SOSYAL GÜVENLİK MEVZUATI AÇISINDAN KAYIT DIŞI İSTİHDAMIN İŞVERENLERE MALİYETİ Ekrem TAŞBAŞI * I-GİRİŞ Kayıt dışı istihdam ülkemizin en önemli sorunları arasında yer alıyor. Sosyal güvenlik açısından da önemli bir olgu olan kayıt dışılık işçi kesiminin sağlık hizmetlerinden yeterince ya da hiç yararlanamaması, emekli olamaması ya da geç emekli olması, emekli maaşının düşük olması gibi birçok olumsuzluluğu beraberinde getiriyor. Bunun yanında gelir dağılımında adaletsizliğe neden olduğu gibi çalışma barışını da bozuyor. Sosyal güvenlik reformunun yapılmasından sonra sosyal güvenlik mevzuatında kayıt dışılık oranı % 37 ye kadar düştü. Kayıt dışı işçi çalıştıran işverenler sosyal güvenlik mevzuatı açısından önemli maliyetlerle karşılaşma riski altındadırlar. Bu makalede kayıt dışı istihdamın işverenlere maliyetinin bir kısmı olan idari para cezaları ile malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları prim oranının işveren hissesinden beş puanlık indirimin 1 yıl boyunca iptal edilmesinden bahsedilecektir. Ayrıca denetimin engellenmesi ve cebir ve şiddet kullanılması halinde işverenlerin karşılaşacakları idari para cezalarından bahsedilecektir. II- KAYITDIŞI İSTİHDAMIN SOSYAL GÜVENLİK MEVZUATI AÇISINDAN İŞVERENLERE MALİYETİ Sosyal Güvenlik Kurumuna yapılan bir ihbar sonucunda (X) işyerinde Sosyal Güvenlik Kurumunun denetim elemanlarınca 01.08.2012 tarihinde yapılan denetimde 10 kişinin 1 yıldır kayıt dışı çalıştığı tespit edilmiştir. Bunun işverene sigortalı işe giriş bildirgesi ile aylık prim ve hizmet belgesinin verilmesinden kaynaklanan idari para cezaları ile malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları prim oranının işveren hissesinden beş puanlık indirimin 1 yıl boyunca iptal edilme maliyeti aşağıda açıklanacaktır.: * Sosyal Güvenlik Kurumu Müfettişi, İş ve Sosyal Güvenlik Hukuku Uzmanı 309
a) Sigortalı İşe Giriş Bildirgesinin Verilmemesinden Kaynaklanan İdari Para Cezaları 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununun 8 inci maddesinin birinci fıkrası uyarınca işverenler, hizmet akdi ile çalıştırdıkları sigortalı sayılan kişileri, çalıştırmaya başladıktan yani sigortalılık başlangıç tarihinden önce, sigortalı işe giriş bildirgesi ile Kuruma bildirmekle yükümlüdür. 5510 sayılı Kanunun 102 nci maddesinin birinci fıkrasının ( a ) bendi uyarınca sigortalı işe giriş bildirgesinin belirtilen süre içinde ya da Kurumca belirlenen şekle ve usûle uygun vermeyenler veya Kurumca internet, elektronik veya benzeri ortamda göndermekle zorunlu tutulduğu hâlde anılan ortamda göndermeyenler hakkında her bir sigortalı için asgari ücret tutarında idari para cezası uygulanır. Sigortalı işe giriş bildirgesinin verilmediğinin, mahkeme kararından veya Kurumun denetim ve kontrolle görevli memurlarınca yapılan tespitlerden ya da diğer kamu idarelerinin denetim elemanlarının kendi mevzuatları gereğince yapacakları soruşturma, denetim ve incelemelerden veya bankalar, döner sermayeli kuruluşlar, kamu idareleri ile kanunla kurulan kurum ve kuruluşlardan alınan bilgi ve belgelerden anlaşılması halinde bildirgeyi vermekle yükümlü olanlar hakkında her bir sigortalı için asgari ücretin iki katı tutarında idari para cezası uygulanır. İşyeri esas alınmak suretiyle bildirgenin verilmediğine ilişkin; mahkemenin karar tarihinden, Kurumun denetim ve kontrolle görevli memurlarının tespit tarihinden, diğer kamu kurum ve kuruluşlarının denetim elemanlarının rapor tarihinden, bankalar, döner sermayeli kuruluşlar, kamu idareleri ile kanunla kurulan kurum ve kuruluşlardan alınan bilgi veya belgelerin Kuruma intikal tarihinden itibaren bir yıl içinde yukarıda belirtildiği üzere Mahkeme kararı, Kurumun ya da diğer kamu kurumlarının denetim elemanının tespiti ya da belirtilen kurum ve kuruluşlardan alınan bilgi ve belgelerden verilmediğinin anlaşılması halinde, bildirgeyi vermekle yükümlü olanlar hakkında bu defa her bir sigortalı için asgari ücretin beş katı tutarında idari para cezası uygulanır. Sigortalı işe giriş bildirgesinin verilmediğinin, Kurumun denetim ve kontrolle görevli memurlarınca yapılan tespitlerden anlaşılması halinde 310
bildirgeyi vermekle yükümlü olanlar hakkında her bir sigortalı için asgari ücretin iki katı tutarında idari para cezası uygulanacaktır. Dolayısıyla 01.07.2012-31.12.2012 döneminde aylık asgari ücret 940,50 TL olduğundan işveren hakkında 10 kişinin işe giriş bildirgesinin verilmemesinden dolayı 18.810 TL (940,50 TLx2x10) idari para cezası uygulanacaktır. Ayrıca bir yıl içerisinde sigortasız işçi çalıştırılmasına ilişkin yeni bir tespit olması halinde bu defa her bir sigortalı için asgari ücretin beş katı tutarında idari para cezası uygulanacaktır. b) Aylık Prim ve Hizmet Belgesinin Verilmemesinden Kaynaklanan İdari Para Cezaları 5510 sayılı Kanunun 102 nci maddesinin birinci fıkrasının ( c ) bendine göre aynı Kanunun 86 ncı maddesinin birinci fıkrası uyarınca verilmesi gereken belgeleri, Kurumca belirlenen şekilde ve usûlde vermeyenler ya da Kurumca internet, elektronik veya benzeri ortamda göndermekle zorunlu tutulduğu halde anılan ortamda göndermeyenler veya belirlenen süre içinde vermeyenlere her bir fiil için; 1) Belgenin asıl olması halinde aylık asgari ücretin iki katını geçmemek kaydıyla belgede kayıtlı sigortalı sayısı başına, aylık asgari ücretin beşte biri tutarında, 2) Belgenin ek olması halinde, aylık asgari ücretin iki katını geçmemek kaydıyla her bir ek belgede kayıtlı sigortalı sayısı başına, aylık asgari ücretin sekizde biri tutarında, 3) Ek belgenin 86 ncı maddenin beşinci fıkrasına istinaden Kurumca re sen düzenlenmesi durumunda, aylık asgari ücretin iki katını geçmemek kaydıyla her bir ek belgede kayıtlı sigortalı sayısı başına, aylık asgari ücretin yarısı tutarında, 4) Belgenin mahkeme kararı, Kurumun denetim ve kontrol ile görevlendirilmiş memurlarınca yapılan tespitler veya diğer kamu idarelerinin denetim elemanlarınca kendi mevzuatları gereğince yapacakları soruşturma, denetim ve incelemeler neticesinde ya da bankalar, döner sermayeli kuruluşlar, kamu idareleri ile kanunla kurulan kurum ve kuruluşlardan alınan bilgi ve belgelerden, hizmetleri veya kazançları Kuruma bildirilmediği veya eksik bildirildiği anlaşılan sigortalılarla ilgili olması halinde, belgenin 311
asıl veya ek nitelikte olup olmadığı, işverence düzenlenip düzenlenmediği dikkate alınmaksızın, aylık asgari ücretin iki katı tutarında, idari para cezası uygulanır. Kurumun denetim ve kontrol ile görevlendirilmiş memurlarınca yapılan tespitler sonucunda işverenin 10 sigortalıların hizmetleri veya kazançlarını(2012/temmuz ve Ağustos ayları dahil) Kuruma bildirilmediği anlaşılmaktadır. Dolayısıyla işveren hakkında her bir ay için aylık asgari ücretin iki katı tutarında idari para cezası uygulanacaktır. İşveren hakkında uygulanacak idari para cezası tutarı aşağıda yer almaktadır. Prim Belgesinin Ait Olduğu Ay 2011/Ağustos 2011/Eylül 2011/Ekim 2011/Kasım 2011/Aralık 2012/Ocak 2012/Şubat 2012/Mart 2012/Nisan 2012/Mayıs 2012/Haziran 2012/Temmuz 2012/Ağustos Toplam Uygulanacak İdari Para Cezası 1674 TL 1674 TL 1674 TL 1674 TL 1881 TL 1881 TL 1881 TL 22.977 TL c) Denetimin Engellenmesi ve Cebir ve Şiddet Kullanmaktan Kaynaklanan İdari Para Cezaları 5510 sayılı Kanunun 102 nci maddesinin birinci fıkrasının ( ı ) bendine göre Kurumun denetim ve kontrolle görevlendirilmiş memurlarının; l) Bu Kanunun uygulanmasından doğan inceleme ve soruşturma görevlerini yerine getirmeleri sırasında işverenler, sigortalılar, işyeri sahipleri ve bu işle ilgili diğer kişiler görevlerini yapmasına engel olamazlar; engel olanlar hakkında eylemleri başka bir suç oluştursa dahi, asgari ücretin beş katı tutarında idari para cezası uygulanır. 312
2) Görevlerini yapmasını engellemek amacıyla cebir ve tehdit kullanan işverenler, sigortalılar, işyeri sahipleri ve bu işle ilgili diğer kişiler fiil daha ağır bir cezayı gerektiren ayrı bir suç teşkil etmediği takdirde Türk Ceza Kanununun 265 inci maddesinin ikinci fıkrasına göre cezalandırılır. Bu suçu işleyenler hakkında ayrıca asgari ücretin on katı tutarında idari para cezası uygulanır. Buna göre 01.08.2012 tarihinde yapılan denetim sırasında denetimin engellenmesi ya da cebir ve şiddet kullanılması söz konusuysa işveren hakkında denetimin engellenmesi halinde 4.702,50 TL, cebir ve şiddet kullanılması halinde ise 9.405 TL idari para cezası uygulanacaktır. d) Malullük, Yaşlılık ve Ölüm Sigortaları Prim Oranının İşveren Hissesinden Beş Puanlık İndirimin 1 yıl Boyunca İptal Edilmesi 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununun 81 inci maddesinin birinci fıkrasına 5763 sayılı Kanunun 24 üncü maddesi ile eklenen (ı) bendi uyarınca 5510 sayılı Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (a) bendi kapsamındaki sigortalıları çalıştıran özel sektör işverenlerinin, bu maddesinin birinci fıkrasının (a) bendine göre malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primlerinden, işveren hissesinin beş puanlık kısmına isabet eden tutar Hazinece karşılanmaktadır. İşveren hissesine ait primlerin Hazinece karşılanabilmesi için, işverenlerin çalıştırdıkları sigortalılarla ilgili olarak bu 5510 sayılı Kanun uyarınca aylık prim ve hizmet belgelerinin yasal süresi içerisinde Sosyal Güvenlik Kurumuna vermeleri, sigortalıların tamamına ait sigorta primlerinin sigortalı hissesine isabet eden tutarı ile Hazinece karşılanmayan işveren hissesine ait tutarı yasal süresinde ödemeleri, Sosyal Güvenlik Kurumuna prim, idari para cezası ve bunlara ilişkin gecikme cezası ve gecikme zammı borcu bulunmaması gerekmektedir. 5510 sayılı Kanunun Prim oranları ve Devlet katkısı başlıklı 81 inci maddesinin birinci fıkrasının; (a) bendinde, malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortaları prim oranının, sigortalının prime esas kazancının % 20 si olduğu, bunun % 9 unun sigortalı hissesi, % 11 inin işveren hissesi olduğu, (b) bendinde ise, Kanunun 4 üncü maddenin birinci fıkrasının (a) bendi kapsamında çalışan sigortalılar için 313
uygulanacak malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortaları prim oranının, (a) bendinde belirtilen % 20 oranına; 60 fiilî hizmet gün sayısı eklenecek işlerde 1 puan, 90 fiilî hizmet gün sayısı eklenecek işlerde 1,5 puan, 180 fiilî hizmet gün sayısı eklenecek işlerde 3 puan, eklenmesi suretiyle belirleneceği, bu şekilde bulunan oran ile (a) bendinde belirtilen % 20 oranı arasındaki farka ait primin tamamının işveren tarafından ödeneceği, öngörülmüştür. Buna göre, 5510 sayılı Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (a) bendi kapsamında çalışan sigortalılar ve 5 inci maddenin birinci fıkrasının (c) bendinde belirtilen harp malulleri ile 3713 ve 2330 sayılı Kanunlara göre vazife malullüğü aylığı alanlardan kısa ve uzun vadeli sigorta kollarına tabi olanlar için esas alınacak malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortaları prim oranları; - Fiili hizmet zammının uygulanmadığı işlerde; % 9 sigortalı hissesi, % 11 işveren hissesi, - 60 gün fiilî hizmet gün sayısı eklenecek işlerde; % 9 sigortalı hissesi, % 12 işveren hissesi, - 90 gün fiilî hizmet gün sayısı eklenecek işlerde; % 9 sigortalı hissesi, % 12,5 işveren hissesi, - 180 gün fiilî hizmet gün sayısı eklenecek işlerde; % 9 sigortalı hissesi, % 14 işveren hissesi, olacaktır. Bu bağlamda, muaccel sigorta primi, işsizlik sigortası primi, idari para cezası ile bunlara ilişkin gecikme cezası ve gecikme zammı borcu bulunmayan işverenlerin, kapsama giren sigortalılarına ilişkin aylık prim ve hizmet belgelerini 5510 sayılı Kanun türünü seçerek yasal süresi içinde Kuruma göndermeleri halinde, malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primlerinden yukarıda belirtilen işveren hisselerinin beş puanlık kısmı, ilgili ayda tahakkuk etmiş sigorta primlerinin işveren hissesinin Hazinece karşılanmayan kısmı ile sigortalı hissesinin tamamının yasal süresi içinde ödenmesi kaydıyla, Hazinece karşılanacaktır. Örnek - Muaccel sigorta primi, işsizlik sigortası primi, idari para cezası ile bunlara ilişkin gecikme cezası ve gecikme zammı borcu bulunmayan ve kısa vadeli sigorta kolları prim oranı (1) olan (D) Anonim Şirketinin, kapsama giren sigortalılarına ilişkin 1 nolu belge türü ve 5510 sayılı Kanun 314
türü seçilmek suretiyle düzenlemiş olduğu 2008/Ekim ayına ilişkin aylık prim ve hizmet belgesinde kayıtlı sigortalılarına ait prime esas kazanç tutarı toplamının 5.000,00 YTL olduğu varsayıldığında, tahakkuk eden primler, Sigorta kolları S.P.E.K. Prim oranı / % Prim tutarı / TL KVSK Primi : 5.000,00 1,00 50,00 MYO Primi : 5.000,00 20,00 1.000,00 GSS Primi : 5.000,00 12,50 625,00 olacak olup, malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primlerinin, 5.000,00 X 5 % = 250,00 YTL si işveren hissesine ait Hazinece karşılanacak olan tutar, 5.000,00 X 6 % = 300,00 YTL si işveren hissesine ait işverence ödenecek olan tutar, 5.000,00 X 9 % = 450,00 YTL si sigortalı hissesine ait işverence ödenecek tutar, olacaktır. Bu durumda, işveren tarafından ödenmesi gereken, 50,00 TL (KVSK Primi) + 750,00 TL [(300,00 TL + 450,00 TL) MYO Primi] + 625,00 YTL (GSS Primi) = 1.425,00 TL nin yasal ödeme süresinin son günü olan 30/11/2008 tarihinin Pazar gününe rastlaması nedeniyle ilk iş günü olan 1/12/2008 Pazartesi gününe kadar ödenmesi halinde, 250,00 TL tutarındaki malullük, yaşlılık ve ölüm sigortası primleri Hazinece karşılanacaktır. Buna karşın, işveren tarafından ödenmesi gereken 1.425,00 YTL tutarındaki sigorta primleri, 1/12/2008 tarihine kadar ödenmediği veya eksik ödendiği takdirde, 1.425,00 YTL + 250,00 YTL = 1.675,00 YTL nin tamamı gecikme cezası ve gecikme zammı ile birlikte işverenden tahsil edilecektir. (Sosyal Güvenlik Kurumunun 2008/93 sayılı Genelgesi, 13.11.2008) Bu Kanun gereğince yapılan kontrol ve denetimlerde çalıştırdığı kişileri sigortalı olarak bildirmediği tespit edilen işverenler bir yıl süreyle bu fıkrayla sağlanan destek unsurlarından yararlanamazlar. Bu nedenle 1 Ağustos 2012 tarihinde yapılan denetim sonucunda prim ödeme gün sayıları ile prime esas kazançlarının Kuruma bildirilmediği tespit edildiğinden işverenin 2012/Eylül ila 2013/Ağustos aylarında beş puanlık prim indiriminden yararlanması mümkün değildir. Özellikle çok sayıda işçi çalıştıran işveren- 315
lerin açısından beş puanlık prim indirimden 1 yıl boyunca yararlanılamaması işverenler açısından önemli bir maliyet unsuru olmaktadır. III- SONUÇ Kayıt dışı işçi çalıştıran işverenler aslında çok büyük risk almaktadır. Yukarıda belirttiğimiz sigortalı işe giriş bildirgesi ile aylık prim ve hizmet belgesinin verilmesinden kaynaklanan idari para cezaları ile malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları prim oranının işveren hissesinden beş puanlık indirimin 1 yıl boyunca iptal edilme riski bunların bir bölümünü teşkil etmektedir. İş kazası ve meslek hastalığı hallerinde özellikle de ölüm durumlarında işverenlerin karşılaşacakları maliyetler yukarıda bahsettiklerimiz çok daha fazladır. Olayın işverenlere maliyet unsuru yanında çalışma barışı ve insan ve yaşam hakkı bağlamında değerlendirdiğimizde kayıtlı istihdamın önemi ortaya çıkacaktır. KAYNAKÇA Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı (13.11.2008) 2008/93 Sayılı Genelge. Ankara: Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı T.C. Yasalar (31.05.2006). Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu, Ankara: Resmi Gazete ( 26200 sayılı) 316