GİRİŞİMCİLİK KADINLAR İÇİN BİR SOSYAL HAREKETLİLİK ARACI OLABİLİR Mİ?: ESKİŞEHİR DE KENDİ İŞİNİ KURAN KADINLAR ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Sosyoloji Konferansları No: 54 (2016-2) / 143-166 GİRİŞİMCİLİK KADINLAR İÇİN BİR SOSYAL HAREKETLİLİK ARACI OLABİLİR Mİ?: ESKİŞEHİR DE KENDİ İŞİNİ KURAN KADINLAR ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME Özet Zübeyde DEMİRCİOĞLU * Günümüzde g r ş mc l k, küçük b r k mler n sermayeye dönüşmes, atıl kaynakların ekonom ye kazandırılması, emeğ n üretkenl ğ n n arttırılması, yen ş alanları oluşturarak şs zl ğ n önlenmes g b şlevler dolayısıyla ekonom k büyüme ve kalkınmanın k l t b r faktörü olarak görülmekted r. Bu nedenle g r ş mc l k özell kle son yıllarda hükümetler tarafından oldukça desteklen r hale gelm şt r. Bu gel şmeye paralel olarak kadın g r ş mc l ğ konusu da hem c dd anlamda desteklenmeye hem de araştırma konusu ed lmeye başlanmıştır. Kadın g r ş mc ler desteklemeye yönel k projeler genel olarak ekonom k kalkınma ve büyüme, kadınların ş gücü p yasalarına katılımlarının arttırılması ve şs zl ğ n azaltılması, hane halkının refah düzey n n artması ve yoksullukla mücadele ed leb lmes, kadınların güçlenmes ve toplumsal c ns yet eş tl ğ n n sağlanması g b hedeflerle yola çıkmaktadır (Ecev t, 2007). Dolayısıyla g r ş mc l k desteklen rken, g r ş mc l ğ n; kadınların ekonom k ve sosyal hayatta daha akt f b r rol oynamasını mümkün kılması beklenmekted r. Ancak kadın g r ş mc y tek t p ve homojen b r grup olarak varsayan destekleme mekan zmaları kadınların mevcut sosyo-ekonom k konumlarını göz ardı etmekted r. Bu bağlamda bu çalışma Esk şeh r Esnaf ve Sanatkârlar Odaları B rl ğ ne bağlı 63 kadınla yapılan görüşmelere dayanarak kadınların g r ş mc l k deney mler le mevcut sosyo-ekonom k statüler arasında doğrudan b r l şk l olduğunu, kadınların hal hazırda sah p oldukları gel r ve statüler g r ş mc l k yoluyla pek şt rd kler n, g r ş mc l k yoluyla ekonom k ve sosyal anlamda b r sıçrama gerçekleşt rmed kler n ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bunu yaparken hem kadınların ç nde bulunduğu nesnel şartlara (eğ t m düzey, gel r, sermaye kaynakları, çalışma koşulları vb.) hem de kadınların kend g r ş mc etk nl kler ne, kadının çalışma yaşamındak konumuna, sosyal ve ekonom k statüler ne l şk n b reysel görüşler ne yer ver lecekt r. Anahtar Sözcükler: Girişimcilik, kadın girişimci, sosyal hareketlilik ve sosyal statü. * Araş. Gör., Ankara Ün vers tes, Sosyoloj Bölümü. İlet ş m: zdem rc oglu@ankara.edu.tr

Girişimcilik Kadınlar İçin Bir Sosyal Hareketlilik Aracı Olabilir mi?: Eskişehir de Kendi 144 İşini Kuran Kadınlar Üzerine Bir Değerlendirme / Zübeyde DEMİRCİOĞLU IS ENTREPRENEURSHIP AN INSTRUMENT OF SOCIAL MOBILITY FOR WOMEN?: AN ASSESSMENT OF WOMEN ENTREPRENEURS IN ESKISEHIR Abstract The concept of entrepreneursh p has been regarded as a key factor n econom c development because t serves funct ons such as prevent ng unemployment, ncreas ng product v ty, and evok ng the potent al of dle resources. In add t on to th s, entrepreneursh p has some soc al funct ons such as act vat ng soc al mob l ty. Entrepreneursh p has been supported n recent years and the concept of entrepreneursh p, espec ally of female entrepreneursh p, has arrested the attent on of soc al sc ent sts. Projects to support women entrepreneurs a m empower ng women and ensur ng gender equal ty (Ecev t, 2007). But these support ng mechan sms assume women entrepreneurs as a homogeneous group and gnore the r soc o-econom c status. In th s context th s study a ms to demonstrate there s a d rect relat onsh p between entrepreneur al exper ence of women and the r soc o-econom c status. F nd ngs of th s study based on f eldwork carr ed out on 63 women formally aff l ated to Chamber of Small Tradesman and Craftsmen n Esk şeh r. The study ncludes both object ve cond t ons of women and nd v duals percept ons of women s soc al status. Keywords: Entrepreneurship, women entrepreneur, social mobility and social statue. G r ş Bu çalışma, bugün g r ş mc l ğe atfed len öneme st naden sayıları g tt kçe artan kadın g r ş mc ler destekleme projeler nden yola çıkarak hazırlanan yüksek l sans tez n n (Dem rc oğlu, 2010) alan araştırması ver ler n n g r ş mc l k ve sosyal hareketl l k açısından yen den yorumlanmasına dayanmaktadır. İlk çalışma kadın g r ş mc l ğ ne toplumsal c ns yet bağlamında b r bakış açısı sunmayı hedefleyerek kadın olmanın g r ş mc l k sürec ne etk ler n, kadınların bu süreçte karşılaştıkları sorunlar ve bu sorunların toplumsal c ns yetle bağlantılarını ortaya koymaya çalışmıştır. İlk çalışmanın ver ler, kadınların büyük çoğunluğunun (yüzde altmış dört) g r ş mc l ğ yeterl meslek eğ t m alamayan nsanların terc h ett kler b r ş olarak gördükler ve g r ş mc l ğ n ekonom k ve sosyal statüler nde c dd b r değ ş kl k yaratmadığını düşündükler n ortaya koymuştur. D ğer yandan kadınların kend şler n kurma öyküler d nlend ğ nde, b r tarafta hayaller n gerçekleşt rmeye çalışan, aldığı eğ t mle lg l ş kurmak steyen, bağımsız

Sosyoloji Konferansları, No: 54 (2016-2) / 143-166 145 çalışma steğ duyan, k ş sel tatm n ç n emekl l k sonrası kend ş n kuran kadınlar varken d ğer tarafta ücretl b r ş bulamadığı ç n madd sıkıntılar yüzünden kend şler n kurmak zorunda kalan kadınlar olduğu görülmüştür. Dolayısıyla homojen ve tek t p b r kadın g r ş mc varsayımından hareket etmen n probleml olduğu ortaya çıkmıştır. İlk araştırmanın ver ler ne benzer şek lde Lat n Amer ka Journal of Econom cs derg s n n g r ş mc l k ve sosyal hareketl l k üzer ne yoğunlaşan sayısından yer alan Lat n Amer ka da yapılan b r d z araştırmanın bu türden b r ayrım gözeterek g r ş mc ler zorunlu g r ş mc ve fırsatları değerlend ren g r ş mc olarak sınıflandırdığı (Castellan ve Lora, 2014) görülmüştür. Bu ayrıma göre g r ş mc l ğ b r fırsat olarak görenler, atıl durumda bulunan şkollarındak fırsatları değerlend rmek üzere yola çıkarken, zorunlu g r ş mc ler emek p yasasında ücretl emek olarak kend ne yer bulamayan ve bu nedenle düşük üretkenl kl alanlarda kend hesabına çalışmayı seçenlerd r (Gandelman ve Robano, 2014, s. 196). Tüm bu değ n len hususlar bağlamında bu çalışma, kadınların neden kend şler n kurmayı terc h ett kler n, hem şler n kurarken hem de yürütürken karşılaştıkları sorunları, çalışma koşulları, gelecek planları ve g r ş mc l k konusundak görüşler g b hususların mevcut sosyo-ekonom k statüler yle l şk ler n ortaya koyarak, kadın g r ş mc ler n homojen b r topluluk olmadığını, zorunlu/fırsatçı g r ş mc g b b r ayrımın geçerl olduğunu göstermeye çalışacaktır. Öncel kle esasen kt sat d s pl n n n b r kavramı olan g r ş mc ye bugün atfed len rolün anlaşılmasına yardımcı olmak amacıyla klas k yaklaşımın g r ş mc tanımına kısaca değ nmek yer nde olacaktır. İkt sad olarak g r ş mc kavramını lk kez kullanan k ş R chard Cant llon dur ve g r ş mc y kar elde etmek amacıyla ş organ ze eden ve ş n r sk n üstlenen k ş olarak tanımlamıştır ve böylel kle g r ş m le r sk unsurunu l şk lend rm şt r (Döm, 2006, s. 3). G r ş mc l k teor s ne en büyük katkı se Avusturyalı kt satçı Joseph A. Schumpeter den gelm şt r. Schumpeter, g r ş mc n n merkezî rol oynadığı b r ekonom k gel şme teor s ortaya koyarak ekonom k büyümen n sermaye b r k m nden değ l yen l klerden meydana geld ğ n ler sürmüştür. Yen l k ekonom k büyüme açısından hayat b r öneme sah pken, yen l ğ gerçekleşt recek k ş de b reysel g r ş mc d r. Schumpeter n açtığı yolda b r grup kt satçı g r ş mc y ekonom n n başlıca aktörü olarak görmüştür (Topkaya, 2013, s. 36). 1970 lere gel nd ğ nde se dünya genel nde yaşanan petrol kr z, ekonom k

Girişimcilik Kadınlar İçin Bir Sosyal Hareketlilik Aracı Olabilir mi?: Eskişehir de Kendi 146 İşini Kuran Kadınlar Üzerine Bir Değerlendirme / Zübeyde DEMİRCİOĞLU durgunluk, hızlı teknoloj k değ ş m, küreselleşme g b gel şmeler n beraber nde get rd ğ yapısal değ ş kl kler o güne kadar terc h ed l r olan büyük şletmeler n gözden düşmes ne neden olmuştur. Dolayısıyla g r ş mc l k, yen l kç l k ve küçük şletmeler hem ekonom k hem de s yasal tartışmaların odağı hal ne gelm şt r (Landström, 2005). 1973 yılında Ernest Fr edr ch Schumacher tarafından yazılan Küçük Güzeld r s ml k tap dönem n küçük şletmeler destekleme pol t kalarına kaynaklık eden b r eser olmuştur. Schumacher çalışmasında, kar elde etme güdüsüyle büyük şletmelere ve artan uzmanlaşmaya yönelen ekonom ler n aslında göze batan b r ekonom k ver ms zl ğe, çevre k rlenmes ne ve nsanlık dışı çalışma koşullarına neden olduğunu ler sürerek bu problemlere karşı daha küçük şyerler s stem n önerm şt r (Schumacher, 2010). 1979 da ABD de yapılan b r araştırmanın (B rch, 1979) ABD ekonom s n n büyük bölümünün küçük şletmeler tarafından yürütülüyor olduğunu lk kez ortaya koyması kt sat l teratüründe g r ş mc l ğ n sarsılmaz konumuna yükselmes n sağlamıştır (Landström, 2005). Dolayısıyla den leb l r k, klas k kt sad yaklaşımın g r ş mc s en temelde r sk ve yen l kle l şk lend r len ekonom n n başat aktörüdür. Ancak bu çalışmanın katılımcılarının klas k yaklaşımın r sk alan ve yen l k yapan g r ş mc s olmaktan uzak olduklarını fade etmek gerek r. Çalışmanın hedef k tles n oluşturan kadınlar daha z yade şgücü p yasasında kend ne yer bulamadığı ç n, başlangıç t bar yle büyük sermayeler gerekt rmeyen alanlarda kend şler n kuran kadınlardır. Bu kadınlar klas k g r ş mc tanımına uymamakla beraber, destekleme mekan zmaları açısından g r ş mc olarak değerlend r ld kler nden bu çalışmanın konusu olmaktadırlar. Öyle k sayıları her geçen gün artan projelerle, Başbakanlık Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü (KSGM), Devlet Planlama Teşk latı (DPT), Bankalar (Vakıfbank, Z raat Bankası, Halk Bankası), Türk ye İş Kurumu (İŞKUR), KOSGEB İş Gel şt rme Merkezler, Sosyal R sk Azaltma Projes (SRAP), Çok Amaçlı Toplum Merkezler (ÇATOM), G r ş mc Destekleme Merkezler (GİDEM), Kadın Emeğ n Değerlend rme Vakfı (KEDV), Kadın G r ş mc ler Derneğ (KAGİDER), Kadın Dayanışma Vakfı (KADAV), Kadın Merkez (KA-MER), Türk ye Kalkınma Vakfı (TKV), Türk Grameen M krokred Projes, Türk ye İsrafı Önleme Vakfı (TİSVA) g b kurum ve kuruluşlar kadınları g r ş mc olmaya davet etmekted r (Soysal, 2010, s. 95). O halde kadın g r ş mc n n k m olduğu sorusu l teratürdek tanımlar bağlamında tekrar değerlend r lmel d r. Ecev t n

Sosyoloji Konferansları, No: 54 (2016-2) / 143-166 147 (1993, s. 20) ayrıntılı tanımını bas tleşt recek olursak kadın g r ş mc, kend adına kurduğu b r şte, şle lg l faal yetler kend adına yürüten, şle lg l kararları kend s alan kadındır. Dolayısıyla bu çalışma kadın g r ş mc y kend hesabına çalışan kadın tanımından hareketle ele alacaktır. Yöntem Bet mley c b r araştırma model ben mseyen bu çalışma yarı yapılandırılmış mülakat formları doğrultusunda yapılan yüz yüze görüşmeler yoluyla gerçekleşt r lm şt r. Araştırmada n cel ve n tel ver toplama tekn kler b rl kte kullanılmıştır. Mülakat formlarında, stat st ksel anal z ç n n cel ver ler n toplandığı kapalı uçlu soruların yanında açık uçlu sorulara da yer ver lerek çalışma n tel ver lerle desteklenm şt r. Her görüşmen n tamamlanması açık uçlu sorulara ver len cevapların uzunluğuna bağlı olarak değ şmekle b rl kte, ortalama 30-40 dak ka sürmüştür. Ayrıca görüşmelere katılan 5 kadın le der nlemes ne görüşmeler yapılmış bununla b rl kte ESKAGİDER (Esk şeh r Kadın G r ş mc l ğ n Destekleme Derneğ ) Başkanı, Esk şeh r Kadın G r ş mc ler Kurulu Başkanı ve kurulun dört üyes le de görüşülmüştür. Elde ed len ver ler n stat st k anal z SPSS (Stat st cal Package for the Soc al Sc ences) programında yapılmıştır. Bunun yanında görüşmelerden elde ed len n tel ver ler kodlanarak anal z ed lm ş veya çalışmanın lg l bölümler nden aynen aktarılarak kullanılmıştır. (Çalışmada görüşler ne doğrudan yer ver len katılımcılara l şk n b lg ler ç n yazının sonundak eke bakınız) Daha önce de bel rt ld ğ g b bu çalışmanın kadın g r ş mc tanımı kend hesabına çalışan kadınları kapsamaktadır. Kadınlar, sektöre g r ş kolaylığı, daha az sermaye ve donanım gerekt rmes g b nedenlerle genell kle h zmet ve t caret sektöründe faal yet göstermekted r. Bu nedenle çalışmanın örneklem n oluşturan kadın g r ş mc ler h zmet ve t caret sektörler nden seç lm şlerd r. Bu seç m n b r d ğer neden çalışmanın ortaya çıkmasına kaynaklık eden kadın g r ş mc ler destekleme projeler n n hedef k tles n oluşturan kadınların çoğunlukla h zmet ve t caret sektöründe faal yet göstermeler d r. Esk şeh r, f nansmanı Avrupa B rl ğ tarafından sağlanan Türk ye Esnaf ve Sanatkarlar Konfederasyonu (TESK) tarafından, 25 lde yürütülen Kadın G r ş mc ler Destekleme Projes n n uygulandığı şeh rlerden b r d r. Bu bağlamda araştırmanın evren n Esk şeh r de g r ş mc l k faal yet sürdüren ve Esk şeh r Esnaf ve Sanatkârlar Odasına

Girişimcilik Kadınlar İçin Bir Sosyal Hareketlilik Aracı Olabilir mi?: Eskişehir de Kendi 148 İşini Kuran Kadınlar Üzerine Bir Değerlendirme / Zübeyde DEMİRCİOĞLU kayıtlı kadın g r ş mc ler oluşturmaktadır. 2010 Haz ran ayı t bar yle Esk şeh r Esnaf ve Sanatkârlar Odaları B rl ğ ne kayıtlı kadın g r ş mc sayısı 1763 olup bunların 1607 s Esk şeh r l merkez nde bulunmaktadır. Ancak odaların üye l steler ncelend ğ nde kadınlara özgü olarak tanımlanmayan, dolayısıyla f l anlamda çalışan kadın üyes olmadığı b l nen bazı meslek gruplarının da kadın üyeler olduğu görülmüştür. Bu meslek grupları; dem rc ler, elektr kç ler, otobüsçüler, kahvec ler, kasaplar, marangozlar, m n büsçüler, elektron kç ler, serv s aracı şletmec ler, sucular, şoförler, tornacılar ve oto tam rc ler, pazarcılar olarak sıralanab l r. Bu meslek odalarına üye kadın sayıları d kkate alındığında kadın g r ş mc sayısı 1051 e düşmekted r. Dolayısıyla kend hesabına şyer görünen b rçok kadının aslında a len n erkek üyeler n n şyerler n n resm kayıtlara geç r lmes nde paravan olarak kullanıldığı söyleneb l r. Bunun dışında kadınlara özgü meslek gruplarında yer alıp, meslek odasına kayıtlı olduğu halde şle herhang b r lg s olmayan kadınların varlığı da d kkat çek c d r. Görüşme yapılmak üzere g d len bazı şletmelerde kadınların aslında herhang b r şek lde o şletmede çalışmadığı görülmüştür. Bu nedenle kadın g r ş mc sayısının bel rlenmes nde güçlüklerle karşılaşıldığı söyleneb l r. Bulgular Araştırmaya Katılan Kadın Girişimcilerin Demografik ve Sosyo- Ekonomik Yapısı Hakkında Genel Bilgiler Çalışmanın lk bölümü katılımcıların demograf k özell kler ne odaklanmaktadır. G r ş mc ler n demograf k ve sosyo-ekonom k özell kler hem ş kurma hem de ş devam ett rme süreçler nde öneml parametrelerd r. Bu nedenle g r ş mc ler n bu özell kler n n bel rlenmes g r ş mc l k süreçler n anlama noktasında fayda sağlayacaktır. Katılımcıların yaş ortalaması 43,4 tür. L teratür ncelend ğ nde kadın g r ş mc ler n genel olarak erkeklerden daha geç dönemde g r ş mc l k faal yetler ne atıldıkları görülmekted r. H sr ch ve Peters n (1998, s. 73) fade ett ğ g b kadın g r ş mc ler genell kle 30 lu yaşların ortalarında kend şler n kurmaktadırlar. Ecev t (1996, s. 29 dan akt. Yet m, 2002, s. 84) bu durumu, kadınların g r ş mc olab lme potans yel ne ancak orta yaş aralığında sah p olab ld ğ n, gerekl olan sermaye ve deney m ancak bu yaşlarda sağlayab ld kler n bel rterek açıklamaktadır. Bu etkenler n

Sosyoloji Konferansları, No: 54 (2016-2) / 143-166 149 dışında kadınların genell kle ücretl b r şte çalıştıktan ya da emekl olduktan veya çocuklarını büyüttükten sonra kend şler n kurmaları da kadın g r ş mc l k yaşını orta yaşlara çekmekted r. Çalışmada, yaş ortalaması görece daha yüksek b r değer çıkmıştır. Örneklemdek en genç kadın g r ş mc 26 yaşında ken en yaşlı kadın g r ş mc se 67 yaşındadır, dolayısıyla yaş değ şken n n gen ş b r aralıkta dağıldığı ve bu nedenle ortalamanın beklenenden yüksek çıktığı söyleneb l r. Çalışmanın kapsamında yer alan kadınların % 79 u büyükşeh r/şeh r, % 21 lçe/bucak/köy doğumludur. Araştırmaya katılan kadınların % 41 h ç göç etmem ş olup, % 46 sı başka şeh rlerden Esk şeh r e, % 13 ü Esk şeh r n lçe ve köyler nden şeh r merkez ne göç etm şlerd r. Araştırmaya katılan kadın g r ş mc ler n büyük çoğunluğu kent doğumludur dolayısıyla kentl leşme, kadınların g r ş mc olmasını sağlayan olanakların ed n lmes nde öneml b r süreç olarak görüleb l r. Kadınların göç nedenler n n başında evl l k ve eşler n ya da babaların ş durumu gelmekted r. Bu anlamda kadınların göç h kâyeler nde şgücüne katılma amaçlı b r göçten söz ed lememekted r. Çalışmaya katılan kadınların meden durumları değerlend r ld ğ nde, % 76 sı g b büyük b r çoğunluğunun evl, yüzde 14 ünün bekâr, % 6 sının boşanmış ve yüzde 3 ünün se dul olduğu görülmekted r. Evl olmayan kadınların % 60 ı a leler yle b rl kte yaşamaktadır. Kadınların ş sah b olmalarının onların a leler ne bağımlılıklarında öneml b r değ ş kl k yapmadığı söyleneb l r. Kadın g r ş mc ler n ortalama çocuk sayısı 2 d r. Kadın g r ş mc ler n eğ t m durumları değerlend r ld ğ nde, % 10 unun lkokul, % 21 n n ortaokul, % 41 n n l se ve deng okul, % 8 n n k yıllık yüksekokul, % 20 s n n ün vers te mezunu olduğu görülmekted r. Örneklemdek ler n yarısına yakınının l se ve deng okul mezunu olması d kkat çek c d r. Bu doğrultuda; g r ş mc l k, ün vers te eğ t m almamış ve dolayısıyla meslek sah b olamamış kadınların çalışma hayatına katılmalarının b r yolu olarak değerlend r leb l r. Yapılan çalışmalar (Ufuk ve Özgen, 2001) g r ş mc kadınların büyük oranda eğ t ml oldukları yönünde olsa da, bu çalışmaların aks ne H sr ch ve Peters (1998) g r ş mc ler n ortalamanın altında eğ t m aldıkları yönündek genel b r kanının bulunduğunu fade etmekted r. Günümüz toplumlarında eğ t m, sosyal ve ekonom k hareketl l ğ etk leyen

Girişimcilik Kadınlar İçin Bir Sosyal Hareketlilik Aracı Olabilir mi?: Eskişehir de Kendi 150 İşini Kuran Kadınlar Üzerine Bir Değerlendirme / Zübeyde DEMİRCİOĞLU en öneml faktörler n başında gelmekted r. Z ra; eğ t m, b rey n modern dünyadak konumunu bel rlemede oldukça öneml b r rol oynamaktadır. Özell kle ülkem zde ş ve meslek ed nmen n tek yolu olarak görülen eğ t m, b reyler n toplumda yukarı doğru sosyal hareketl l k sağlamasının b l nen en geçerl yoludur. Eğ t m b r yandan da özell kle orta sınıf a leler n çocuklarına sağlayacakları en değerl m ras olarak da görülmekted r. Bu görüş çalışmaya katılan kadın g r ş mc ler açısından da geçerl d r. İler de çocuğunuzun da benzer b r ş yapmasını ster m s n z? sorusuna kadınların yaklaşık % 64 ü hayır cevabını verm ş, evet cevabını verenler dah eğ t m n önem ne değ nmeden geçmem şt r. Hayır, daha iyi eğitim alıp saygın meslekleri olmasını isterim (K37, çiçek evi, 54). Hayır istemem, okuyup daha iyi gelirli, sabit geliri olan bir işe sahip olsunlar, belli tatilleri olsun isterim (K27, gelinlik dikimevi, 39). Hayır, istemem, işimiz fazla yorucu ve çok sorumluluk istiyor, çocuğumun daha düzenli bir işte çalışmasını isterim (K9, gelinlik dikimevi, 38). Çocuklarımı hem okutup hem de onlara mesleğ öğret yorum ama kr zden etk lenmeyen b r şte çalışmalarını ster m tab. Esnaflık yapmalarını stemem (K23, kuaför, 45). Farklı bir alanda üniversite okuyor şimdi çocuğumuz o yüzden ilgili alanda çalışmasını isterim, mesleğini yapmasını isterim (K42, kozmetik mağazası, 41). Çocuğum sterse kend ş n kurab l r tab ama eğitim aldığı bir alanda çalışmasını da isterim (K28, simit fırını, 37). Önce eğitim alırsa tabi. Ama işiyle ilgili bir eğitim alması şart. Ben kendim eğitimle ilgili sıkıntı çektiğim için, mesela şimdi eğitimli olsaydım şu kriz bana hava gelirdi ( K2, kuaför, 45). Dolayısıyla kadın g r ş mc ler açısından kend ş n kurmak yeter nce eğ t m almadığı ç n ücretl çalışacak b r ş bulamayanların yöneleceğ b r alan g b görülmekted r. Bu anlamda, kend ş n n sah b olmanın

Sosyoloji Konferansları, No: 54 (2016-2) / 143-166 151 profesyonel b r meslek sah b olup ücretl olarak çalışmaktan daha prest jl görülmed ğ ortaya çıkmaktadır. Toplum tarafından büyük oranda kabul gören ve araştırmaya katılan kadın g r ş mc ler n de hemf k r olduğu eğ t m alarak ücretl çalışmanın kend hesabına çalışmaktan daha üst b r konuma şaret ett ğ görüşü Goldthorpe un pazar ve ş konumu g b k temel öğe üzer ne tanımladığı sınıfsal konum şemasına da uygunluk göstermekted r. Goldthorpe hazırladığı bu tabloda h zmet sınıfı, orta sınıf ve şç sınıfı olarak üç temel tabakaya a t 11 konum tanımlamıştır. Bu tanımlamaya göre orta sınıf en üst kategor de kol gücüne dayanmayan şlerde ücretl çalışanlar b r anlamda beyaz yakalılar, k nc kategor de şverenler, üçüncü kategor de kend hesabına çalışan ancak yanında şç çalıştırmayanlar ve son kategor de tarım sektöründe kend hesabına çalışanlar yer almaktadır. Dolayısıyla, kend hesabına çalışanlar ( şveren olup olmadığına göre farklılık göstermekle b rl kte) orta sınıfın çeş tl kademeler nde ancak h zmet sektöründe ücretl çalışanlardan daha alt b r sınıfsal konumda yer almaktadırlar (G ddens, 2012, s. 351). Kuşaklararası eğ t m durumlarını değerlend rmek üzere katılımcıların ebeveynler n n eğ t m durumuna bakıldığında; anneler n % 65, babaların se % 51 oranında lkokul mezunu olduğu saptanmıştır. Bununla b rl kte babalar arasında okuryazar olmayan bulunmazken anneler arasında bu oran % 6 dır. Anneler arasında ün vers te mezunu bulunmazken babalar arasında bu oran se % 10 dur. Özetle, babaların annelere göre daha eğ t ml oldukları buna karşılık babaların eğ t m düzey nden bağımsız olarak (X 2 =36,023 sd=30 p=0,207) kadın g r ş mc ler n de ebeveynler nden daha eğ t ml oldukları saptanmıştır. Araştırmaya katılan kadın g r ş mc ler n eşler n n eğ t m düzey ncelend ğ nde se % 7 s n n lkokul, % 15 n n ortaokul, % 36 sının l se, % 6 sının yüksekokul, % 36 sının ün vers te mezunu olduğu görülmekted r. Kadınların eğ t m durumu le eşler n eğ t m durumu arasında anlamlı b r l şk olduğu bel rlenm şt r (X 2 =49,620 sd=25 p=0,002). L teratürde g r ş mc l ğ etk leyen faktörlerden b r n n anne ve babanın meslekler olduğu bel rt lmekte ve kend ş nde çalışan g r ş mc ebeveynler n çocuklarının da benzer şek lde kend şler n kurmaya eğ l ml oldukları ler sürülmekted r (TÜSİAD, 1987, s. 37). Bu durumun, başarma ht yacı, kend n gerçekleşt rme steğ g b b r takım g r ş mc l k karakter st kler n n genet k aktarımı olmaktan z yade, eğ t m sev yes, gel r

Girişimcilik Kadınlar İçin Bir Sosyal Hareketlilik Aracı Olabilir mi?: Eskişehir de Kendi 152 İşini Kuran Kadınlar Üzerine Bir Değerlendirme / Zübeyde DEMİRCİOĞLU düzey ve yaşam koşulları g b nesnel koşulların nes ller boyu aktarımı olduğu düşünülmekted r. Z ra katılımcıların anneler n n yüzde 84 ü g b büyük b r çoğunluğu herhang b r şte çalışmamaktadır, babaların se % 51 ücretl, % 46 sı kend hesabına çalışmış veya çalışmaktadır. Dolayısıyla kadınların kend şler n kurmalarını sağlayan ebeveynler nden m ras kalan b r g r ş mc l k becer s değ ld r. Bununla b rl kte Savage ve Egerton ın (1998) çalışması çocukların ebeveynler n sınıfsal konumlarından etk lenme düzeyler nde toplumsal c ns yet n de öneml b r faktör olduğunu ortaya koymuştur. Kadınların sosyal hareketl l k anlamında ulaşab lecekler ş ya da meslek konumu babalarının sınıfsal konumundan daha az etk lenmekte, kadınlar daha çok sah p oldukları yetenekler doğrultusunda aldıkları y eğ t m sayes nde hareketl l k sağlayab lmekted rler. Çalışmaya katılan kadın g r ş mc ler de bu görüşü destekler şek lde eğ t me daha fazla önem atfetmekted rler. Toplumsal hareketl l k le lg l çalışmaların çoğu toplumsal konumların ve hareketl l ğ n nesnel boyutlarına değ n rken b r kısım çalışma se (Blau ve Duncan, 1967; Marshall ve F rth, 1999) k ş n n toplumda kend n hang konuma yerleşt rd ğ ne da r öznel boyutlara odaklanmıştır. Bu anlamda bu çalışma da kadınların sosyo-ekonom k yönden kend ler ne hang sınıfta konumlandırdıklarına l şk n öznel görüşler ne yer vermekted r. Katılımcıların yaklaşık % 30 u orta, % 50 s üst-orta, % 14 ü alt-orta, % 3 ü se en alt gel r düzey nde olduklarını fade etm şlerd r. Dolayısıyla kadınların büyük çoğunluğunun kend s n orta gel r düzey n n çeş tl kademeler nde gördüğünü söyleyeb l r z. Bu tablo, kend hesabına çalışanları orta sınıfın çeş tl kademeler ne yerleşt ren Goldthorpe un sınıf şemasına da uygunluk göstermekted r. Bu oranlar kadınların sadece kend şler nden kazandıkları gel rle lg l d r. Ancak kadınların sınıfsal konumlarına l şk n tartışma, kadınların geleneksel olarak ekonom k bakımdan çoğunlukla erkeklere bağımlı oldukları ve şgücü p yasasında daha ez etk n oldukları gerekçeler yle eşler yle b rl kte aynı sınıf ç nde değerlend r lmeler gerekt ğ hususunda yoğunlaşmaktadır. Dolayısıyla kadınların sınıfsal konumları eşler n n konumlarınca bel rlen r (Goldthorpe, 1983). Bu anlamda eşler n gel r düzey ne bakmak anlamlı olacaktır. Katılımcıların gel r düzeyler le eşler n n gel r düzeyler arasında güçlü b r l şk olduğu tesp t ed lm şt r (X 2 = 28,861 sd=12 p= 0,004). Bu ver Goldthorpe un (1983) hane üyeler n n aynı sınıfsal konumu paylaştıkları ve bu bağlamda kadınların ekonom k statüsünün eş n n gel r kaynağı le paralell k gösterd ğ tez n doğrular n tel kted r. Dolayısıyla kadınların hal hazırda sah p oldukları gel r ve statüler n g r ş mc l k

Sosyoloji Konferansları, No: 54 (2016-2) / 143-166 153 yoluyla da pek şt rd kler, g r ş mc l k yoluyla ekonom k anlamda herhang b r sıçrama gerçekleşt rmed kler söyleneb l r. Her ne kadar kadınlar sosyo-ekonom k açıdan eşler ne bağımlı gözükseler de, katılımcıların % 81 ş n ana gel r kaynağı olarak görmekted r. Bu durum kadın g r ş mc ler n, şler n ben msed kler ve gel rler n sadece haneye ek gel r olarak görmey p ana gel r kaynağı olarak gördükler n göstermekted r. Öte yandan ş n ana gel r kaynağı olarak görmey p sadece k ş sel ht yaçları ç n kullandığını fade eden katılımcıların olduğunu da söylemek mümkündür. Benimkinin eve hiçbir faydası yok, kendi ihtiyaçlarımı karşılıyorum. Annem, kardeşim yakınımdakileri destekliyorum genelde ev içinde pek fazla katkısı olmuyor kazancımın (K2, kuaför, 45 ). Bu cevabı veren kadın g r ş mc, daha önceden hap shanede kuaförlük üzer ne eğ t m ver rken yakınlarının desteğ yle kend ş n kurmaya karar verm şt r. Eş ün vers te mezunu ve aylık gel r üst-orta düzeyde olduğu göz önünde bulundurulduğunda eşler n gel rler ve kadınların şler n ana gel r kaynağı olarak görme eğ l m arasındak l şk n n ncelenmes n n yer nde olacağı düşünülmüştür. N tek m ver ler ncelend ğ nde ş n ana gel r kaynağı olarak görmeyen kadınların % 66 sının eşler n n üst-orta gel r sev yes nde olduğu görülmüştür. Dolayısıyla eşler profesyonel meslek dallarında olan yüksek gel rl kadın g r ş mc ler n şler n ana gel r kaynağı olarak görmed kler söyleneb l r. Bunun dışında, Goffee ve Scase n (1992, s. 188) bel rtt ğ g b evl ve çocuklu kadın g r ş mc ler, şler n a len n çeş tl ht yaçlarını karşılamak ç n b r ek gel r kaynağı olarak görme eğ l m nded r. Bu açıdan katılımcılar değerlend r ld ğ nde; çalışmanın bu ver y doğruladığı, evl kadınların yaklaşık % 20 s n n buna karşılık bekâr kadın g r ş mc ler n % 11 n n ş n ana gel r kaynağı olarak görmed ğ bel rlenm şt r. Kadınlar Neden Girişimci Olurlar: Girişimcilik Öyküleri Kadınların g r ş mc l ğe nasıl karar verd kler ya da vermek zorunda kaldıkları onların kend şler n kurmadan öncek h kayeler n n devamı n tel ğ nde olduğundan katılımcılara daha önce herhang b r şte çalışıp çalışmadıkları sorulmuştur. Katılımcıların % 35 daha önce herhang

Girişimcilik Kadınlar İçin Bir Sosyal Hareketlilik Aracı Olabilir mi?: Eskişehir de Kendi 154 İşini Kuran Kadınlar Üzerine Bir Değerlendirme / Zübeyde DEMİRCİOĞLU b r şte çalışmadığını bel rtm şlerd r. Daha önce çalıştıklarını bel rten kadın g r ş mc lerden % 50 s şu anda ş sah b oldukları sektörde ücretl olarak, % 32 s farklı sektörde ücretl olarak, % 9 u başka sektörde kend hesabına, % 9 u da kamuda çalıştıklarını bel rtm şlerd r. Görüldüğü g b kadın g r ş mc ler n öneml b r çoğunluğu kend şler n kurmadan önce aynı şlerde ücretl olarak çalışmışlardır. Bu anlamda kadınlar ücretl çalışmayı ş kurmak ç n basamağa dönüştüreb lmekte; ücretl çalışma yoluyla sağlanan madd b r k m ve tecrübeler, g r ş mc olmayı kolaylaştırab lmekted r. Ücret çalışmadan kend hesabına çalışmaya geç ş yukarı doğru b r sosyal hareketl l k g b görünmes ne rağmen daha önce ücretl çalışmış olmakla daha yüksek gel r elde etmek arasında anlamlı b r l şk bulunamamıştır (X 2 =90,839 sd=105 p=0,836). Kend ş n kurmadan önce aynı sektörde ücretl olarak çalışan kadın g r ş mc ler n büyük çoğunluğunun kuaför oldukları gözlemlenm şt r. Özell kle kuaför olan kadınların ş kurma öyküler nde ş öğrend kten sonra kend şler n kurma stekler ön plana çıkmaktadır. Ücretl olarak çalışıp yeter nce tecrübe kazanan kadın g r ş mc ler hazır olduklarında kend şler n kurmuşlardır. Ancak bu durumun ortaya çıkmasında kuaförlüğün düşük b r başlangıç sermayes le başlatılab lmes n n de etk s büyüktür. Ancak bunun yanında başka sektörlerde de benzer eğ l mler olduğu görülmüştür....10 yıl başkasının yanından yine aynı sektörde çalışıyordum, yeterince tecrübe kazandığıma inanınca kendi işimi kurmaya karar verdim. İmkânlar bir araya geldi, bir şekilde girdik bu işe. Sermaye de zaten başkasının yanında çalışırken elde kazandıklarım... (K9, gelinlik dikimevi, 38). Çeş tl alanlarda faal yet gösteren kadın g r ş mc ler n b rb r nden farklı g r ş mc l k h kâyeler bulunmaktadır. Kadınların faal yet gösterd kler ş kollarına bakıldığında kuaförlük, terz l k ve yemek sektörüyle lg l şler ön plana çıkmaktadır. Bunun yanında az sayıda da olsa tuhaf ye, ç çek ev, hed yel k eşya, ayakkabı, kozmet k, oyuncak, tem zl k ürünler, sağlık ürünler ve let ş m alanlarında faal yet gösteren kadın g r ş mc ler de bulunmaktadır. Oransal olarak bakıldığında çalışmaya katılan kadın g r ş mc ler n % 26 sının kuaförlük yaptığı, % 22 s n n terz -moda ev şlett kler, % 17 s n n se yemek sektöründe faal yet gösterd kler bel rlenm şt r. Kadın g r ş mc ler n kend şler n kurma nedenler oldukça çeş tl

Sosyoloji Konferansları, No: 54 (2016-2) / 143-166 155 olmakla b rl kte öne çıkan başlıklar; tesadüfler, hayaller gerçekleşt rme steğ, alınan eğ t m n değerlend r lmek stenmes, bağımsız çalışma steğ, madd sıkıntılar, ücretl çalışmadan kaynaklanan ş tatm ns zl ğ ve emekl l k sonrası yen b r ş, uğraş ed nme steğ olarak sıralanab l r. Tesadüfler, l teratürde kadınları g r ş mc l ğe ten ya da çeken b r faktör olarak değerlend r lmezken, lg nçt r k bu çalışmada tesadüfler kadınların g r ş mc olmasına etk leyen faktörler n sıkça telaffuz ed lenler nden b r d r. Dolayısıyla kadınların kend şler n kurmalarının plan ve programdan öte karşılarına çıkan fırsatlar olarak gördükler söyleneb l r. Nasıl karar verdim, tamamen tesadüf. Arkadaşa yardım etmek için gittim, kendimi bu işe yakın olduğumu gördüm. Orada çalıştım altı ay kadar baktım ki iyi yapıyorum hatta ondan iyi yapıyorum. Kafeyi elinden aldım zaten. Böylece girmiş olduk ş n ç ne (K1, kahvaltı salonu, 41). Tesadüf, aslında tekstil işine girmek istiyordum. Evde atölyemiz vardı ablamla birlikte... Tesadüf sonucu şu anda yaptığım doğal kozmetik ürünlerinin dağıtıcısıyla tanıştık eşimle birlikte... Böylece başlamış olduk, yan aslında burası eşimin hayaliydi (K42, kozmetik mağazası, 41 ). L teratürde kadınları g r ş mc olmaya yönelten faktörler t c ve çek c faktörler olmak üzere k ye ayrılır. Bu ayrıma göre t c faktörler; ekonom k zorunluluk, kabul ed lemez çalışma koşulları, kadın ve erkek çalışanlar arasındak ücret farklılığı, gel r eş ts zl ğ, cam tavan sendromu (kadınların yönet c poz syonlara er ş m n engellemeye yönel k görünmez yapay engeller), ücretl çalışmada yaşanan hayal kırıklıkları g b nedenlerd r. Ancak esas olarak dünyadak kadınları g r ş mc l ğe ten en öneml faktörün gel r elde etme gereks n m olduğu söyleneb l r. Z ra dünyanın neredeyse her yer nde kadınlar ekonom k olarak dezavantajlı konumdadır. Kadınları g r ş mc l ğe çeken faktörler se; bağımsızlık, başarı ve kend n gerçekleşt rme ht yacı, kend patronu olma ve kend hayatını kontrol etme arzusu, pazar fırsatı, hırs, deney m, b r faal yet alanına duyulan lg, sosyal hedefler, esnek çalışma saatler ne duyulan ht yaç, kend s veya a les ç n daha fazla mal bağımsızlık ve gel r elde etme arzusu, k ş sel gel ş m ve şten tatm n olma arzusu g b nedenlerd r. Gel şm ş ülkelerde kadınları g r ş mc l ğe yönlend ren daha çok çeken faktörler ken, gel şmekte olan ülkelerde kadın g r ş mc l ğe yönlend ren n daha çok ten faktörler olduğu görülmekted r (Kesk n, 2014, s. 74-75). Bu çalışmada öne çıkan tme

Girişimcilik Kadınlar İçin Bir Sosyal Hareketlilik Aracı Olabilir mi?: Eskişehir de Kendi 156 İşini Kuran Kadınlar Üzerine Bir Değerlendirme / Zübeyde DEMİRCİOĞLU faktörler n n başında geç m sıkıntısı ve madd zorluklar gelmekted r. Evde dikiş dikiyordum ama yetmiyordu. Geçim sıkıntısı vardı, maddi olanaklar yetersiz olduğundan elde ne var ne yoksa satıp dükkanı açmaya karar verd k (K21, terzi, 55). 6 yıl ara ara çalıştım sürekli çalışmadım, eşim de esnaftı, eşimin işleri bozulunca aynı dükkana ben bu işi kurdum. Şimdi bununla geçinmeye çalışıyoruz (K27, gelinlik dikimevi, 39).... Avrupa dan döndüm, yalnızdım, çocuklarım vardı. Onlara bakmak zorundaydım, kimseden en ufak bir destek almadan. Daha önceden de bu alanda çalıştığımdan bu alanda tecrübem vardı, bu işe girmek zorundaydım (K57, güzellik salonu, 57). Çalışmada çekme faktörler n n öne çıkanı se ücretl çalışmanın verd ğ tatm ns zl k ve bağımsız çalışma steğ d r. Ben muhasebe bölümünden mezunun onunla ilgili bir iş yapıyordum, bir süre sonra işimden memnun olmadığımı fark ettim. Beni mutlu etmiyordu artık. Ben meraklıyım bir de böyle otantik eşyalara, böyle bir iş yapsam nasıl olur diye düşündüm. Araştırdım, baktım nasıl olur diye, sonrası açtık işte burayı bir şekilde (K29, hediyelik eşya mağazası, 45). Eğitimimle alakalı bir sigorta şirketinde çalışıyordum. Dışarıda kadın olarak çalışan olmak yıpratıcı. Şirket içinde bir problemim yoktu. Sigorta işini sevmedim bir de, aslında işimde başarılıydım ama kişiliğime uygun değildi tatmin etmiyordu beni. Bir de çocuklarım mutsuzdu dışarıda çalıştığım için yeterince ilgilenemiyordum onlarla, işimden ayrıldım. Kızım cafe açalım ded, burası zaten eş m n a les nden kalma konaktı. B r de buralarda yen projeler yapılıyor, tur st k merkezler hal ne gel yor. K ra falan da vermeyeceğ m z ç n bu f k r aklımıza yattı burayı açmaya karar verdik (K45, kafe, 38). Çekme faktörler doğrultusunda g r ş mc l ğ seçen kadın g r ş mc ler n yükseköğren m görmüş, görece statüsü yüksek ücretl şlerde çalışmış ancak ş tatm ns zl ğ neden yle kend şler n kurmaya karar verm ş oldukları görülmüştür. Son b r kategor emekl olduktan sonra kend

Sosyoloji Konferansları, No: 54 (2016-2) / 143-166 157 ş n kurmaya karar veren kadın g r ş mc lerd r. Bu kategor de de yüksek eğ t ml, çoğunlukla kamuda çalışmış ve emekl olduktan sonra vak t geç rmek ç n kend şler n kurmaya karar verm ş az sayıda kadın g r ş mc yer almaktadır. Dolayısıyla kadınların bulundukları toplumsal konum ve statüler n n g r ş mc l k öyküler n de yakından etk led ğ n söyleyeb l r z. Bu anlamda daha önce değ n len zorunlu g r ş mc l k/fırsatçı g r ş mc l k bağlamında b r değerlend rme yapılacak olursa tme faktörler n n, düşük eğ t m sev yes nde ve alt sınıflardan kadınları zorunlu g r ş mc l ğe terken, çekme faktörler n n se yüksek eğ t ml ve orta/üst sınıflardan kadınları g r ş mc l ğe yöneltmekte olduğu görülmekted r. Kadınların eğ t m sev yes, g r ş mc l ğ terc h etme sebepler n etk lemekted r. Eğ t m düzey yüksek kadın g r ş mc ler ç n ş kurma aşamasında bağımsız olma, kend n gerçekleşt rme, ş tatm ns zl ğ g b b reysel faktörler ön plana çıkmaktadır. İş Yaşamı ve Sorunlar Kadın g r ş mc tanımından hareketle, kadınların g r ş mc sayılab lmeler n n şartlarından b r b zzat şyer n n sah b olmaları ve şletmede söz sah b olmalarıdır. Bu anlamda katılımcıların % 78 s şletmen n tek sah b olduğu söylerken % 22 s n n ortağı bulunmaktadır. Ancak eş yle b rl kte ş kurmuş olan kadın g r ş mc ler eş n ortağı olarak görmeme eğ l m nded r. Bunun dışında özel hayatta arkadaşı olan nsanlarla ortak olmuş kadın g r ş mc ler çoğunluktadır. K m katılımcılar se daha önceden tanıdığı ortağı sayes nde ş kurmaya karar verd ğ n bel rtmekted r. Yan kadınların sosyal l şk ler onları g r ş mc yapmaya ten nedenlerden b r olarak görüleb l r. Katılımcıların % 33 ü şyer nde şç çalıştırmadığını tek başına çalıştığını fade etm şt r. Eleman çalıştırdığını bel rten kadın g r ş mc ler n eleman sayısı se 1 le 7 arasında değ şmekted r. Kadın g r ş mc ler, yanlarında çalışan a le fertler n eleman olarak görmemekle b rl kte aslında bu sayı azımsanmayacak kadar fazladır. Kutan s n (2006, s. 75) bel rtt ğ g b kadın g r ş mc ler faal yetler n yürütülmes aşamasında b rl kte çalışab lecekler, güveneb lecekler k ş ler st hdam etmekted rler. Yapılan çalışmalar kadınların sah b olduğu şler n yen oluşumlar olduğunu bu nedenle çok az sayıda ya da h ç eleman çalıştırmadıklarını ortaya koymaktadır (Goffee ve Scase, 1992, s. 33). D ğer yandan daha önce söz ed len zorunlu/ fırsatçı g r ş mc kategor ler de bu ayrım üzer nden şek llenmekted r.

Girişimcilik Kadınlar İçin Bir Sosyal Hareketlilik Aracı Olabilir mi?: Eskişehir de Kendi 158 İşini Kuran Kadınlar Üzerine Bir Değerlendirme / Zübeyde DEMİRCİOĞLU Goldthorpe un yaptığı tabakalandırma s stem de benzer b r ayrıma şaret etmekte, şverenler kend hesabına çalışanlardan daha üst b r kategor ye yerleşt rmekted r. Ancak çalışmamız böyle b r ayrımı doğrulamamakta, kend hesabına çalışanların şverenlerden daha az kazandıklarına da r b r pucu sağlamamaktadır. Kadın g r ş mc ler hem şler n kurma hem de yürütme aşamalarında kaçınılmaz olarak b r takım problemlerle karşı karşıya kalmaktadırlar. Güney (2008, s. 252), yapılan çalışmalarda kadın g r ş mc ler n sıklıkla karşılaştıkları problemler ; sermaye tem n, şyer arama ve k ralama, mal tem n, donanım, araç-gereç tem n, resm kuruluşlarla l şk ler, acem l k, yalnızlık, ş organ ze edememe ve toplumun ş kadınına alışkın olmaması şekl nde sıralamaktadır. Bu çalışmada da benzer sonuçların ortaya çıktığı görülmekted r. Çalışmada katılımcıların % 65 ş kurma aşamasında sorunlarla karşılaştığını bel rt rken, % 35 l k b r kes m sorun yaşamadığını fade etm şt r. Tablo 1. Kadın G r ş mc ler n İş Kurma Aşamasında Karşılaştıkları Sorunlar Sorun N* Oran (%) Sermaye tem n 16 25 Bürokrat k şlemler 10 16 Deney ms zl k 13 21 Uygun yer seç m 5 8 Uygun eleman seç m 6 9,5 Uygun materyal seç m 3 5 Pazarda tanınmamış olmak 8 13 A le le lg l sorunlar 5 8 Kadın olmakla lg l sorunlar 6 9,5 Sermaye tem n kadın g r ş mc ler n sıklıkla karşılaştıkları sorunların başında gelmekted r. Güney (2008, s. 253), kadın g r ş mc ler n karşılaştıkları problemlerden önde gelen n n f nansal kaynaklı problemler olduğunu söyleyerek bu durumun k sebeb olduğunu öne sürmekted r: b r nc s kadınların f nansal güven l rl kler n belgeleyecek f nansal kaynaklara sah p olmamaları neden yle borç veren kuruluşlarla zorluklar

Sosyoloji Konferansları, No: 54 (2016-2) / 143-166 159 yaşamaları, k nc olarak se kadın g r ş mc ler n f nans konusunda yeterl tecrübes n n olmamasıdır. Bu bağlamda, katılımcıların % 41 kuruluş sermayes n kend b r k m nden, % 35 a les nden, yüzde 13 ü se eş nden sağladığını bel rtm şt r. Ger kalanların % 3 ü sermayes n banka kred s nden 1, % 3 ü d ğer kred lerden ve son olarak d ğer % 3 lük oran se sermayes n üçüncü k ş lere borçlanarak sağladıklarını bel rtm şt r. Kadın g r ş mc ler kurumsal kaynaklı kred ler kullanmak yer ne, genell kle kend öz kaynakları ve a leler le eşler nden aldıkları yardımlar aracılığıyla şler n kurmuşlardır. Sonuç olarak kadınlar sermaye tem n ç n eşler ne, babalarına ya da tanıdıklarına başvurmak durumunda kalmakta ve kend şler n n sah b olsalar b le erkeklere olan bağımlılıklarından kurtulamamaktadırlar. Bu noktada kadın g r ş mc lere ver len destekler önem kazanmaktadır. Ancak örneklemdek ler n % 44 g b öneml b r bölümünün destekleme projeler nden haberdar olmadığı, haberdar olanların da % 80 n n herhang b r destekten faydalanmadığı bel rlenm şt r. Görüldüğü g b kadın g r ş mc ler desteklerden yeter nce faydalanamamaktadırlar. Yararlanılan destekler arasında en çok adı geçenler M krokred 2, KOSGEB n verm ş olduğu kred ler ve banka kred ler d r. Destekler yeterl olmamakla b rl kte destekler hakkında yeter nce b lg lend rme de yapılmamaktadır. Destekleme noktasında araştırmamızın başlangıç noktalarından olan Avrupa B rl ğ destekl Kadın G r ş mc ler Destekleme Projes örnek çalışmalardan b r d r. Ancak sözü ed len proje kapsamında ver len eğ t me 200 kadın katılmış olmakla b rl kte bu kadınlar arasında kend ş n kurmuş kadın g r ş mc sayısı yalnızca 7 d r. Görüşmec lerden projey değerlend rmeler stend ğ nde projen n devamlılık çermed ğ, eğ t mden sonra kadınların desteks z bırakıldığı yönünde eleşt r ler n d le get rm şlerd r. Özetle, hal hazırda alt gel r grubunda olan b r kadının 1 Banka kred s aldığını özell kle bel rten tek kadın g r ş mc görüşmeye katılanlar arasında en yüksek gel re sah p ve yaklaşık 20 yıldır aynı sektörde h zmet veren b r kadın g r ş mc d r(k Dolayısıyla sermayeye er ş mde de mevcut ekonom k ve sosyal konumun oldukça etk l olduğu söyleneb l r. Z ra, lk defa ş n kuracak ve herhang b r f nans kaynağı olmayan b r kadının banka kred s ne ulaşması oldukça güçtür. 2 1970 lerde Bangladeş te daha sonrasında Grameen Vakfı aracılığıyla başka ülkelerde de yürürlüğe g ren b r uygulamadır. Esas olarak, gerekl tem natları gösteremed kler ç n normal kred olanaklarına ulaşmaları mümkün olmayan k ş lere kred sağlamayı ve bu k ş ler n kend şler n kurmalarına destek olmayı amaçlamaktadır (Buğra 2007).

Girişimcilik Kadınlar İçin Bir Sosyal Hareketlilik Aracı Olabilir mi?: Eskişehir de Kendi 160 İşini Kuran Kadınlar Üzerine Bir Değerlendirme / Zübeyde DEMİRCİOĞLU g r ş mc olab lmek ç n, var olan destek mekan zmalarından faydalanarak gerekl sermayeye er şeb lmes oldukça zor görünmekted r. Kadın g r ş mc ler sadece kuruluş aşamasında değ l, ş n yürütülmes aşamasında da çeş tl sorunlarla karşı karşıya kalmaktadırlar. Katılımcıların % 21 şler n yürütürken herhang b r sorunla karşılaşmadığını fade ederken, ger kalan % 79 luk kes m çeş tl problemler n varlığından söz etm şt r. Kadın g r ş mc ler n şler n yürütürken en sık karşılaştıkları problemler n başında pazarın durgun oluşu, borç ve verg ödemeler gelmekted r. Dolayısıyla ş n kurulma aşamasında olduğu g b yürütülmes nde de önde gelen sorunlar ekonom k kaynaklıdır ve çalışmaya katılan kadın g r ş mc prof l göz önüne alındığında alt ve orta gel r grubuna dâh l olan kadınlar ç n g r ş mc l ğ n b r ekonom k sıçrama tahtası olmadığı görülmekted r. G r ş mc l k, halen özell kle Türk ye g b gel şmekte olan ülkelerde kadınların çalışma yaşamına katılmasını engelleyen b rçok problem n çözümlenmes nde etk n b r yol ve ayrıca kadınların şgücüne katılımlarının önündek kültürel engeller daha rahat aştıkları b r çalışma b ç m olarak görülmekted r. Bu bağlamda araştırmamıza katılan kadın g r ş mc ler n g r ş mc l ğ nasıl konumlandırdıkları kend ş n n sah b olmanın avantajları ve dezavantajları bağlamında değerlend r lecekt r. Görüşmelere katılan kadınların b r kısmı kend ş n kurmadan önce ücretl şlerde çalıştıkları ç n bu k çalışma b ç m n karşılaştırmışlar ve konuya yen b r bakış açısı get rm şlerd r. Kadınlar ç n g r ş mc l k faal yet b rtakım avantajlar sunmaktadır. Ancak g r ş mc olma kararıyla alınan r sk ve üstlen len sorumluluklar, ücretl çalışma koşullarına oranla oldukça ağırdır. Araştırma kapsamında yer alan kadın g r ş mc ler, madd özgürlük, bağımsızlık, kend ne güven, sosyal statü, başarma duygusu, ev bütçes ne katkıda bulunma, rahat yaşama standartlarına ulaşma ve başkalarına st hdam olanağı sağlamayı g r ş mc olmanın avantajları olarak değerlend rmekted rler. Tablo 1 de de görüleb leceğ g b g r ş mc kadınlar kend hesabına çalışmanın öneml b r madd özgürlük ve bağımsızlık alanı yarattığını vurgulamışlardır. Tablo 2. Kadın G r ş mc l ğ n n Avantajları

Sosyoloji Konferansları, No: 54 (2016-2) / 143-166 161 Avantaj n Oran (%) Ev n bütçes ne katkıda bulunmak 13 21 Madd özgürlük 24 38 Bağımsızlık 31 49 Rahat yaşama standartlarına ulaşma 6 10 Kend ne güven 17 27 Sosyal statü 9 14 Başkalarına st hdam olanağı sağlama 8 13 Başarma duygusu 21 33 Herhang y b r yanı yok 6 10 * Katılımcılar b rden fazla seçeneğ seçeb lm şlerd r. Madd özgürlük ve bağımsızlık seçenekler nden sonra g r ş mc l ğ n en çok kabul gören avantajları başarma duygusu ve kend ne güven duyma özell kler kazandırmasıdır. Başarma duygusu özell kle sosyal hayata yeter nce entegre olamayan kadınların lk kez toplum tarafından kabul görmes sonucunda yaşadıkları hazzı açıklamaktadır. Ayrıca yaşanan bu süreç, kadınların kend ler ne olan güvenler n n artmasına da neden olab lmekted r. Kadınlar, sosyal statü ed nmede g r ş mc l ğ n öneml b r katkı sağladığını düşünmekted r. Kadınlar hem kend kazançlarını sağlayarak başkalarına olan bağımlılıklarını azaltmada, hem de kend ler ne kar yer sağlama aracı olarak g r ş mc l ğ avantajlı bulmaktadır. Ancak d ğer taraftan katılımcıların % 10 unun g r ş mc l ğ n n herhang b r y tarafı olmadığını fade etmes de d kkat çek c d r. Kadınların gel rler le g r ş mc l ğ n herhang y b r yanı olmadığı düşünces arasında anlamlı b r l şk olduğu ortaya çıkmıştır (X 2 =11,968 ds=5 p=0,035). Dolayısıyla alt gel r grubunda bulunan zorunlu g r ş mc ler açısından g r ş mc l k avantajlı b r alan değ ld r. G r ş mc l ğ n sosyal statü sağladığını düşünen kadın g r ş mc ler n de yoğun olarak üst gel r grubunda olduğu bel rlenm şt r (X 2 = 16,225 sd=5 p=0,006). Özetle eğ t ml, üst gel r grubuna mensup fırsatları değerlend ren g r ş mc ler tarafından g r ş mc l k sosyal statü, kend ne güven, başarma duygusu g b avantajları neden yle seç l rken, alt gel r grubundak zorunlu g r ş mc ler ev n bütçes ne katkıda bulunmak g b mot vasyonlarla g r ş mlerde bulunmaktadırlar. Bütün bu avantajlarına rağmen kadın g r ş mc olmanın bazı dezavantajları

Girişimcilik Kadınlar İçin Bir Sosyal Hareketlilik Aracı Olabilir mi?: Eskişehir de Kendi 162 İşini Kuran Kadınlar Üzerine Bir Değerlendirme / Zübeyde DEMİRCİOĞLU olması da kaçınılmazdır. Örneklemdek ler n % 76 sı g r ş mc olmanın dezavantajları olduğu görüşünded r. Kadınlar ç n g r ş mc olmanın en büyük dezavantajı, a le ç sorumluluklar ve c ns yet roller ne l şk n algılarla bağlantılıdır. Kadınların öneml b r kısmı, eş ne ve çocuklarına zaman ayıramadığından yakınmaktadır. Sonuç Çalışmanın başında değ n len g r ş mc l ğ n ve kadın g r ş mc n n tanımlanmasına l şk n yaşanan problem, yapılan çalışmaların seyr n etk leyen b r unsurdur. Bu bağlamda konunun tek t p ve homojen b r kadın g r ş mc varsayımından hareketle ele alınmasının ortaya çıkaracağı sorunlar açıktır. Kadın g r ş mc ye l şk n yapılan tanımlamanın çer ğ ne göre yapılacak çalışmanın, ortaya konulan sorunların ve çözüm öner ler n n de farklılık arz etmes muhtemeld r. Z ra bu çalışma, çoğunlukla g r ş mc l ğ yaşam ve geç m stratej s olarak gören, herhang meslek b r eğ t m almamış, h zmet sektöründe veya küçük üret c l k alanlarında faal yet gösteren kadınlar arasında yapılmış olsa da çerd ğ kadın g r ş mc prof l eğ t m sev yes, gel r düzey, sosyal statü, kurulan ş n muhtevası, karşılaşılan zorluklar vs. açısından farklılık göstermekted r. Bu anlamda Castellan ve Lora nın (2014) ortaya koyduğu zorunlu g r ş mc l k ve fırsat g r ş mc l ğ ayrımı anlamlı gözükmekted r. Eğ t m düzey düşük, daha önce p yasada ş deney m olmayan, alt gel r grubundan kadınların hayata tutunab lmek amacıyla deney mled kler g r ş mc l k faal yet le görece yüksek eğ t ml, deney ml, orta gel r grubundak kadınların açık gördükler alanlarda fırsatları değerlend rerek hayata geç rd kler ş f k rler kaçınılmaz olarak b rb r nden farklılık göstermekted r. Çalışmanın ver ler nden yola çıkarak kadınların; tüm g r ş mc l k etk nl ğ sırasında yaşadıkları deney mler n mevcut sosyo-ekonom k statüler yle doğrudan l şk l olduğunu, hal hazırda sah p oldukları gel r düzey ve toplumsal statüler g r ş mc l k yoluyla pek şt rd kler n söylemek mümkündür. Dolayısıyla ster zorunlu ster fırsatçı g r ş mc olsun her k grup ç n de ortak olan, g r ş mc l ğ n mevcut statüler nde c dd b r farklılık yaratmamasıdır. B r nc gruptak kadınlar g r ş mc l ğ, eğ t m düzey düşük, emek p yasasında ücretl b r ş bulmaya mukted r olmayan nsanların g rd ğ b r madd zorunluluk olarak görürken, k nc gruptak ler ç n g r ş mc l k büyük oranda k ş sel bağımsızlık, sosyal statü, kend ne güvenle l şk lend r lmekted r. Böyle b r ayrıma rağmen her k grubu da

Sosyoloji Konferansları, No: 54 (2016-2) / 143-166 163 kapsar b ç mde, kadınlar bu süreçte mal, tekn k ve profesyonel h zmetler ç n başkalarına, özell kle de erkeklere bağlı hale geleb lmekted rler (Goffee ve Scase, 1992, s. 61). Yapılan görüşmeler kadın g r ş mc ler n ş kurma ya da yürütme aşamasında karşılaşılan problemlerle başa çıkmada lk başvurdukları k ş ler n eşler ya da a len n erkek üyeler olduğunu göstermekted r. Bu durumda; kend ş n n sah b olmanın, kadına şle lg l gerçek anlamda b r özerkl k sağlayıp sağlamadığı sorusu akla gelmekted r. Bu nedenle kadınlara böyles b r özerkl ğ n sağlanab lmes ç n ht yaçlara uygun şek lde ver lecek olan destekler önem taşımaktadır. Ancak ülkem zde kadın st hdamına yönel k bütünsel b r pol t ka olmadığı g b kadın g r ş mc l ğ konusunda da b r pol t kadan söz etmek mümkün değ ld r. Türk ye örneğ nde kadın g r ş mc ler destekleme pol t kaları b rb r nden bağımsız ve bölgesel özell kler göstermekted r. Kadın g r ş mc l ğ n n sürekl gündemde kalması ve çok sayıda b rb r nden bağımsız ufak çaplı projen n aynı anda yürütülmes Ecev t n de (2007, s. 40) bel rtt ğ g b b r akt fl k görüntüsü oluşturmaktadır. Ancak, Türk ye de kadın g r ş mc l ğ n n desteklenmes alanı bütünsel b r alan değ l, b rb r nden bağımsız prat kler n egemen olduğu b r program/proje uygulama alanı olarak görülmekted r. Araştırmada sözü ed len Kadın G r ş mc ler Destekleme Projes nden yola çıkılarak, projeler n eks k tarafları değerlend r ld ğ nde, projeler n sadece g r ş mc l k eğ t m üzer ne odaklandıkları, kadınları kend şler n kurma konusunda doğrudan desteklemed kler, ş kurma ve gel şt rme aşamasına odaklanıp ş n devamlılığını sağlama konusuna yeter nce önem vermed kler bu bağlamda zleme ve değerlend rme faal yetler n hmal ett kler, kadınları tek t p ve benzer g r ş mc l k faal yetler ne yönlend rerek bell alanlarda yığılma olmasına neden oldukları görülmüştür. Bu nedenle destekleme projeler yapılırken kadın g r ş mc ler homojen b r grup olarak değerlend rmek yer ne, hedef grubunda bulunan kadınların y şek lde anal z ed lmes ve bu anal zler doğrultusunda ht yaçlarının karşılanması önem arz etmekted r. Özell kle alt gel r grubunda bulunan ve hayata tutunab lmek amacıyla kend ş n kurmak zorunda olan kadınlar ç n gel şt r lecek projeler n sözde projeler olmaktan çıkarak gerçekç çözümler üretmes elzemd r.