Avrupa Birliği Đle Đlişkiler Açısından Türkiye Tarımının Geleceği Prof. Dr. Mustafa KAYMAKÇI E.Ü.Ziraat Fakültesi Türkiye tarımı bir çok soruna sahip. Bu sorunların ortaya çıkmasında tarımsal ve kırsal altyapı sorunlarının payı yadsınamaz. Ancak, özellikle 1980 li yılların başından itibaren merkez kapitalizminin Uluslararası Para Fonu ve Dünya Bankası aracılığı ile kural tanımaz yönlendirmesi ve bu doğrultuda izlenen teslimiyetçi tarım politikalarının sorunlarımızın derinleştirilmesinde önemli payı olmuştur. Konunun, özellikle Avrupa Birliği Đlerleme Raporu nun ışığı altında irdelenmesinde yarar var. Bu amaçla hazırlanan yazıda, öncelikle Türkiye tarımının bugünkü durumu özetlenecek ve Avrupa Birliği tarım politikaları irdelenecek, daha sonra 17 Aralık 2004, AB Đlerleme Raporu nda tarımla ilgili saptamalar yapılacaktır. Son olarak da ulusal Tarım Politikaları ile ilgili kimi önermeler de bulunacaktır. Türkiye Tarımının Durumu Türkiye tarımının genel görünümü şöyle özetlenebilir; Kırsal kesim giderek yoksullaşıyor. Tarımda arz esnek olmadığı için tarımsal ürün fiyatları enflasyona bağlı olarak artmamış, buna bağlı olarak mazot, gübre, tohumluk ve damızlık ile ilaç fiyatları aksine yükselmiştir. Bunların sonucunda kırsal kesim giderek yoksullaşmıştır. Tarımsal üretimde önemli gelişmeler olmuştur. Hektar başına üretim değeri ve buna bağlı olarak, önemli tarım ürünü gruplarında genel bir düşüş vardır. Beslenmede enerji ve protein kaynağı olan unsurlarda bu düşüş ciddi düzeydedir. Örneğin, 1998-2002 yılları arasında endüstri bitkilerinde %25, şeker pancarında %38, sığır ve koyun etinde sırasıyla %22 ve %52, sütte %16 lık bir azalma olmuştur. Türkiye nin gıda güvencesi kalmamıştır. Tarımsal ürünlerde meydana gelen hayati azalmalar nedeniyle Türkiye, kendi pazarını koruyamaz ve denetleyemez bir duruma düşmüştür ve kimi önemli ürünlerde dışalım ciddi boyutlara gelmiştir. Mısır, buğday ve yağlık tohumlar hatta pamuk dışalımları bunlara örnek olarak verilebilir. Kentlerde yoksul semtler oluşmuştur. Tarımda yoksullaşan ve işsiz kalan nüfusun kentlere göçü hızlanmıştır. Ancak, kentlerde bu nüfusu eritecek iş olanağı olmadığı için yoksul semtler kent nüfusunda başat duruma gelmiş, bu durum suç işleme oranını artırmıştır. Tarımın gerilemesine bağlı olarak da Türkiye fakirleşmiştir. Bugün yeterince üretemeyen, ürettiğine sahip çıkamayan, sömürüye açık, sayıca çokluğuna karşı, siyasette edilgen ve gizli ve açık işsizliğin kaynağı bir kırsal kesim oluşturmuştur. Ancak daha vahimi, gıda güvencesi olamayan ve giderek az beslenen bu Türkiye görünümü ortaya çıkarmıştır.
Avrupa Birliği Tarım Politikası Avrupa Birliği nde tarım, öncelikle gıda güvencesi nedeniyle yaşamsal bir öneme sahiptir. Bu temel amacı gerçekleştirmek amacıyla Ortak Tarım Politikaları izlenir. Ortak Tarım Politikası, Pazar, Topluluk Tercihi ve Mali Dayanışma gibi ilkeler kapsamında uygulanır. Ortak Tarım Politikasının Yönetimi Ortak tarım Politikası nı gerçekleştirmek amacıyla başta Tarım Genel Müdürlüğü olmak üzere dokuz genel müdürlük, müdürlüklere bağlı alt müdürlükler ile Đdari Komiteler (Her ürün grubu için) ve Tarımsal Danışma Komiteleri vardır. Tarımsal Danışma Komiteleri arasında en önemlisi, Tarımsal Garanti ve Yönverme Fonu Komitesi (FEOGA) dır. Bu komite, Mali Dayanışma Đlkesi uyarınca, ortak tarım politikalarını finanse etmek amacıyla 1962 yılında kurulmuştur. Komite, ortak piyasa düzenlemesinin finansmanını, her türlü ürün desteklemelerini, üretici yardımlarını, piyasadan ürün çekimini, üretimi azaltmaya yönelik yardımları, depolama yardımlarını, dışsatım desteklemelerini, alt yapı hizmetleri gibi her türlü doğrudan ve dolaylı tarım desteklemelerini sağlar. FEOGA nın başlıca kaynakları, tarımsal vergiler, harçlar, katma değer vergisi ve üye ülkelerin Gayri Safi Milli Hasılası ndan gelen kaynaklarından oluşur. Komite, işlevlerini Müdahale Kuruluşları ile gerçekleştirir. Tarım üreticisi, harcama belgelerini her ay ödeme kuruluşlarına verir ve iki ay sonra ödeme yapılır. Her ülkenin kendine özgü, müdahale ve ödeme kuruluşları vardır. Avrupa Birliği nde Tarım Politikalarının Gelişimi AB de, ilk ortak piyasa düzeni,1962 yılında hububat sektörü için kurulmuştur. Daha sonra 23 ünün ve / ya da ürün grubu Ortak Piyasa Düzenleri kapsamına alınmıştır. Birlikte, tarım destekleme politikalarının 1990 yılının başlarına kadar, üretici fiyatlarını, Dünya Borsa Fiyatları nın üzerinde tutan önlemler şeklinde uygulandığı görülmektedir. Bu dönemde Ürün Destekleme / Üretici Destekleme Dönemi adı verilebilir. Politikalarda gıda güvenliği sağlanmış, verimlilik artmış ve Pazar istikrarlı bir duruma gelmiştir. Kimi ürünlerde de stokları oluşmuş (örneğin süt / ürünleri gibi) ve giderek sorun oluşturmaya başlamıştır. Bunun üzerine 1992 yılından itibaren rekabet edilebilirlik üzerine odaklanmış, Macsharry Reformları uygulanmasına geçilmiştir. Fiyat destekleri göreli olarak azaltılmış, üreticilerinin kayıplarını karşılamayı amaçlayan, ancak üretim artışını teşvik etmeyen Doğrudan Gelir Desteği kısmen uygulanmaya başlatılmıştır. Daha sonra, 1992 yılında başlayan reformların sürdürülmesi amacıyla Gündem 2000 adı verilen bir plan hazırlanmış ve uygulamaya konulmuştur. Planın en önemli amaçlarından birisi Tarımsal ürün fiyatlarında indirim yapılması ve böylece iç ve dış piyasada topluluğun payının artırılması dır. Bu planda üreticilerin gelirlerinde ortaya çıkabilecek bir azalma, Doğrudan Gelir Ödemeleri nin artırılması ile giderilecektir. Bu dönemi Ürün Desteklerinin Rekabet Edilebilirlik Önceliği olarak adlandırmak olasıdır.
AB Đlerleme Raporu Tarım Hükümleri 17 Aralık 2004 AB Đlerleme Raporu nda Türkiye de uygulanan Tarım politikalarına getirilen başlıca eleştiriler şunlar olmuştur; 2000 den bu yana sürdürülen Tarım Reformu çalışmalarına karşın tarımda serbestleşme hala yeterince sağlanamamıştır. Müdahale alımları, girdi yardımları ve üretimle bağlantılı yardımlar gibi desteklemeler sürdürülmektedir. Tarımsal ürünlerin kimilerinde gümrük tarifesi AB düzeyinin üstündedir. Kimilerinde de dışalım yasakları vardır. AB düzeyinin altında olmakla birlikte, kimi tarım ürünlerinde dışsatım sübvansiyonları vardır. Tarımsal KĐT lerin özelleştirilmesi tamamlanmamıştır. Canlı hayvan dışalım yasağı kabul edilemez, kaldırılmalıdır. AB Đlerleme Raporu nda tarımla ilgili ileri sürülen saptamalar doğru mu? Türkiye de IMF ve Dünya Bankası na verilen taahhütler ile girdi yardımı kalmamış, müdahale alımlarının düzeyi neredeyse sıfırlanmıştır. Tarımdaki gümrük tarifeleri, Dünya Ticaret Örgütü taahhütleri ile uyumlu bir durumdadır. Üretimle bağlantılı yardımlar, Türkiye de beş ürüne uygulanan düşük miktarlı primler olarak sürdürülmektedir. Oysa, AB ülkelerinde 23 ürün / ürün grubu dolaylı ve doğrudan destekleme kapsamındadır. Et Balık Kurumu, Süt Endüstrisi Kurumu, Yem Sanayi Kurumu, Zirai Donatım Kurumu özelleştirilmesi ve yok pahasına çıkartılması AB ye yetmiyor, kar eden ve piyasayı düzenleyen, Tekel, Şeker Fabrikaları, Gübre Fabrikaları ve Çay-Kur un da özelleştirilmesini istiyorlar. Türkiye bir süreden beri deli dana hastalığı nedeniyle AB den canlı hayvan ve et almıyor. Bu konuda AB devlet güvenliği de vermediği halde Türkiye ye dışalım için zorluyor. Türk halkının sağlığını hiçe sayıyor. Dünyada uygulanan iç ve dış satım sübvansiyonlarının neredeyse tamamının AB ve ABD tarafından kullanıldığı bilinmekteyken, ilgili rapor Türkiye de parasal anlamı olmayan, neredeyse sıfırlanmak üzere olana tarımsal desteklemelerden şikayet ediyor. Özetle, AB Đlerleme Raporu nda, Türkiye ye Gelecekteki AB yi hedefleyin, olası Giriş tarihinizde AB de Tarımsal Destekler kalkacak, bu nedenle tarımda tam liberalleşmeyi şimdiden sağlayın, IMF ve Dünya Bankası nın istediği doğrultuda Reformlarını sürdürür, AB ye yönelik tarımdaki ticari kısıtlamayı tümüyle kaldırın deniliyor. Bu bir kara mizah değil mi? AB ve Türkiye de Tarıma Ayrılan Destek Ne kadardır? 2004 yılında AB nde tarıma ayrılan doğrudan ve dolaylı desteklerin toplamı yaklaşık 42 milyar Euro civarında, ABD ise bu rakam 74 milyar ABD $ ında olmuştur.
Buna karşılık Türkiye de tarıma ayrılan tüm destekler ise, 2.5 milyar ABD $ ını geçmemiştir. Başka bir deyişle, Türkiye AB de Ortak Tarım Politikaları ile uygulanan desteğin 1/7 sini tarıma ayırabilmektedir. Üstelik bu desteğin, önemli bir kesiminin de üreticiye aktarılmadığı görülmektedir. Çünkü, Doğrudan Gelir Desteği nin üretimle bağlantısı koparılmıştır. (Bugün, AB deki Ortak Tarım politikaları Türkiye de aynen uygulansa, toplam 11.3 milyar Euro ya gereksinme vardır. AB yetkilileri bu kadar parayı Türkiye tarımına aktaramayız diyorlar.) AB ve ABD, Kısaca Batı, Neden Tarımda Liberalleşme Đstiyor? Ab ve ABD de, kısaca Batıda dünya pazarlarına göre şekillenmiş bir tarımsal yapı vardır. Bunun sonucu olarak çok yüksek düzeylerde tarımsal ürün ortakları oluşmuştur. Bu stokları eritmek için Batının, Asya, Latin Amerika ve Afrika tarım ürünleri pazarlarına girmek zorunluluğu ortaya çıkmıştır. Bunun gerçekleştirilmesi için IMF ve Dünya Bankası aracılığı ile bu ülkeler finanssal abluka altına alınmakta, tarımları çökeltilmekte, en azından geriletilmektedir. Diğer yandan Batının Tarım Tekelleri de tohum, gübre, ilaç, yem ve damızlık gibi gıda ürünlerini gidererek artan fiyatlarda satmak isteğindedir. Kısaca AB ve ABD nin tarımda Türkiye için önerdikleri serbest piyasa söylemlerinin ardında ki gerçek budur. AB nin Sömürgeleştirme Politikalarına Karşı Seçenek: Ulusal Tarım Politikaları dır. AB ve ABD denetiminde IMF ve Dünya Bankası aracılığı ile sürdürülen tarım politikaları, Türkiye yi neredeyse kendini besleyemez bir duruma dönüştürmüş ve kırsal kesimi yoksullaştırmıştır. Seçenek, ulusal önceliklere uygun, çağdaş bir Tarım Politikası dır. Ulusal Tarım Politikaları, kısa, orta ve uzun dönemde ele alınmalıdır. Kısa dönemde, tarımsal ürünlerin fiyat oluşumlarında AB de olduğu üzere içte destekleyen ve dışa karşı koruyucu politikaların sürdürülmesi zorunludur. Bu bağlamda stoklara yol açacak desteklemeler yerine, kota sistemine geçilmelidir. Bağımsız bir destekleme politikası için daha çok kaynağa gereksinme duyulacağı açıktır. Bankalarına 40 milyar ABD $ ına yakın bir kaynağı aktaran Türkiye isterse bunu bulabilir. Ancak bunun için de sürdürülebilir borçlanmaya değil, sağlam kaynaklara dayalı bir kamu finansman sistemini kurmak gerekiyor. Orta ve uzun dönemde ise tarımda yapısal dönüşümler gerçekleştirilmelidir. Bu amaçla başlıca önlemler şöyle sıralanabilir; Küçük ve dağınık işletmeler büyütülmelidir ve birleştirilmelidir. Üreticilerin hızla kooperatifleşmesi ve kooperatiflerin de sanayi tesislerini kurması sağlanmalıdır. Doğu ve Güneydoğu Anadolu da Toprak reformu yapılmalıdır. Tarımsal Kanun Yönetimi yeniden düzenlenmelidir. Tarım Bakanlığı çalışmalarına ve yönetimine üreticilerin örgütlü katılım ve denetimi sağlanmalıdır. Tarımsal araştırma, yayım ve denetim hizmetleri, yabancıların denetimlerinden çıkarılmalı ve güçlendirilmelidir.
Tarımsal girdilerde en önemli kalem olan tohumluk ve damızlık hayvan üretimi için üreticilerle-kamu sektörü anılan konularda işbirliği içinde olmalıdır. Dışa bağımlılıktan ancak bu şekilde kurtulabilir. Bitki ve hayvan sağlığı, insan sağlığı etkinlikleri ile birlikte ele alınmalı ve sağlık bir kamu hizmeti olarak gerçekleştirilmelidir. Üreticilerin eğitimi, kamu ve kooperatif kurumlarının işbirliği ile gerçekleştirilmelidir. Son söz nedir? Mustafa Kemal Atatürk ün bakış açısıyla AB den gelen yönlendirme ve öğütleri değerlendirmeliyiz. Cumhuriyet kurucusu şöyle diyor; Bir ulusun ekonomisi yabancıların eline bırakılamaz. Durumu düzeltmek için mutlaka Avrupa dan ölçüt almak, bütün işleri Avrupa nın emellerine göre yürütmek, bütün dersleri Avrupa dan almak gibi düşünceler belirirdi.. Oysa, hangi bağımsızlık vardır ki, yabancıların ölçütleriyle, yabancıların planlarıyla yükselebilsin? Tarih böyle bir olay kaydetmemiştir.