjisi tesisi kurmayacağını açıklamıştır. Piyasalarda BP nin bu tutumunun tamamen ekonomik olduğu yorumları yapılamaktadır. 2005-2009 yılları arasında Shell yenilenebilir enerji teknolojilerine toplam yatırımlarının yüzde 1.5 i olan 1.5 milyar dolar yatırım gerçekleştirmiştir. 2009 da Shell de ekonomik olmaması nedeniyle biyoyakıtlar dışında rüzgar, güneş ve hidrojen gibi teknolojilere daha fazla yatırım yapmayacağını açıklamıştır. Hali hazırda Shell dünyanın en büyük bitki bazlı biyoyakıt işleyicisi durumundadır. 2009 yılına kadar dünya çapında 550 megawatt kurulu güce sahip rüzgar çifliklerine sahip tek petrol şirketi haline gelmiştir. Chevron 2014 yılında en önemli gelişmiş biyo yakıt araştırmalarına yönelik yatırımlarını satmıştır. Şu an Chevron un sektördeki varlığı Kaliforniya da bulunan bir kaç küçük fotovoltik tesis ile Wyoming deki küçük bir rüzgar çiftliği ile sınırlıdır. Amerikanın ikinci en büyük şirketi olan ExxonMobil in de yosun bazlı biyoyakıt araştırma faaliyetleri ekonomik nedenlerle sekteye uğramıştır. Bu noktada tek bir petrol şirketi devam eden yenilenebilir enerji yatırımlarıyla dikkat çekmektedir. Fransız Total 2011 yılında SunPower şirketine 1.4 milyar dolar yatırım yapmıştır. Hali hazırda en verimli güneş panellerini üreten şirketin 2/3 hissesini elinde
bulundurmaktadır. Aynı zamanda sentetik biyololoji alanında lider olan AMRS Şirketi ne %18 oranında ortak olmuştur. Total 2014 yılında biyo yakıtlar dışındaki yenilenebilir enerjilerdeki üretimini ve kapasitesini artıracağını ve projelerini geliştirmeye devam edeceğini açıklamıştır. Ar-ge ve Teknoloji yatırımlarına müteakip, düşen petrol fiyatlarına bağlı azalan gelirler nedeni ile, petrol şirketleri nezdinde yenilenebilir enerji sektöründen hızlı bir şekilde çekilme göze çarpmaktadır. 2015 yılı itibariyle uluslararası petrol şirketlerinin bu konudaki faaliyetleri sadece bioyakıtlarla sınırlı görünmektedir. SONUÇ VE ÖNERİLER 1800 lü yılların ortasından itibaren icadından bu yana içten yanmalı motorlar sektörün ihtiyacı ve kullanım talepleri doğrultusunda teknolojik olarak büyük gelişme sağlamıştır. Ürettiği enerjinin yarısından fazlasını çeşitli aktarma organlarında ısıya çevirmek yoluyla kaybeden günümüz motorlarının yakıt veriminde çok büyük ilerlemeler sağlanmıştır. 70 li ve 80 li yıllarda 9-10 litre olan 100 km ortalama tüketim değeri bugün 4-5 litreye kadar düşmüştür. Bu gelişmeler alternatifsiz zaruri talep nihayetinde sektörün araştırma ve geliştirme yatırımlarının sonucudur. Yenilenebilir kaynakları enerjiye dönüştüren teknolojilerin geliştirilmesi için araştırma çalışmalarına yatırım yapılması; maliyetlerin düşmesi için üretimin artması gerekmektedir. Bugün kolay-ucuz kaynaklar dururken girişimcinin kendi isteği ile bu noktada yatırım yapması pek mümkün görünmemektedir. Zira birkaç istisna hariç, petrol şirketlerinin yenilenebilir enerjiye karşı ilgileri azalmış, bunun yerine yatırımlarını çabuk kar getiren kendi çekirdek işlerine yoğunlaştırmışlardır. Öyle görünmektedir ki, petrol fiyatlarının tekrar 100$ lar seviyesine 2020 den önce çıkmayacak olduğu öngörüsüne göre, yakın gelecekte de yenilenebilir enerjiye yatırım yapmayı planlamamaktadırlar. Yenilenebilir enerji yatırımlarındaki yavaş gelişmenin nedeni enerji sektöründeki statüko, mevcut teknoloji araştırmalarının yetersizliği, ekonomik olarak yatırımların geri dönüşünün geç olması, kaynakların potansiyelleri ile ilgili bilgi eksikliğine bağlanmaktadır. Bu sebeple yenilenebilir enerji uygulamalarının hızla gerçekleştirilerek hayata geçirilmesi büyük ölçüde ilgili devletlerin uyguladıkları politikalara bağlı görülmektedir. Bu sebeple, çevresel kirlilik oluşturan enerji kaynağı üreticilerinin en azından elde ettikleri büyük kar marjlarından bir kısmını, sosyal sorumluluk kapsamında, faaliyet gösterdikleri ülkelerde yenilenebilir/temiz enerji alanında yatırıma dönüştürmesi konusunda devlet baskısı oluşturulmalıdır. Bununla birlikte, böylesi uluslararası büyük yapılara sahip olan ve zaten temiz enerji kaynaklarının geliştirilmesi konusunda bilinç ve tecrübe düzeyi yüksek olan petrol şirketlerinden yine toplumsal sorumluluk yatırımları kapsamında, temiz enerji kullanımı ve kaynak geliştirilmesi konusunda eğitimler vermesi ve toplumsal bilinci arttırıcı faaliyetler yürütmesi talep edilmesi faydalı olacaktır. Bu konuda devlet baskısının yanı sıra, sivil toplum örgütleri, üniversiteler ve diğer özel teşebbüslerin de destekleri alınmalıdır.
Gelişen teknolojiler ve artan yatırım oranları sayesinde yenilenebilir enerji kaynaklarının da üretim maliyeti ve yatırımların geri dönüş süreleri şüphesiz düşürülmüş olacaktır. Her ne kadar, artan daha ucuz yenilenebilir enerji kullanımı fosil kaynak tüketimini azaltacaksa da, küresel anlamda ve yapılan projeksiyonlar da, bu azalım, yine de fosil yakıtlara göre maliyeti yüksek kalacak olan yenilenebilir enerji birim maliyeti sebebi ile fosil yakıtların da birim maliyetlerinin de artacağı anlamına geldiğinden, petrol ve gaz şirketlerinin de lehine olacaktır. KAYNAKLAR 1. DÜNYA VE TÜRKİYE DE YENİLENEBİLİR ENERJİ KAYNAKLARINA BAKIŞ; Mehmet ÇAĞLAR ; Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü ; http://www.emo.org.tr/ 2. Renewables 2012 Global Status Report, Renewables Energy Policy Network for the 21st Century ; (REN21), Paris, France. 3. Why the oil majors are backing away from renewable energy; David Ferris and Nathanial Gronewold, E&E reporters; EnergyWire: Friday, October 3, 2014; http://www.eenews.net/eep 4. THE OIL COMPANIES APPROACH TO RENEWABLE ENERGY; Ana Penha; Freelancer; Portugal; May 2009 5. 1 Big Oil Company That Sees a Future in Renewable Energy; Travis Hoium; January 2015 ; http://www.fool.com/ 6. Is There Still a Role for Oil Companies in Renewables?; Matthew Morton; March 2015; http://www.greentechmedia.com/ 7. Oil Giants Gassed Out On Renewable Energy; Chris Dalby; July 2014; http://oilprice.com/ 8. RELATIONSHIP BETWEEN LARGE OIL COMPANIES AND THE RENEWABLE ENERGY SECTOR; György Csomós; November 2014, Vol.13, No. 11, 2781-2787; http://omicron.ch.tuiasi.ro/eemj/ 9. http://www.theguardian.com/