KENTÇ TOPLU TAIMA SSTEMLERNN TÜREL DAILIMI Kemal Selçuk ÖÜT Ara. Gör., stanbul Teknik Üniversitesi, naat Fakültesi, Ulatırma Anabilim Dalı 1. KENTÇ TOPLU TAIMA SSTEMLER Kentiçi toplu taıma sistemleri iki ana balık altında toplanabilir. Bunlar: Lastik tekerlekli sistemler. Kılavuzlanmı sistemler. Bu ayrımın dıında kentiçi deniz ulatırması ve havai hatlar da toplu taıma sistemleri içinde yer alsalar bile, taıdıkları yolcu sayısı ve yaygınlıkları gözönüne alındıında son derece zayıf kalmaktadırlar. Lastik tekerlekli sistemleri, ara toplu taıma ve otobüs-troleybüs taıması olarak iki ayrılmaktadır. Ara toplu taıma sistemleri özellikle gelimekte olan ülkerde yaygın bir toplu taıma eklidir. Kılavuzlanmı sistemler genel olarak, tramvay, hafif raylı (LRT), metro ve banliyö sistemleri olarak dörde ayrılmaktadırlar. Bu bildiri kapsamında, kentiçi toplu tama sistemleri olarak, otobüs, tramvay, hafif raylı, metro ve banliyö sistemleri incelenmitir. Her ehirde mevcut olmayan kentiçi deniz ulatırması toplu taıma sistemleri içinde yer almamaktadır. 2. ÇALIMA ALANI Bildiri kapsamında, nüfüsü 1.000.000'dan fazla 63 kentte yapılan toplu taıma yolculukları 1991-1996 yılları arasında incelenmitir. Ülkeler arasında, otomobil kullanımı ve sahiplii konusunda birinci sıralarda yer alan Amerika Birleik Devletleri yer almamaktadır. Ayrıca eski tabiriyle "Demir Perde Ülkeleri" de, kentiçi raylı sistemlerdeki üstünlükleri nedeniyle dahil edilmemitir. Bunu dıında kalan tüm ülkelerdeki kentler çalıma alanı içinde incelenmek istenmi ancak yeterli veri bulunamaıtır. Bildiri kapsamında incelenmi ülkeler ve kentler Tablo 1'de yer almaktadır[1,2]. 3. KENT NÜFUSU-TOPLU TAIMA YOLCULUKLARI LKS Tablo 1'de yer alan kentlerde, toplu taıma sistemleri ile yapılan yolculukların kent nüfüsu ile ne ekilde deitii incelenmitir. Bu inceleme 1991-1996 yılları arasındaki dönemde gerçekletirilmitir. Kent nüfusu ile toplu taıma yolculukları sayısı arasında linner ve nonlineer olmak üzere iki regresyon denklemi kurulmu ve iki deiken arasındaki ilikinin istatistiksel olarak % 90 güven aralıında anlamlı olduu görülmütür. Kent nüfusu ile toplu taıma yolculukları arasındaki iliki ekil 1'de görülmektedir. 4. KENT NÜFUSU-OTOBÜS YOLCULUKLARI ORANI Kentiçi toplu taıma yolculuklarının, kent nüfusu ile artması, kent nüfusu ile toplu taıma ile yapılan yolculular içinde otobüs yolculuklarının payının ne ekilde deitiinin aratırılmasına neden olmutur. Baka bir ifadeyle, kent nüfusunun toplu taıma sistemlerindeki türel daılımı etkileyip etkilemedii incelenmitir. Ancak inceleme sonunda kent nüfusu ile kentiçi toplu taıma sistemleri türel ayrımı arasında bir ilikinin olmadıı görülmütür. Bunun en önemli nedeni "kullanıcı geliri" kavramının bir deiken olarak hesaba katılmamasıdır. Kent nüfusuotobüs yolculuklarının toplam toplu taıma yolculukları içindeki payı ekil 2'de görülmektedir.
Tablo 1 : Bildiri kapsamında incelenen 33 Ülkeden 63 Kent Ülke Kent Ülke Kent Ülke Kent Almanya Berlin G.A.C. Port Eliazbeth Montreal Adelaide Bombay Kanada Toronto Brisbane Delhi Vancouver Avustralya Melburn Kalküta Kenya Mombasa Hindistan Perth Madras Nairobi Sydney Naspur Kore (Güney) Pusan Avusturya Viyana Pune Macaristan Budapete Belçika Brüksel ngiltere Birmingham Guadulajara Meksika Belo Horizote Sheffield Monterrey Brasilia ran Tahran Pakistan Lahor Brezilya Curitiba rlanda Dublin Porto Riko San Juan Rio de Jenerio Milano Romanya Bükre Porto Alegre talya Roma Senegal Dakar Santa Paula Torino Tayvan Taipei Bulgaristan Sofya spanya Madrid Tunus Tunus Çek Cumh. Prag Fukuoka Venezuella Karakas Danimarka Kopenhag Hiroshima Yugoslavya Belgrad Endonezya Surabay Kobe Zimbabve Harare Japonya Fransa Lille Osaka Ankara G.A.C. Cape Town Sendai Türkiye stanbul Johannesburg Yokohama zmir Kent Nüfusu-Toplu Taıma Yolculukları 4.00 Yıllık Toplam Toplu Taıma Yolculuk Sayısı (Milyon Yolcu) 3.50 3.00 2.50 2.00 1.50 1.00 50 y = 22,555x 2-92,703x + 450,42 R 2 = 0,4973 y = 156,57x + 46,7 R 2 = 0,3986 2,0 4,0 6,0 8,0 1 12,0 14,0 ekil 1 : 33 Ülkede 63 Kente ait 1991-1996 Yılları Arasındaki Kent Nüfusu-Toplu Taıma Yolculukları likisi
Kent Nüfusu-Otobüs Yolculuklarının Toplam Toplu Taıma Yolculuklarına Oranı (%) 10 Otobüs Yolculuklarının Toplam Toplu Taıma Yolculuklarına Oranı (%) 9 8 7 6 5 4 3 2 1 2,0 4,0 6,0 8,0 1 12,0 14,0 ekil 2 : 33 Ülkede 63 Kente ait 1991-1996 Yılları Arasındaki Kent Nüfusu-Otobüs Yolculuklarının Toplu Taıma Yolculuklarına Oranı 5. GELR-TOPLU TAIMA SSTEMLER TÜREL DAILIMI nceleme alanında ele alınan kentlerin farklı gelir düzeylerinde olması gerçei; gelir deikeninin, toplu taıma sistemleri türel daılımını ne ekilde etkilediinin aratırılmasına neden oldu. Kentlerdeki gelir seyiyesinin etkin bir göstergesi olan kii baına milli gelirin kullanılması düünülmütür. Ancak kii baına milli gelir kentler ölçeinde deil sadece ülkeler ölçeinde elde edilebilmitir. Bu nedenle, kentlerdeki kii baına milli gelir, her ülkede ayrı ayrı olmak üzere, ülkedeki bütün ehirler için tek bir deer olarak alınmıtır. Kii baına milli gelir ile ilgili ikinci problem ise bu deerlerin ancak 1991-1994 yılları arasındaki dönemler için bulunabilmesinden kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla gelire balı bir deerlendirmenini söz konuus olduu tüm heasplama ve ekilllerde 1991-1994 yılları arasındaki dönem incelenmitir. Kentiçi toplu taıma sistemlerinin türel ayrımı, otobüs sistemi ve raylı sistem olmak üzere iki tür kullanılarak yapılmıtır. Raylı sistem yolculuklarını trammvay, hafif metro, metro ve banliyö yolculukları oluturmaktadır. Kii baına milli gelir ve raylı sistem yolculuklarının toplam toplu taıma yolculuklarına oranı incelendiinde, çalıma alanında bulunan kentlerin 4 bölge oluurdukları görülmütür. Bu deerlendirme ekil 3'de görülmektedir. I. Bölge ve II. Bölge kii baına milli gelirin 5.000 $'ın altında olduu bölgelerdir. I. Bölgede raylı sistem yolculuklarının toplam toplu taıma yolculukları içindeki oranı %60 civarındadır. II. Bölgede ise aynı gelir grubuna sahip olan kentlerde bu oran ortalama olarak %20 mertebesindedir. III ve ve VI. Bölgeler kii baına milli gelirin 5.000-30.000 $ arasında olduu bölgelerdir. Burada da ilk iki bölgede olduu gibi III. Bölgede raylı sistem yolculuklarının toplam toplu taıma yolculukları içindeki oranı %60 civarındadır. VI. Bölgede ise bu oran ortalama olarak %15-20 mertebelerindedir. Kii baına milli gelir-raylı sistem yolculuklarının toplam toplu taıma
yolculukları içineki oranı ekil 3'de görülmektedir. Kii Baına Milli Gelir-Raylı Sistem Yolculukları Yüzdesi 10 Raylı Sistem Yolculuklarının Toplam Toplu Taıma Yolculuklarına Oranı(%) 9 8 7 6 5 4 3 2 1 I. Bölge II. Bölge III. Bölge IV. Bölge 0 5.000 10.000 15.000 20.000 25.000 30.000 Kii Baına Milli Gelir ($) ekil 3 : 33 Ülkede 63 Kente ait 1991-1994 Yılları Arasındaki Kii Baına Milli Gelir-Raylı Sistem Yolculuklarının Toplu Taıma Yolculuklarına Oranı Çalıma alanında bulunan ülkelerde kii baına milli gelir üç grup altında toplanmaktadır. Bu gruplar; Kii baına milli gelir 1.000 $'a kadar olan 6 ülkeden 14 kent, Kii baına milli gelir 1.000-5.000 $ arasında olan 12 ülkeden 22 kent, Kii baına milli gelir 12.000 $'ın üstünde olan 12 ülkeden 26 kent, Kii baına milli gelir 5.000-12.000 $ arasında sadece 3 ülkeden (Güney Kore, ran, Porto Riko) 3 kent (Pusan, Tahran, San Juan) olduu için bu kentler deerlendirme dıında tutulmulardır. Kii baına milli gelir 1.000 $'a kadar olan ülkelerde otobüs yolculuklarının toplam yolculuklar içindeki oranının kent nüfusu ile ilikisi incelendiinde kent nüfusu arttıkça bu oranın azaldıı görülmektedir. Baka bir ifadeyle, kent nüfusu arttıkça toplu taıma yolculuklarında raylı sistem yolculuklarının oranı artmaktadır. Bu iliki ekil 4'de görülebilir. kinci aamada, kii baına milli gelir 1.000-5.000 $ arasında olan 12 ülkeden 22 kent incelendiinde, raylı sistem yolculuklarının toplam toplu taıma yolculuklarının içindeki payının kent nüfusu ile aralarında bir ilikinin olmadıı görülmektedir. Yani kent nüfusu, kentiçi toplu taıma sistemlerinde bir türel deiiklie neden olmamaktadır. Kent nüfusuraylı sistem yolculuklarının toplam toplu taıma yolculukları içindeki oranı incelendiinde kentlerin iki farklı bölgede toplandıkları görülmektedir. Bu bölgeler ekil 5'de görülmektedir. A Bölgesi'nde raylı sistem yolculuklarının toplam toplu taıma yolculuklara oranı %60 mertebesinde, B Bölgesi'nde ise bu oran %15 mertebesindedir. A ve B Bölgelerinde yer alan ülkeler arasında belirgin bir fark bulunmamaktadır. Bir ülkenin farklı iki kentinen birisi A Bölgesi'nde bulunurken dieri B Bölgesi'nde bulunmaktadır. Bunun bir nedeni
ülkelerin ulusal ölçekte kentsel raylı sistemler ile ilgili çok katı politikaları olmamasından kaynaklanmaktadır.. Nüfus- Otobüs Yolculuklarının Toplam Toplu Taıma Yolculuklarına Oranı (%) (Kii Baına Milli Gelir 1.000 $'a Kadar) 10 Otobüs Yolculuklarının Toplam Toplu Taıma Yolculuklarına Oranı (%) 8 6 4 2 y = -4,45x + 110,89 R 2 = 0,6069 y = -0,5432x 2 + 2,536x + 97,409 R 2 = 0,6927 2,0 4,0 6,0 8,0 1 12,0 14,0 ekil 4 : Kii Baına Milli Gelir 1.000 $'ın altında 6 Ülkede 14 Kente ait 1991-1994 Yılları Arasındaki Kent Nüfusu-Otobüs Yolculuklarının Toplu Taıma Yolculuklarına Oranı (%) likisi
Kent Nüfusu-Raylı Sistem Yolculuklarının Toplam Toplu Taıma Yolculuklarına Oranı (%) (KBMG 1.000-5.000 $ Arasındaki Kentler) 10 Raylı Sistem Yolculuklarının Toplam Toplu Taıma Yolculuklarına Oranı 9 8 7 6 5 4 3 2 1 A Bölgesi B Bölgesi 2,0 4,0 6,0 8,0 1 12,0 14,0 ekil 5 : Kii Baına Milli Gelir 1.000-5.000 $ arasındaki 12 Ülkede 22 Kente ait 1991-1994 Yılları Arasındaki Kent Nüfusu-Raylı Sistem Yolculuklarının Toplu Taıma Yolculuklarına Oranı (%) likisi Kii baına milli gelir 12.000 $'ın üstünde 12 ülkeden 26 kent için kent nüfusu ile raylı sistem yolculuklarının toplam toplu taıma yolculuklarına oranı incelendiinde, kent nüfusu arttıkça raylı sistem oranının da arttıı görülmektedir. Orta gelirli (KBMG 1.000-5.000$ arasında) kentlerde böyle bir ilikiden söz edilemezken bu kentlerde iki deiken arasında lineer ve nonlineer olmak üzere iki regresyon denklemi kurulmutur. ki deiken arasındaki iliki istatistiksel olarak %90 güven aralıında anlamlıdır. Bu iliki ekil 6'da görülebilir.
Kent Nüfusu-Raylı Sistem Yolculuklarının Oranı (%) (KBMG 12.000 $'ın Üstündeki Kentler) Raylı Sistem Yolculuklarının Toplam Toplu Taıma Yolculuklarına Oranı (%) 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 y = 20,425x 0,9638 R 2 = 0,3109 y = 11,956x + 21,164 R 2 = 0,2331 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 ekil 5 : Kii Baına Milli Gelir 12.000 $'ın üstündeki 12 Ülkede 26 Kente ait 1991-1994 Yılları Arasındaki Kent Nüfusu-Raylı Sistem Yolculuklarının Toplu Taıma Yolculuklarına Oranı (%) likisi 6. SONUÇLAR Bu bildiride, Dünya'da nüfusu bir milyonu aan kentlerde, kentiçi toplu taıma sistemleri ile yapılan yolculuklar incelenmeye çalıılmıtır. Kentlerde artan nüfus ile birlikte toplu taıma yolculuklarının da artı görülmektedir. Kullanıcı gelirinin toplu taıma türel daılımına etkisi kii baına milli gelir (KBMG) ile deerlendirilmeye çalıılmıtır. Ancak KBMG'in kent bazında deil de ülke bazında mevcut olması, çok daha güvenilir sonuçlara varılmasını engellemitir. Yüksek gelirli ülkelerde nüfus ile raylı sistem yolculuklarının arttıı hesaplanmıtır. Gelimi ülklerdeki kadar otomobil sahiplii ve kullanımının fazla olmadıı gelimekte olan ülkelerde kentiçi toplu taıma sistemlerinin standartlarının yükseltilmesinin çok daha önemli olduu gerçei göz önünde bulundurularak bu sistemler gelitirilmelidir. KAYNAKLAR [1] Chris Bushell, Jane's Urban Transport System 14. Edition 1995-1996, 1996 [2] Chris Bushell, Jane's Urban Transport System 17. Edition 1998-1999, 1998 [3] 1996 United Nations Stasistics Yearbook Tüm deerlendirmeler içinde çok önemli bir noktanın gözden kaçırılmaması gerekmektedir. O da özellikle gelimekte olan ülkelerin tüm kentlerinde verilen raylı sistem yolculukları bir talebi deil sunulan arza cevabı göstermektedir. Yani raylı sistem yolculuklarının oransal azlıı, bu sistemlerin tercih edilmemesinden deil, mevcut olmamalarından kaynaklanmaktadır. Gelimi ülkelerde raylı sistemler yaygın olduundan kent nüfusu ile raylı sistem yolculukları oranı arasında bir iliki mevcuttur.