NENEHATUN TARİHİ MİLLİ PARKININ HÜZÜN TURİZMİ VE MABETLEŞME YÖNÜNDEN DEĞERLENDİRİLMESİ

1 I. Ulusal Alternatif Turizm Kongresi NENEHATUN TARİHİ MİLLİ PARKININ HÜZÜN TURİZMİ VE MABETLEŞME YÖNÜNDEN DEĞERLENDİRİLMESİ Arş. Gör. Zühal AKSAKALLI Atatürk Üniversitesi, Turizm Fakültesi e-posta: zuhal.aksakalli@atauni.edu.tr Doç. Dr. Gökalp Nuri SELÇUK Atatürk Üniversitesi, Turizm Fakültesi e-posta: gokalpns@atauni.edu.tr Yrd. Doç. Dr. Cem IŞIK Atatürk Üniversitesi, Turizm Fakültesi e-posta: isikc@atauni.edu.tr ÖZET: Hüzün turizmi, savaş alanlarının mabetleşmesi sonucunu doğuran ve keder olgusuna vurgu yapan alternatif bir turizm türüdür. Bağımsızlık ve ulusal kimlik kazanma mücadelelerinin verildiği alanlar hüzün turizmi destinasyonları kapsamında değerlendirilmektedir. Milli benlik duygularını yaşamak isteyen insanlar da bu alanları ziyaret ederek, mabetleştirmektedir. Dolayısıyla bu yöndeki bir hareketlilik, ülkelerin turizm çeşitliliğini artırmaktadır. Bu doğrultuda çalışma, Maccannell in (1976) mabetleşme aşamaları (Adlandırma, Sınırlama ve Yükseltme, Tapınaklaşma, Mekanik Çoğaltma ve Sosyal Çoğaltma) kapsamında Nenehatun Tarihi Milli Parkı na bir bakış açısı getirmeyi amaçlamaktadır. Anahtar sözcükler: Hüzün Turizmi, Milli Parklar, Nenehatun, Mabetleşme Süreci, Turizm AN EVALUATION WITH NENEHATUN HISTORICAL NATIONAL PARK IN TERMS OF DARK TOURISM AND SACRALIZATION ABSTRACT: Dark tourism is a type of alternative tourism that emphasizes to grief case and finds out result of sacralization for touristy object. Areas for war of independence and national identity are have importance within dark tourism. Tourists who want to see these battlefields are sanctify these areas. These tourism activities contribute to alternative tourism. Accordingly, this study aims assess to Nenehatun Historical National Park within Maccannell s sacralization stages (Naming, Framing-Elevation, Enshriment, Mechanical Reproduction, Social Reproduction). Keywords: Dark Tourism, National Parks, Nenehatun, Sacralization Process, Tourism 1. GİRİŞ Turizmin son yıllardaki gelişimiyle birlikte, turistik hareketlere katılma eğilimleri de farklılık göstermeye başlamış, yeni ve özel alternatif turizm türlerinin ortaya çıkması da kaçınılmaz hale gelmiştir. Bu gelişim göz önüne alındığında, kişisel eğilimlerin ve yeni trendlerin, turizm hareketlerini yönlendiren ana etkenlerden biri olarak ortaya çıktığı görülmektedir. Bu durum farklı deneyimler yaşamak isteyen turist profilini de yaratmaktadır. Özel ilgisi doğrultusunda bir turistik deneyim yaşamak isteyen turist profili, alternatif turizm hareketliliğinin öznesi konumuna gelmiştir. Özel ilgi turistlerinin katıldığı alternatif turizm türlerinden birisi ise hüzün turizmidir. Kurnaz ve diğerleri (2013) hüzün turizmine yönelik 2012 yılına ait bir istatistikte en çok ilgi gören beş destinasyonu Amerika Birleşik Devletleri nde 11 Eylül olaylarının yaşandığı Zero Point, Polonya Auschwitz teki Nazi Toplama Kampı, Fransa Pont de l Alma da Prenses Diana nın trafik kazası kaza geçirerek hayatını kaybettiği tünel, Ukrayna da bulunan Çernobil nükleer santral alanı ve Tayvan daki Kwai köprüsü olarak sıralamışlardır.

2 I. Ulusal Alternatif Turizm Kongresi Kılıç ve diğerlerine göre (2011), korku ve ölüm gibi olgular ve hüzün duygusu insanlara geçmektedir ve bu durum söz konusu olayların yaşandığı alanlara yönelik olarak bir turizm hareketliliği başlatmaktadır. Destinasyonların çekiciliğine katkıda bulunan bu turizm hareketliliği hüzün turizmidir (Kılıç vd., 2011). 1.1. Hüzün Turizminin Kavramsal Çerçevesi Hüzün turizmi kavramı uluslararası literatürde dark tourism olarak adlandırılmaktadır fakat thanatourism, grief tourism şeklinde ifadeler de kaynaklarda yer almaktadır. Hüzün turizmi kavramı turizm literatürüne Lennon ve Foley ile birlikte 1990 lı yıllarda girmeye başlamıştır (Alaeddinoğlu ve Aliağaoğlu 2007). Stone (2005) ölüm, acı gibi olgularla ilgili olan alanlara yönelik hareketlerin temelinin antik dönemlere dayandığını ifade etmektedir. Hüzün turizmi kavramı, geçmişte meydana gelmiş ölüm ve üzüntü duygularının turizm amacıyla tüketilmesi şeklinde açıklanabilir (Aliağaoğlu, 2004). Kozak ve Bahçe (2009) dark turizm olarak da adlandırılan hüzün turizmini, ölüm ve acı olgularına yönelik duyguların yaşandığı alanlara yönelik bir seyahati içeren turizm türü olarak tanımlamaktadır. Kozak ve Bahçe ye (2009) göre; Aushcwitz Nazi toplama kampı gibi işkenceyle ismi anılan yerlere, 1915 te Çanakkale Savaşları nın ya da 1815 te Waterloo muharebesinin yaşandığı savaş alanlarına, Japonya Hiroşima da atom bombasının atıldığı ya da 11 Eylül saldırısının yapıldığı yer gibi insan kaynaklı felaketlerin yaşandığı alanlara, Sinop taki Ulucanlar ya da Alcatraz gibi cezaevlerine, Etna yanardağı püskürmesi ya da 17 Ağustos depremi gibi doğal afetlerin yaşandığı yerlere yapılabilmektedir. Türkiye de de hüzün turizmi yönünden önemli potansiyele sahip çok sayıda alan vardır. Sarıkamış Allahuekber Dağları Milli Parkı, Gelibolu Yarımadası Tarihi Milli Parkı, Anıtkabir, Başkomutan Tarihi Milli Parkı, Dolmabahçe Sarayı, Sinop taki Ulucanlar Cezaevi gibi alanlar Türkiye için önemli bir hüzün turizmi potansiyeli oluşturmaktadır. Kendle (2008), hüzün turizmi örneklerinden biri olarak 11 Eylül terörist saldırılarının bir sonucu olan New York taki Ground Zero ya yönelen hareketliliği işaret etmektedir. Yine Kendle ın (2008) çalışmasına göre Katrina Kasırgası sonrası New Orleans a ve 2004 yılındaki tsunaminin ardından Doğu Asya ya yönelik ziyaretler de hüzün turizmi kapsamında felaket turizmi örnekleridir. Kılıç ve diğerlerine göre (2011) keder, korku, ölüm olaylarının yaşandığı alanlarda turizm hareketliliği görülürken bu destinasyonların zamanla çekiciliği de artmaktadır. Seaton, (1999) ise hüzün turizmine yönelik olarak beş gruptan oluşan bir tipoloji oluşturmuştur. Seaton a (1999) göre ilk grubu oluşturan tipolojide insanların idam cezası alan birinin idamını izlemek için olan seyahatleri türünden bir hareket vardır. İkinci grupta toplu ölüm ve felaket olaylarının yaşanmış olduğu yerlere yönelen bir turizm hareketliliği söz konusudur. Üçüncü grupta ölümlerin ardından mezar yerlerine ziyaretler bulunmaktadır. Dördüncü grup, ölümün ya da felaketin yaşandığı alanların dışında bir yerde sergilenen eşyalar, varlıklar, materyallerin sergilendiği müze benzeri yerlere ziyaret ve son olarak beşinci grup ise dini nedenler ve ölenlerin anıldığı yerlere yönelik olarak yapılan turizm hareketlerini içermektedir. 1.2. Savaş Alanlarına Yönelik Hüzün Turizmi (Savaş Alanları Turizmi) Doğaner e (2006) göre, savaş alanları turizmi insanların tarihi savaşların yapıldığı alanları ve bu alandaki kalıntıları görme arzusunun yarattığı bir turizm türüdür (Doğaner 2006). Hall ve Başarın, (2009) savaşların, insanlar ve toplum üzerinde oldukça yönlü etkiler yarattığını ifade etmektedir. Hall ve Başarın a (2009) göre savaşların yapıldığı alanlara yönelik seyahatler son yıllarda en dikkat çeken faaliyetlerden birisidir. İnsanları bu alanlara seyahat etmeye yönelten çeşitli sebepler vardır. Bu sebeplerden en önemli olanları; tarih ilgisi ve yapılan fedakârlığa karşı minnettarlık hissetme olarak ifade edilmektedir (Hall ve Başarın, 2009). Miras turizmi içerisinde değerlendirilen hüzün turizmi, farklı sebeplerle üzüntü yaratan alanların turizm amacıyla tüketilmesi anlamına gelmektedir. Savaş alanlarına yönelik olan ziyaretler de, bu turizm türüne bir örnek teşkil etmektedir (Aliağaoğlu 2008). Seaton ın (1999) da belirttiği gibi, hüzün turizmi artık büyük toplulukların ilgi gösterdiği bir turizm çeşididir. Alaeddinoğlu ve Aliağaoğlu (2007) böylece hüzün turizmi

3 I. Ulusal Alternatif Turizm Kongresi içerisinde en fazla talep oluşturan ve sosyal, ekonomik açıdan iz bırakan turizm çeşidi olarak savaş alanları turizmini ele almaktadır. Başarın ve Hall (2008) savaş sahalarına yönelik hüzün turizmini, son on yıl içerisinde en yoğun gelişen turizm çeşitlerinden birisi olarak ifade etmiştir. Başarın ve diğerleri 2010 da yaptıkları bir çalışmada, Avustralyalılar ve Yeni Zelandalıların ulus olma sürecinin başlangıcı olarak Çanakkale Savaşları nı gördüklerini savunmuşlar ve Gelibolu Yarımadası Tarihi Milli Parkı na yönelik ziyaretleri bu bağlamda değerlendirmişlerdir. Dolayısıyla savaş alanlarına yönelik ziyaretlerin sadece bu alanları ve ölümü görme amacıyla değil, toplumların ulus olma mücadelelerindeki önemi nedeniyle de yapıldığını belirtmişlerdir. Yine Seaton (1999) çeşitli ülkelerde bulunan Waterloo, Gettysburg, Pearl Harbour, Normandie gibi savaş alanlarını, milyonlarca insanın seyahat ettiği turizm bölgeleri olarak değerlendirmiştir. Amerika Birleşik Devletleri ndeki iç savaşın ardından kalan mezarlıklara yapılan seyahatler savaş alanları turizminin ilk örnekleri sayılabilir (Atay ve Yeşildağ, 2010). Weir (2003) I. Dünya savaşına ait olan ve Fransa-Belçika da bulunan Batı Savaş Hattındaki (Western Front) savaş alanlarına 1950 li yıllardan sonra anma törenleri için gidilmeye başlandığını ifade etmektedir. Weir (2003) Somme bölgesindeki Western Front a milyonlarca ziyaretçinin gittiğini ve buranın önemli bir turistik çekicilik haline geldiğini belirtmiştir (Weir 2003). Hall ve Başarın a (2009) göre savaş alanlarının ziyaret edilme sebeplerini: Tarih ilgisi, Ünü bilinen bir kahramanın mezarını görme isteği, Fedakârlık karşısında minnet duyma, Bir şehit için yas tutma duygusu, Savaş olgusunu anlama, Kazanılmış zaferi kutlama isteği ve hatırlama duygusu, Savaşın ardında bıraktığı anıtları ve mezarlıkları görme isteği gibi sebepler olarak ifade etmiştir. Ülkemizde ise bağımsızlık ve ulus olma mücadelelerinde önemli çarpışmaların gerçekleştiği, Sarıkamış Allahuekber Dağları Milli Parkı, Sakarya Meydan Muharebesi Tarihi Milli Parkı, Başkomutan Tarih Milli Parkı ve Nenehatun Tarihi Milli Parkı gibi alanlar da hüzün turizmi açısından önemli bir potansiyele sahiptir. Smith e (1998) göre hüzün turizmi kapsamında savaş ile ilişkili olan faaliyetler, alanlar ve destinasyonlar, turizm pazarının büyük bir kısmını oluşturmaktadırlar. Smith e (1998) göre savaşla ilgili olan turistik çekicilikler, savaş alanları turizminde çok önemlidir (Smith, 1998; 202). Kamboçya da bulunan ölüm tarlaları (Killing Fields), Belçika daki Waterloo, Bosna da toplu katliamların yapıldığı ve bugün anıtların yer aldığı bölge, Pennsylvania da yer alan Gettysburg, Dallas ta Kennedy ye suikastın yapıldığı alan ve Pearl Harbor gibi örnekler hüzün turizmi potansiyeli açısından önemli turistik çekicilikler olarak sayılabilir. Bu örneklerin önemli bir kısmı savaşın yarattığı alanlardır ve bu alanları her yıl binlerce insan çeşitli duygularla, savaş turizmi kapsamında ziyaret etmektedir. Seaton (1996), İngiliz ziyaretçilerin, Waterloo yu görmelerinden sonra büyüklük, kahramanlık gibi değerleri hissederek döndüklerini belirtmiştir. Bu alanlara yapılan ziyaretler, tarihe olan merak ve geçmişini öğrenme duygularıyla başlarken, ziyaret sonrasında insanlarda geçmişe karşı manevi borçlarını ödeme, yas tutma görevini yerine getirme gibi duygularla rahatlama olarak sona ermektedir. Çeşitli savaş alanlarında gerçekleştirilen hüzün turizmi faaliyetleri, savaş kimliği ile öne çıkan tarihi milli parklara yönelik olarak da gerçekleşmektedir. Ülkemizdeki tarihi milli parklar da bu açıdan zengin bir potansiyele sahiptir. 1.3. Nenehatun Tarihi Milli Parkı 93 Harbi olarak bilinen 1877 1878 Osmanlı-Rus savaşları esnasında Erzurum un korunmasını sağlayan ve şu an Nenehatun Tarihi Milli Parkı içerisinde bulunan Aziziye ve Mecidiye tabyaları, Rus güçlerin şehre ilerlemesine karşı verilen mücadelelerin mekânı olmuştur. Erzurum a karşı saldırıya geçen Ruslar, Ermenilerden de destek alarak tabyalar bölgesine ilerleyip, buradaki Türk güçlerini şehit eder. Erzurum halkı bu olay karşısında, o dönem 20 yaşında olan Nenehatun liderliğinde tabyalar bölgesine akın ederek büyük bir mücadele verir. Bu çarpışma sonucunda Erzurum halkı, tabyaları Rus güçlerden geri alır (Milliparklar, 2016). Nenehatun Tarihi Milli Parkı, Aziziye tabyasındaki mücadelede kahramanlığıyla tanınmış olan Nenehatun dan ismini almıştır. Nenehatun 22 Mayıs 1955 günü Erzurum'da vefat etmiştir ve şu an milli park

4 I. Ulusal Alternatif Turizm Kongresi içerisinde yer alan Aziziye Anıtının yanına defnedilmiştir. Kabri ve anıt mezarı bugün hala burada bulunmaktadır. 387 hektarlık bir alan üzerine kurulu olan milli park, Erzurum şehir merkezinin yaklaşık 2 km mesafe doğusunda Topdağı olarak adlandırılan bölgede yer almaktadır. Milli parkın konumu Şekil 1.1 de gösterilmektedir. Milli Park, içerisinde yer alan Aziziye ve Mecidiye tabyaları dolayısıyla bölgede Tabyalar olarak da adlandırılmaktadır. Aziziye, Mecidiye tabyaları ve bulundukları alan, uzun zaman askeri güvenlik bölgesi içerisinde bulunduktan sonra 18 Mayıs 2009 tarihinde, 2009/15016 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla Nenehatun Tarihi Milli Parkı olarak belirlenmiştir. Aşıroğlu (1996), isimlerinin de çağrıştırdığı üzere Aziziye tabyasının Sultan Abdulaziz zamanında, Mecidiye tabyasının ise Sultan Abdulmecit zamanında inşa edildiğini ifade etmiştir. Zaman ve Coşkun (2012), Nenehatun Tarihi Milli Park alanının, milli park olarak koruma altına alınmasında önemli kaynak değerlerinin rol oynadığını belirtmektedir. Zaman ve Coşkun a göre (2012), bu kaynak değerleri öncelikle Aziziye ve Mecidiye tabyaları ve Nenehatun un anıt mezarı, Aziziye Şehitler Anıtı, şehitlikler ve savaşın ardında bıraktığı diğer coğrafi ve maddi öğelerdir. Nenehatun Tarihi Milli Parkı nda en güçlü çekicilik kaynağı tabyalar olmakla birlikte, Aziziye Şehitler Anıtı ve Nenehatun anıt mezarı da milli parkın en önemli değerleridir (Zaman ve Coşkun 2012). Erzurum çevresindeki şehre hâkim tepelerin birçoğunda çeşitli zamanlarda yapılmış başka tabyalar da bulunmaktadır. Erzurum ilinin ve çevresinin korunması amacıyla, Erzurum kalesi merkez alınarak üç kollu bir tabya kuşağı yapılmıştır. Aziziye ve Mecidiye tabyaları da bu kuşak içerisinde yer alan önemli yapılardır. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı döneminde, bölgenin işgalci kuvvetlere karşı savunulmasında önemli bir yer tutan tabyalar, kültürel kaynak değeri olması ile birlikte; mimari yapısıyla da doğal kaynak değeri göstermektedir (Orman ve Su İşleri Bakanlığı, 2016). Bunların yanında Nenehatun Tarihi Milli Parkı alanı içerisinde Aziziye Şehitleri Anıtı, Nenehatun u simgeleyen bir heykel ve savaş dönemine ait olan ve çeşitli noktalarda konumlanmış tarihi top arabaları gibi unsurlar bulunmaktadır. 2014 yılında gezintiye yönelik araçları alınan ve milli park çevresini kapsayan güzergâhlar üzerinde tur faaliyetleri ve bunlara ek olarak seyir terası da uygulamaya geçirilmektedir. Şekil 1.1. Nenehatun Tarihi Milli Parkı konum haritası

5 I. Ulusal Alternatif Turizm Kongresi Şekil 1.2. Mecidiye Tabyası ve Aziziye Tabyalarının Konumları 1.3.1. Aziziye Tabyaları ve Mecidiye Tabyası Aziziye Tabyaları, 93 Harbi olarak bilinen 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı esnasında doğu tarafından gelen Rus güçlerine karşı şehrin savunmasında önemli mücadelelerin verildiği savaş mimarisi örneğidir. Aziziye tabyaları Fosfor Mustafa Paşa nın projesi dâhilinde inşa edilmiştir. Tabyalar; Aziziye Tabyası 1, Aziziye Tabyası 2 ve Aziziye Tabyası 3 olmak üzere üç adettir güneyden kuzeye doğru sıralanmışlardır. 1.3.1.1. Aziziye 1 Tabyası Erzurum un doğusunda yer alan Karskapı yönündeki dağın güney kısmında, Erzurum- Kars arasındaki yola hâkim bir noktada kontrol amaçlı yapılan 1 numaralı Aziziye tabyasının büyük bir kısmı tahrip olmuştur. 1867-1873 yılları arasında Sultan Abdülaziz tarafından batıya doğru bir sırt üzerinde yaptırılan 1 numaralı Aziziye Tabyası, güney tarafta bulunan tabyadır ve yanında Aziziye Şehitler Anıtı ve Nenehatun un anıt mezarı bulunmaktadır (Aziziye Belediyesi Kültür Serisi, 2014). 1.3.1.2. Aziziye 2 Tabyası 1869-1873 yılları arasında Fosfor Mustafa Paşa nın projesi ve nezaretinde yaptırılmıştır. Erzurum un doğusunda bulunan Topdağı nın güneyinde 1. Aziziye Tabyasının 200 metre kuzeyinde bulunmaktadır. Aziziye Tabyalarıyla birlikte 1869-1873 yılları arasında, Sultan Abdülaziz döneminde Fosfor Mustafa Paşa nın projesi üzerine yapılmıştır. 2 numaralı Aziziye tabyası bugün C şeklindeki bir toprak yığını ve bu şeklin iki ucunda bulunan taş bir yapıdan meydana gelmektedir (Aziziye Belediyesi Kültür Serisi, 2014). Bu şeklin büyük bir kısmı bugün tahrip olmuş bir şekildedir. 2 numaralı Aziziye Tabyası, orta kısmında bir avlu ve etrafında sıralanan odalardan oluşmaktadır. 1.3.1.3. Aziziye 3 Tabyası 3 numaralı Aziziye tabyası; 2 numaralı Aziziye tabyasının 200 metre kuzey tarafında, Mecidiye tabyasının ise 300 metre güney tarafında bulunmaktadır. 3 numaralı Aziziye tabyası da 1869-1873 yılları arasında Fosfor Mustafa Paşa nın projesiyle, Pasinler ovasından başlayan Vank dersine bağlanan çukurların kapatılması amacıyla yapılmıştır (Aziziye Belediyesi Kültür Serisi, 2014). 1.3.1.4. Mecidiye Tabyası Sultan Abdulmecid tarafından 1852 yılında özel olarak hazırlattırılan proje dâhilinde Erzurum Valisi Zarif Mustafa Paşa nın nezaretinde yaptırılmıştır. Erzurum un doğusunda yer alan 2042 rakımlı Topdağı nın kuzey ucunda bulunmaktadır (Aziziye Belediyesi Kültür Serisi, 2014).

6 I. Ulusal Alternatif Turizm Kongresi Mecidiye Tabyası savaş idaresinin yapıldığı bina ve asker barınağı olarak kullanılmış ve diğer tabyalara göre daha az tahrip olmuştur. Tabyanın ön kısmında büyük bir avlu vardır. Tabyanın orta kısmı tek katlı, yan kısımları ise iki katlıdır. Tabyada, üst kata doğru çıkan merdivenler de bulunmaktadır. Tabya içerisinde koğuş olarak değerlendirilen ayrı ayrı odalar, yemekhane tarzı kısımlar, hamam ve tuvalet bölümleri vardır. Mecidiye tabyası Erzurum şehrini yukardan gören bir tepe üzerinde şehre oldukça yakın bir konumdadır (Nenehatun Milli Parkı Aziziye ve Mecidiye Tabyalarının Turizme Kazandırılması, 2012). 1.3.2. Aziziye Şehitleri Anıtı Anıt, Aziziye Tabyaları yanında Aziziye Şehitleri'nin anısını yaşatmak ve bu büyük zaferin simgeleştirilmesi amacıyla, dönemin 3. Ordu Komutanı Orgeneral Nurettin Baransel tarafından 1952 yılında yaptırılmıştır. Bugün hala önünde Bu gelinlik genç kızlar, ihtiyar erkekler ve nineler, kendi namusları ve Türk milletinin şan ve şerefi için saldırdılar, dövüştüler ve öldüler. Şimdi Türk milletinin kalbinde yaşıyorlar. 1877. şeklindeki yazıtıyla misafirlerini karşılamaktadır. 1.4. Mabetleşme Süreci MacCannell (1976) The Tourist isimli çalışmasında mekânın mabetleşmesini ele almıştır. Hüzün turizmi kapsamında değerlendirilen mabetleşme süreci, MacCannell ın (1976) ifade ettiğine göre beş aşamadan oluşmaktadır. Bu beş aşama için ayrı ayrı değerlendirilen mekân, eğer bu süreci yaşıyorsa mabetleşmektedir. Mabetleşme süreci yerli ve yabancı birçok araştırmacı tarafından çalışılmıştır. Türkiye deki savaş alanları turizmine yönelik sahalar olan milli parklar da mabetleşme süreci içerisinde değerlendirilmesi gereken önemli kaynaklardır. Gelibolu Yarımadası Tarihi Milli Parkı için Kaya (2006) ve Aliağaoğlu (2008), Büyük Taarruz ve Başkomutan Tarihi Milli Parkı için Alaeddinoğlu ve Aliağaoğlu (2007), Sarıkamış Tarihi Milli Parkı için Yirik ve Seyitoğlu (2014) mabetleşme sürecini değerlendirmişlerdir. MacCannell a göre (1976), turiste sunulan bir obje için turistik potansiyel olgusu, belirli bir süreç dâhilinde gelişmektedir. Bu süreç içerisinde söz konusu turistik obje, benzerlerinden farklılaşır ve sonunda kutsallaşarak süreci sonuçlandırır. Kutsallaşan turistik obje, ziyaretçiler için kısmen manevi bir yere dönüşür. Bu kutsallaşma süreci beş aşamadan meydana gelmektedir. Bu aşamalar adlandırma (naming), sınırlandırma ve sergileme (framing-elevation), tapınaklaşma (enshriment), mekanik çoğaltma (mechanical reproduction) ve sosyal çoğaltma (social reproduction) şeklinde sıralanmaktadır (Alaeddinoğlu ve Aliağaoğlu, 2007). Alaeddinoğlu ve Aliağaoğlu na (2007) göre, MacCannell (1976) turistik obje olarak Mona Liza ya da Napolyon un şapkasını seçmiştir fakat savaş alanları bu objelerden farklı niteliktedir. Seaton (1999) ise Waterloo savaş alanlarının mabetleşme sürecini değerlendirdiği çalışmasında, süreçte yer alan bu aşamaların aslında birbirinden ayırt edilemeyeceğini ve sürecin bitmeden devam eden bir gelişim gösterdiğini ifade etmiştir. 2. YÖNTEM Çalışmada Nenehatun Tarihi Milli Parkı, MacCannell in (1976) The Tourist isimli çalışmasında yer alan mabetleşme sürecinin aşamaları doğrultusunda değerlendirilmiştir. Çalışmanın yöntemi olarak mabetleşme süreci içerisinde yer alan aşamalar kullanılmıştır. İkinci el kaynaklar taranarak bu aşamalar Nenehatun Tarihi Milli Parkı kapsamında ele alınmış ve bir bakış açısı getirilmesi amaçlanmıştır. 2.1. Nenehatun Tarihi Milli Parkı İçin Mabetleşme Süreci 2.1.1. Adlandırma (Naming) Bir mekân ya da turistik objenin mabetleşme süreci, adlandırma aşaması ile başlamaktadır. MacCannell (1976) mabetleşme süreci aşamasındaki objenin adlandırılmasından önce, objenin özgünlüğe yönelik olarak birçok araştırmanın yapılması gerektiğini ifade etmektedir. Ancak Alaeddinoğlu ve Aliağaoğlu na (2007) göre bu özellik savaş alanları için geçerli değildir. MacCannell a (1976) göre, ilk etapta bir alan benzeri olan diğer alanlardan ayırt edilir ve farklılaşır, böylece mekânın mabetleşmesi süreci başlar. Bu ilk aşamaya adlandırma aşaması denilmektedir (Alaeddinoğlu ve Aliağaoğlu, 2007).

7 I. Ulusal Alternatif Turizm Kongresi Seaton (1999), savaş alanlarının genelde zafer kazananlar tarafından adlandırıldığını belirtmiştir. Bu sahalar genellikle şehrin bulunduğu alanların dışında, bir ada sahip olmayan kırsal yerlerdir. Seaton a (1999) göre adlandırma ile savaş alanının sınırları çizilmiştir ve turistler için söz konusu savaşla ilgili olarak çağrışımlar yapabilecek bir ad verilmiştir. Nenehatun Tarihi Milli Parkı ismini, 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşı esnasında, Kafkasya ve Doğu Anadolu cephesi dâhilinde Erzurum halkının Rus güçlerine karşı verdiği çetin mücadelenin yaşandığı sembol alan olan Aziziye ve Mecidiye tabyalarında destanlaşan Nenehatun isimli Türk kadınından almaktadır. 24 Nisan 1877 de başlayan Osmanlı-Rus Savaşı nda Erzurum ve Doğu Anadolu hattındaki şehirlere yönelik Rus saldırıları karşısında kanlı mücadeleler verilmiştir. Savaş bölge için Kafkasya ve Doğu Anadolu cephelerinde gerçekleştirilmiştir. 9 Kasım da Erzurum halkının tabyalara doğru harekete geçerek Türk ordusu kuvvetleriyle birlikte Erzurum un savunmasını gerçekleştirmesiyle Aziziye Zaferi olarak destanlaşmış ve Türk kahramanlık tarihine yazılmıştır. Uzun dönem askeri güvenlik bölgesi içerisinde yer alan saha, Nenehatun un ve 93 Harbi şehitlerinin büyük anısı için 18 Mayıs 2009 tarihinde Nenehatun Tarihi Milli Parkı adını almıştır. 2.1.2. Sınırlama ve Yükseltme (Framing-Elevation) Mabetleşme sürecinde ikinci aşama sınırlama (çerçeveleme) ve yükseltme olarak değerlendirilmektedir. Söz konusu bu ikinci aşamada turistik öğenin çevresi bir sınırla çerçevelenmekte ve bu alan içerisinde turistik öğe sergilenmektedir (MacCannell 1976). Böylece obje sınırlandırılmış ve yükseltilmiş olmaktadır. Alaeddinoğlu ve Aliağaoğlu (2007), savaş alanının bulunduğu alandan soyutlanarak sınırlandırılmasını birçok açıdan problemli olarak değerlendirmişlerdir. Çünkü savaş dönemine ait olan ölüler, maddi öğeler gibi savaş unsurları uzun zaman önce büyük ölçüde tahrip olmuş ya da kısmen yok olmuşlardır ve şu an sunulan alanlar kısmen de olsa orijinal halinden farklılaşmıştır (Alaeddinoğlu ve Aliağaoğlu 2007). Sınırlama ve yükseltme, turistik obje için gerçekleştirilebilir bir süreçken, savaş alanları için kısmen gerçekleştirilemeyen bir aşama olarak ortaya çıkmaktadır. Çünkü savaş alanları, olay üzerinden geçen zaman doğrultusunda birtakım tahrip olmalarla karşı karşıya kalmaktadır. Nenehatun Tarihi Milli Parkı içerisinde yer alan tabyalar, şehitlikler, top ve silah kalıntıları, siperler gibi maddi öğeler parkın sınırları adına belirsizliklerin oluşmasını önlemiştir. Bu maddi öğelerle parkın sınırlama ve yükseltme aşaması gerçekleştirilmektedir. Erzurum şehrinin 2 km doğusundaki Topdağı üzerinde yer alan ve Aziziye, Mecidiye tabyalarını da içine alan Nenehatun Tarihi Milli Parkı nın, 18 Mayıs 2009 tarihli, 2009/15016 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla milli park statüsüne kavuşmasının, sınırlama aşamasının gerçekleştirilmesine yönelik ilk adım olduğu düşünülmektedir. Nenehatun Tarihi Milli Parkı olarak ilan edilen alanın, sınırlama ve çerçeveleme aşamasını bu şekilde tamamladığı ifade edilebilir. Milli park alanı içerisinde yer alan tabyalar, Nenehatun un mezarı ve Aziziye Şehitleri Anıtı gibi maddi unsurlar sahanın yükseltme (sergileme) aşamasını oluşturma yönündeki yapılardır. Sahanın milli park ilan edilmesi ile sınırlama (çerçeveleme) ve yükseltme aşamasının gerçekleştirildiği düşünülebilir. Sınırlama ve yükseltme aşaması içerisindeki bir sonraki adımın koruma ve zenginleştirme aşaması olduğu belirtilmektedir (MacCannell, 1976). Dolayısıyla milli park için de sınırlama ve yükseltme safhasının ardından, alanın korunması ve zenginleştirilmesine yönelik çalışmaların sürdürülmekte olduğu da ifade edilebilir. Alan için Kudaka (Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı) tarafından hazırlanmış olan Nenehatun Tarihi Milli Parkı-Aziziye ve Mecidiye Tabyalarının Turizme Kazandırılması çalışması, Erzurum da Harp Tarihi Müzesinin Kurulmasına Yönelik Değerlendirme Raporları ve Doğa Koruma ve Milli Parklar 13. Bölge Müdürlüğü nün yapmış olduğu çalıştaylar alanın koruma ve zenginleştirme aşamasını da yaşamakta olduğu yönünde değerlendirilebilir. 2.1.3. Tapınaklaşma (Enshriment) MacCannell a göre (1976) objenin sınırlandırma aşamasına girmesinden sonra, üçüncü aşama olan tapınaklaşma aşamasına geçilmiş olur. Tapınaklaşma aşaması, kutsal objeleri içinde bulunduran yapılar olarak değerlendirilebilir (MacCannell, 1976). MacCannell ın (1976) örneğinde, Almanya-Gutenburg da Gutenburg Müzesi içerisinde bulunan orijinal incilin saklandığı yapının duvarları, tapınaklaşma aşamasına girmiştir. Fakat savaş alanları için aynı durumun gerçekleşmesi söz konusu olmayabilir (MacCannell, 1976). Buna

8 I. Ulusal Alternatif Turizm Kongresi rağmen, Nenehatun Tarihi Milli Parkı için savaş zamanından itibaren savaş alanı içerisinde yer alan tabyalar ve savaşın anısının yaşatıldığı anıt tapınaklaşma süreci örnekleri olarak değerlendirilebilir. Kutsallığı bir maddi öğe sembolünde barındıran Aziziye ve Mecidiye tabyaları, Aziziye Şehitleri Anıtı ve Nenehatun un mezarı şeklindeki yapılardır ve bunlar tapınaklaşma aşamasının unsurları olarak düşünülebilir. Ulusal benlik ve kendi tarihine saygı duygusuyla hareket eden binlerce insan, her yıl -bir anlamda- kutsallaştırdığı bu alanı ziyaret etmektedir. Doğa Koruma ve Milli Parklar 13. Bölge Müdürlüğü 2014 verilerine göre, milli park saygı yürüyüşlerinin de etkisiyle yılda 70,000 e yakın ziyaretçi almaktadır. 2.1.4. Mekanik Çoğaltma (Mechanical Reproduction) Turistik obje için mekanik çoğaltma baskı, fotoğraf ve çeşitli resimler aracılığıyla objenin tekrar yaratılması aşamasıdır. Bu nedenle mekanik çoğaltma aşamasının, turistik bir objenin ya da mekânın mabetleşmesi sürecinde, turistik hedef doğrultusunda seyahat etmek isteyen turistlerin gerçeği bulmasında çok önemli olduğu ortaya çıkmaktadır (MacCannell 1976). Mabetleşme süreci içerisinde dördüncü sırada yer alan mekanik çoğaltma aşaması, turistik objenin heykel, fotoğraf, baskı, çeşitli eşyalar gibi maddi unsurlar yoluyla çoğaltılması olarak belirtilmektedir. Turistik objeye hikâye yaratan olayları anlatması ve yansıtması sonrasındaki dönemde de gazeteler, mekanik çoğaltma aşamasında önemli bir rol oynamaktadır. Sonrasında ise bu aşama romanlar, diğer edebi eserler, tiyatrolar, resimler, heykeller ve yazılı enstrümanlar ile ortaya çıkmaktadır. Bugünün en etkili mekanik çoğaltma örneği filmler iken mabetleştirme sürecinin örneği ise yazılı medyadır (Alaeddinoğlu ve Aliağaoğlu 2007). Nenehatun Tarihi Milli Parkı özellikle Aziziye Zaferi ni anlatan yayınlar ile mekanik çoğaltma aşamasına geçmiştir. Erzurum İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü nün çeşitli dillerde hazırlamış olduğu Erzurum Tabyaları, isimli yayınlar, Aziziye Belediyesi nin hazırlamış olduğu 93 Harbi Aziziye Şahlanışı isimli kitap serisi, yine bu zaferi anlatan çok sayıda şiir ve destansı hikâyeler, tabyalara yönelik çeşitli basılı materyaller, çeşitli kuruluşların belgesel çekimleri, son üç yıldır Aziziye Zaferi nin yıldönümü olan 9 Kasım da Erzurum Valiliği'nin liderliğinde oluşturulan Tabyalar Platformu'nun organize ettiği ve çeşitli sivil toplum kuruluşlarıyla üniversiteler, yereldeki kamu kurumlarının da katıldığı Erzurum Tarihine Yürüyor projesi ile düzenlenen yürüyüşün yerel ve ulusal medyada çeşitli gösterimlerle yer alması mekanik çoğaltma aşamasının gerçekleşmekte olduğunu düşündürmektedir. Bu saygı yürüyüşüne Erzurum ve çevre illerden yüzlerce insan katılmaktadır. Yürüyüş kapsamında sabah ezanı sonrası verilen salaların ardından özellikle Erzurum merkezde bulunan Ulu Camii önü olmak üzere çeşitli noktalarda toplanan gruplar araçlarla önce Karskapı Şehitliği ni ziyaret etmekte, ardından 2 km mesafedeki Topdağı na Nenehatun Tarihi Milli Parkı na yürümektedirler. Son üç yıldır gerçekleştirilmekte olan bu yürüyüşe olan ilgi her katılımda biraz daha artmakta, binlerce insan kendileri için adeta tapınaklaşmakta olan bu tarihi mimari içerisindeki anıt ve tabyaları ziyaret etmektedir. Erzurum Valiliği ne bağlı olan Tabyalar Platformu da hem organize ettiği yürüyüşlerle hem de kendi adıyla sahip olduğu web sitesi üzerinden paylaştığı çeşitli fotoğraflar, tanıtım filmi ve haritalar gibi dijital unsurlarla saha için mekanik çoğaltma aşamasına katkıda bulunmaktadır. Seaton (1999), filmlerin modern zamanda etkili mekanik çoğaltma araçları olduğunu belirtmektedir. Fakat bunun yanında, mabetleştirme sürecinin en önemli araçlarının, savaş dönemine ilişkin yazılı medya olduğunu ifade etmiştir (Seaton, 1999). 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı hakkında sonradan yazılmış olan ve ilgi gören hatıralar, dönemi yansıtan eski fotoğraflar yazılı medya örnekleri olarak gösterilebilir. 93 Harbi hakkında yazılmış olan edebi ve bilimsel diğer tüm yayınlar, sahanın mekanik çoğaltma örnekleri arasındadır. Yine milli parka yönelik yerel ve ulusal medyada yer alan haberler ve çekimleri devam etmekte olan belgesel çalışmaları bulunmakta ve bu girişimlerin her biri bu aşamanın gerçekleşmesine katkı sağlamaktadır. 2.1.5. Sosyal Çoğaltma (Social Reproduction) Mekânın ya da turistik objenin mabetleşmesi sürecinin son aşaması olan sosyal çoğaltma Seaton a (1999) göre, savaş alanındaki objelerin savaş alanı dışında temsil edilmesi ve anılması olarak da açıklanmaktadır. Çok güçlü simgesel obje ve olaylar bulunduğu yerde kalmayıp sosyal çevre tarafından çoğaltılır ve insan yaşamının gündelik bir parçası haline gelir. Bu aşama alanın ya da bölgenin belli bir çekiciliği ile kendini başka alanlarda adlandırması şeklinde oluşmaktadır (MacCannell, 1976).

9 I. Ulusal Alternatif Turizm Kongresi Savaş alanları için sosyal çoğaltma ise, savaş alanındaki turistik objelerin alan dışındaki bölgelerde temsil edilmesine ilişkin adlandırılma aşamasıdır (Seaton 1999). Bu yüzden savaş alanına ait unsur bölgenin dışında farklı bir yerde, insan yaşamının ya da kültürel arka planın bir parçasında yer alır. Savaş unsurunun temsil edildiği bu alan, savaş alanı yanında yakın bir yer ya da bambaşka bir coğrafik alanda da ortaya çıkabilir (Alaeddinoğlu ve Aliağaoğlu, 2007). Nenehatun Tarihi Milli Parkı da sosyal çoğaltma aşaması için çok fazla sayıda örneğe sahiptir. Milli parktaki sembol objeler ve isimler birçok yerde yaşatılmaya devam etmektedir. Erzurum da Nenehatun ismi okullar, hastaneler, çeşitli salonlar gibi birçok alanda kullanılmıştır ve yerel otoritelerin hassasiyeti doğrultusunda kullanılmaya devam etmektedir. Nenehatun ve Aziziye gibi savaş alanının anısını barındıran bu isimler sadece Erzurum ve bölge bazında değil, Türkiye nin başka yerleşimlerinde de karşımıza çıkabilmektedir. Nenehatun Köyü, Erzurum Nenehatun Kadın Doğum Hastanesi, Nenehatun Anaokulu, Nenehatun Kız Lisesi, Nenehatun Konferans Salonu, İstanbul-Arnavutköy de ve Kocaeli-Darıca da bulunan Nenehatun Sokağı gibi birçok örnekte milli parkın sahip olduğu anının yaşatıldığı görülmektedir. Parkın içeriğindeki Aziziye tabyalarının isminin Erzurum a bağlı olan Aziziye ilçesinde yaşatılması, Londra da Aziziye Camii ve yakınında Aziziye Turkish Restaurant ismine sahip saygın bir restoranın bulunması gibi örnekler Nenehatun Tarihi Milli Parkı nın sosyal çoğaltma aşamasını yaşadığı yönünde güçlü emareler olarak karşımıza çıkmaktadır. 2.TARTIŞMA ve SONUÇ Günümüzde oldukça farklılaşan turizm tercihleri ve eğilimleri beraberinde yeni turizm türlerinin yaratılması zorunluluğunu da getirmiş ve alternatif turizm çeşitleri ortaya çıkmıştır. Turizm hareketliliği farklı ve özel olan yeni destinasyonlara doğru bir yönelim içerisindedir. Savaş alanlarına yönelik hüzün turizmi hareketliliği de bu kapsamda değerlendirilmelidir. Türkiye deki savaş alanları turizmi potansiyeline sahip alanlardan birisi olan Nenehatun Tarih Milli Parkı nın da son yıllarda yıllık ziyaretçi sayısını artırmaya ve hüzün turizmi kapsamında MacCannell in mabetleşme sürecini yaşamaya başlayan bir destinasyon haline geldiği düşünülmektedir. Alanın adlandırma aşamasının milli park ilanıyla gerçekleştiği, sınırlama ve yükseltme aşamalarının ise zaten var mevcut olan tabya ve anıtlarla gerçekleştirilmiş olduğu ve bu aşamanın koruma ve zenginleştirme aşamasına evrildiği görülmektedir. Kudaka (Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı) ve Doğa Koruma ve Milli Parklar 13. Bölge Müdürlüğü nün bu alana yönelik planları ve çalıştay raporları, milli park geneline yayılan restorasyon ve düzenlemelerle koruma ve zenginleştirme aşamalarının devam edeceğini göstermektedir. Alanda, savaş alanları için gerçekleştirilemeyebilecek bir süreç olması dolayısıyla tapınaklaşma aşamasının tam olarak yaşanmadığı ifade edilebilir. Ancak savaş alanlarının objesi konumundaki anılara ev sahipliği yapan tabyaların tapınaklaşabilme potansiyeli olan yapılar olduğunu ve bu süreci yaşayabileceğini de belirtmek gerekir. Tabyaların tahrip olan kısımlarına yönelik çalışmalar ve yeni yapılandırmaların kazandırılacağı çalışmalar Aziziye 1 tabyası, Aziziye 2 tabyası, Aziziye 3 tabyası, Mecidiye tabyası ve genel alan olmak üzere bu şekilde ayrı ayrı planlanmaktadır. Doğa Koruma ve Milli Parklar 13. Bölge Müdürlüğü nün Nenehatun Tarihi Milli Parkı Aziziye Tabyaları Fonksiyon Belirleme Çalıştayı raporlarında tabya binalarının genel ışıklandırılması, peyzaj düzenlemesi, sergi alanı oluşturulmasına yönelik çevre düzenlemeleriyle başlayan ve tabyaların çeşitli fonksiyonlarla donatılarak bölgenin Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi nin tarihini yansıtan bir tarih, kültür ve sanat merkezi haline geleceği yapılandırmalar öngörülmektedir. Bu çalışmalar arasında tabyaların Harp Tarihi Müzesi, Komuta Merkezi Müzesi yapılması, yapıların anma günlerinde ve diğer ziyaretler sırasında üzerine çeşitli ışık ve lazer gösterilerinin yansıtılması, alanda var olan siperlerin ve diğer yapıların düzenlenmesi ve buralarda ziyaretçilere o anı yaşama hissi verecek şekilde bazı teatral etkinliklerin yapılması öngörülmektedir. Bu çalışmalar çocuklar, engelli ziyaretçiler ve yabancı ziyaretçiler için çoklu dil seçenekleriyle birlikte çeşitli ziyaretçi grupları için ayrı ayrı planlanmaktadır. Bunlara ek olarak Kudaka ya (Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı) bağlı olan Erzurum Tarih ve Kültür Mirasını Geliştirme Komitesi tarafından hazırlanmış olan Nenehatun Tarihi Milli Parkı Aziziye ve Mecidiye Tabyalarının Turizme Kazandırılması çalışmasında da Mecidiye tabyasının şehre hâkim noktadaki konumu dolayısıyla tarihi otel olarak kullanılması, genel alan içerisinde yerel el sanatları ve yöresel yiyeceklerin sunulduğu bazı satış

10 I. Ulusal Alternatif Turizm Kongresi noktaları, build mapping, agumented reality teknolojileri gibi yapılandırmalar önerilmektedir. Tüm bu faaliyet planlarının sahanın sınırlama ve yükseltme aşamasına yönelik çalışmalar olacağı düşünülmektedir. Alanın mekanik çoğaltma aşamasının basılı ve görsel materyal düzeyinden öte, Sarıkamış örneğinde olduğu gibi sinema endüstrisinin dikkatini bu noktaya çekerek çeşitli filmler, belgeseller ve gösterimlerle desteklenmesi gerektiği ifade edilebilir. Bu konuda başta ulusal düzeyde Kültür ve Turizm Bakanlığı nın teşvikleri ve yerelde Erzurum Valiliği ne bağlı olan Tabyalar Platformu ile milli parkın ulusal ve uluslararası düzeyde tanıtımını sağlayacak çalışmaların yapılması gerekebilir. Tabyalar Platformu nun kendi ismiyle sahip olduğu web sitesi içerisinde, sahanın çeşitli görselleri, tanıtım filmleri yer almaktadır ancak bu noktada çarpıcı gösterimlerle sosyal medyanın daha etkin kullanımı sağlanabilir. Üç yıldır düzenlenmekte olan saygı yürüyüşü daha fazla kurum ve kuruluşun katılımı sağlanarak ulusal düzeyde katılımın gerçekleştiği ve ulusal kenetlenmenin sağlandığı bir yürüyüş niteliğine kavuşturulabilir. Nenehatun Tarihi Milli Parkı dünyadaki ve Türkiye deki benzerleri gibi savaş alanları turizmi yönünden potansiyeli olan ve artık bunu değerlendirme yolunda olan bir tarihi milli park olarak gelişmektedir. Alan, MacCannell in (1976) ifade ettiği mabetleşme sürecindeki adlandırma, sınırlama (çerçeveleme) ve yükseltme, tapınaklaşma, mekanik çoğaltma ve sosyal çoğaltma aşamalarıyla ayrı ayrı değerlendirildiğinde, bu sahaya yönelik bir mabetleşme süreci yaşandığı çıkarımı yapılabilmektedir. Çünkü park, söz konusu aşamaları fiziksel ve mistik anlamda yaşadığı yönünde bazı unsurlar barındırmaktadır. Bu kapsamda Nenehatun Tarihi Milli Parkı nın mabetleşme potansiyeline sahip bir mekân olarak hüzün turizmi destinasyonu olma yolunda gelişme ve dönüşümlere açık olduğu ifade edilebilir. KAYNAKÇA Alaeddinoğlu, F ve Aliağaoğlu, A. (2007). Savaş Alanları Turizmine Tipik Bir Örnek: Büyük Taarruz ve Başkomutan Tarihi Milli Parkı. Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi, 18(2), 215-225. Aliağaoğlu, A. (2004). Sosyo-Kültürel Miras Turizmi ve Türkiye den Örnekler. Coğrafi Bilimler Dergisi, 2(2), 55-70. Aliağaoğlu, A. (2008). Savaş Alanları Turizmi İçin Tipik Bir Yer: Gelibolu Yarımadası Tarihi Milli Parkı, Milli Folklor, 78, 88-104 Anonim, (2008). Toprağın Altındaki Tarih (Erzurum Tabyaları). Erzurum Nevzat Karabağ Anadolu Öğretmen Lise si TÜBİTAK Tarih Projesi. Erzurum: Erzurum İl Özel İdaresi Yayınları-1, Tarih/ Proje Kitapları- 1. Aşıroğlu A.,T. (1996). Erzurum Tabyaları. Erzurum: Erzurum Tarihini Araştırma ve Tanıtma Derneği Yayınları. Atay, L. ve Yeşildağ, B. (2011). Savaş Alanları ve Turizmi. Başarın, J. & Hall, J., (2008), The Business of Battlefield Tourism, Deakin Business Review, Vol. 1, No. 2, pp. 45-55. Doğaner, S. (2006). Savaş ve Turizm: Troya ve Gelibolu Savaş Alanları. Türk Coğrafya Dergisi, sayı: 46, ss. 1-21. Hall, J.& Başarın, J. (2009), The Importance of Satisfaction, Word of Mouth and Recommending Behavior in Battlefield Commemorative Event Tourism: Gallipoli A Case Study, in ATMC 2009: 3rd Advances in Tourism Marketing Conference proceedings, Bournemouth University, Bournemouth, England. Kaya, O. (2006). Ölüm Turizmi: Gelibolu Yarımadası Tarihi Milli Parkı nı Ziyaret Eden Turistlerin Ziyaret Motivasyonlarını Anlamaya Yönelik Bir Araştırma ve Sonuçları. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Çanakkale On sekiz Mart Üniversitesi Sos. Bil. Enst., Çanakkale. Kendle, A. (2008). Dark Tourism: A Fine Line Between Curiosity and Exploitation. Available from Vagabondish: Essentials and ephemera for the curious traveler: http://www.vagabondish.com/dark-tourism-travel-tours/, Erişim Tarihi 10.02.2016. Kılıç, B., ve Akyurt, H. (2011). Destinasyon İmajı Oluşturmada Hüzün Turizmi: Afyonkarahisar ve Başkomutan Tarihi Milli Parkı, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10(1), 209-232. Kozak, M.A., ve Bahçe, S. (2009). Özel İlgi Turizmi, Detay Yayıncılık, Ankara, 2009. Kurnaz, H. A. Çeken, H. Kılıç, B. (2013). Hüzün Turizmi Katılımcılarının Seyahat Motivasyonlarının Belirlenmesi. Lennon, J., & Foley, M. (2000). Dark Tourism The Attraction of Death and Disaster, Continuum, London. MacCannell, D. (1976). The Tourist A New Theory of the Leisure Class. New York: Schocken Books. Nenehatun Tarihi Milli Parkı Aziziye ve Mecidiye Tabyalarının Turizme Kazandırılması, KUDAKA (Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı), Erzurum, 2012. Nenehatun Tarihi Milli Parkı Aziziye Tabyaları Fonksiyon Belirleme Çalıştayı 2, Doğa Koruma ve Milli Parklar 13. Bölge Müdürlüğü, Erzurum, 2015. Özcan, H. (2014). 93 Harbi Aziziye Şahlanışı, Aziziye Belediyesi Kültür Serisi.

11 I. Ulusal Alternatif Turizm Kongresi Seaton, A.V. (1996). Guided By the Dark: From Thanatopsis to Thanatourism. International Journal of Heritage Studies, 2(2), 234-244. Seaton, A.V. (1999). War and Thanatourism: Waterloo 1815-1914, Annals of Tourism Research, 26(1), 130-158. Smith, V. L. (1998). War and Tourism: An American ethnography. Annals of Tourism Research. Stone, P. R. (2005). Dark tourism- An old concept in a new World, http://works.bepress.com/philip_stone/26. Erişim Tarihi 04.02.2016. Weir, D. (2003). The Creation of a Seductive Journey to France For American Tourists After World War II, Liverpool Hope University. Yirik, Ş. ve Seyitoğlu, F. (2014). Hüzün Turizmi ve Mabetleşme Süreci Kapsamında Sarıkamış. Zaman, S. ve Coşkun, O. (2012). Milli Parklarda Kaynak Değer Kullanımı İçin Bir Öneri: Nene Hatun Tarihi Milli Parkı. http://www.milliparklar.gov.tr/mp/nenehatun/index.htm (Erişim Tarihi: 02.02.2016) http://bolge13.ormansu.gov.tr/13bolge/anasayfa.aspx?sflang=tr (Erişim Tarihi: 19.02.2016)