Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 32, Kasım 2016, s

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 32, Kasım 2016, s. 327-340 Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date 03.08.2016 10.11.2016 Öğr. Gör. Özlem ÜZÜMCÜ Hasan Kalyoncu Üniversitesi, Sınıf Öğretmenliği ozlem.uzumcu@hku.edu.tr NİTEL ARAŞTIRMA YÖNTEMİNE SAHİP TEZLERİN BAZI DEĞİŞKENLER AÇISINDAN İNCELENMESİ Nitel veri analizli, nitel araştırma yönteminin en önemli aşamalarındandır. Bu çalışmada nitel araştırma yapan yüksek lisans ve doktora tezleri, veri analizi türleri ve analizin farklı boyutları ile incelenmiştir. Nitel araştırma yönteminin kullanıldığı bu çalışmada doküman analizi kullanılmıştır. Verileri 2013, 2014 ve 2015 tarihli YÖK tez merkezinde yayınlanan, erişime açık 113 tezden oluşmuştur. Verilerin analizinde içerik analizi kullanılmıştır. Tezlerin %62 si nitel, % 37 si ise karma yöntem oluşturmuştur. Veri analiz türünde en fazla rastlanan analiz türü içerik analizi (%51) ve betimsel analiz (%25) olmuştur. Veri analiz türü belirtilmeyen tezler ise %9 unu oluşturmuştur. Tezlerde birden çok veri toplama tekniğinin kullanıldığını ve yarısından fazlasında görüşme ve doküman kullanılmıştır. Tezlerin bir kısmında (10 adet tez) veri analizi açıklandığı gibi yer almamıştır. Tezlerin % 59 unda geçerlik bilgileri verilirken, % 51 inde güvenirlik bilgileri verilmiştir. Bu durumlar için en çok başvurulan tekniğin uzman görüşü alma olduğu, sonrasında sırasıyla veri çeşitlemesi, detay verme ve kayıt tutma olduğu görülmüştür. Anahtar kelimeler: Nitel araştırma, nitel veri analizi, nitel veri, geçerlik, güvenirlik Öz

INVESTIGATING THESES MADE BY USING QUALITATIVE RESEARCH METHODS IN TERMS OF SOME VARIABLES Abstract Qualitative data analysis is one of the most important stages of qualitative research method. In this study, PhD and masters theses were investigated thoroughly from the point of their data analysis parts and different aspects of the analysis. Therefore, document analysis was used in this study. Data were composed from the 113 accessible theses published at Higher Education Board web site in years 2013, 2014 and 2015. More than one data collecting technique was used in theses and in more than half of them interview and document collecting were used. While validity information is given in 59% of the theses, reliability information is given in 51% of the theses. The most applied technique used in the theses to support validity and reliability is to get expert opinion from the field, after than the most used techniques are respectively triangulation, detailing, and record keeping. Keywords: qualitative research, qualitative data analysis, qualitative data, validity, reliability 328 Giriş Sosyal bilimler bireyi, toplumu ve bunula ilgili kavramları inceleyen bir bilimdir. Bu bilimin doğası gereği esneklik vardır, kesin sınırlar bulunmamaktadır. Bu nedenle sosyal bilimlerin araştırmaları da bu koşullara uyum gösteren yöntemlerle yapılmalıdır. Bu nedenle nitel araştırma yöntemi sosyal bilimlerde değer kazanmış ve bu alanda yapılan çalışmalar gün geçtikçe artmaktadır(ataseven, 2012; Özdemir, 2010). Nitel araştırmalar için farklı farklı tanımlar bulunmaktadır; ancak bu çalışmaların ortak olarak vurguladıkları noktalar derinlemesine (satır aralarındaki) bilgiye ulaşmak; olayları bireyleri, toplumları ve toplumla ilgili konuları anlamaya çalışmak, onları doğal ortamlarında gözlemleyebilmektir(strauss ve Corbin, 1990; Rothery ve diğerleri, 1996; Yıldırım ve Şimşek, 2013). Nitel araştırma yöntemleri nitel verileri, nitel veriler de nitel veri analizini gerektirmektedir. Bu nedenle bu üç bileşen nitel araştırmayı oluşturan önemli unsurlardır ve birbirinden bağımsız değillerdir. Yani doğru nitel araştırma yöntemi seçilmezse diğer adımlar da uyumlu olmayacaktır. Ya da veriler kaliteli, yeterli, bazı durumlar için çeşitli değilse çalışma sonuçları da en fazla verileri kadar iyi olabilecektir (Ataseven, 2012). Nitel veri analizi de bu bütünün bir parçasıdır ve oldukça önemlidir.

Şekil 1. Nitel araştırma bileşenleri Nitel verilerin analizi için verileri çözümleme, ne anlam ifade ettiklerini anlama, asıl ulaşılması gereken noktaları bulma denilebilir. Bogdan ve Biklen e (1992) göre analiz sonunda yazılacak rapora hangi bilgilerin aktarılacağına karar verilmesi sürecidir. Araştırmacılar veri analizinin nitel araştırmalar ile nicel araştırmalar arasındaki en önemli farklılığın veri analizi olduğunu ifade etmişlerdir (Walcot 1994). Bu durumun en temel nedeni analiz sürecince öznelliğin olması söz konusu olabilir. Nicel araştırmalarda genellenebilecek sonuçlara ulaşma söz konusu olduğu için, veriler mümkün olduğunca sayısal ve objektif ölçümlerle analiz edilir; nitel araştırmalarda ise amaç incelenen durumu ortaya koymak olduğu için araştırmacının amacı doğrultusunda veri analizi yapılır (Büyüköztürk vd, 2016). Bu nedenle nitel veri analizinin direk sayılara, istatistiksel verilere dayalı olmayışı belli ölçüde öznelliği getirmektedir. 329 Nitel veri analizindeki öznellik, derinlemesine bilgiye ulaşma, verilmek istenen mesajı anlayabilme gibi özel durumları içerdiğinden oldukça yararlıdır. Diğer yandan bilimsel çalışmalarda bu öznellik kavramına sıcak bakılmadığından, nitel araştırmaların tarihsel gelişiminin nicel araştırmalara göre daha geç başladığı söylenebilir (Bryman ve Burgess, 1994; Ezzy, 2002; Lyons ve Coyle, 2007). Nitel araştırmalardaki analiz yöntemlerinde ve tekniklerinde çeşitlilik söz konusudur. Bu çeşitlilik bazı durumlarda incelenen olay, durum veya dokümana göre değişiklik gösterirken, bazı durumlarda ise nitel araştırmaların çok eski bir tarihi olmadığı için akademisyenlerin ortak bir dil geliştirememesinden de kaynaklanabilmektedir (Özdemir, 2010). Nitel veri analizi için Miles ve Huberman (1984), Dey (1993), Walcott (1994) gibi araştırmacılar farklı süreçlerden bahsetmişlerdir. Miles ve Huberman veri analiz sürecini üç basamak olarak incelemiştir. İlk basamak verilerin azaltılmasıdır. Nitel verilerin tamamı araştırmacının aradığı bilgilerden oluşmaz. Bu nedenle araştırmacı verileri çözümleyerek işine yarayan bölümleri seçer. İkinci basamakta verilerin görsel hale getirilmesi yer almaktadır. İlk basamaktan elde edilen seçilmiş veriler, ilişki kurularak daha anlamlı hale getirilmektedir. İnsan zihninin bütünü algılamaya (Gestaltçı düşünce) meyilli olması da bunu destekler niteliktedir. Grafik, tablo, diyagram gibi veri ilişkilerini bir arada ve görsel olarak sunması verilerin anlaşılması için büyük kolaylık sağlamaktadır. Üçüncü basamak ise sonuca ulaşma ve teyit etmedir. Araştırmacı çözümlediği, ilişki kurduğu verilerinden çıkarmak istediği sonucu bu bölümde belirtir.

Dey in (1993) veri analiz süreci de Miles ve Huberman ın (1984) sürecine benzerlik göstermektedir. Üç aşamadan oluşur. İlk aşamada verilerin betimlenmesi yapılır. Betimleme, kelime anlamında olduğu gibi var olan durumu olduğu gibi anlatma, ortaya koyma amaçlanır. İkinci aşamada sınıflandırma yapılır. Birbiriyle ilişkili verileri bir araya getirme, faklı temaları karşılaştırma gibi işlemler bu aşamada yapılır. Son aşama ise ilişkilendirmedir. Kategorize edilen verilerden anlam çıkarılmaya çalışılır. Walcott un (1994) veri analiz süreçleri ise birbirinden bağımsız üç şekilde yapılabilmektedir. İlki elde edilen verilerin olduğu gibi rapora aktarılmasıdır. Bu yöntem Dey in (1993) betimleme basamağıyla örtüşmektedir; ancak farkı ise bu haliyle de başlı başına analizin olabileceğini savunur. Diğerlerinde ise birbirini takip eden basamak halindedir ve yapılması zorunludur. Veri analiz yöntemleri Nitel veri analizinde en çok içerik analizi, betimsel analiz, söylem analizi, gömülü teori ve fenomenoloji analiz yöntemleri kullanılmaktadır. Bu yöntemler aşağıdaki gibidir: Betimsel Analiz Nitel veri analizlerinde en çok karşılaşılan kavramlardan biri betimleme denilebilir. Betimsel analiz de elde edilen verilerin önceden belirlenen temalara/konulara göre kategorize edilmesidir. Dört basamaktan oluşur; betimsel analiz için çerçeve oluşturma, tematik çerçeveye göre verilerin işlenmesi, bulguların tanımlanması ve yorumlanmasıdır. Betimsel analizde asıl amaç olayı olduğu gibi özetlemek olduğu için alıntılara da yer verilmektedir (Yıldırım ve Şimşek, 2013). 330 İçerik Analizi İçerik analizi, en sık rastlanan analiz türlerinden biridir. Toplanan verileri açıklayabilen, ortaya koyabilen kavramlara ulaşılmaya çalışılır (Silverman, 2001). Bu süreçte veriler öncelikle kodlanır, sonra birbiriyle ilişkili kodlar bir araya getirilerek temalar oluşturulur, sonra da bu temalar açıklanmaya çalışılır (Büyüköztürk vd, 2016). Söylem Analizi Söylem analizi dil ile ilgili çalışmaların analizidir (Davison, 2006). Bahsedilen analiz basit biçimsel bir inceleme olmayıp, kendi sınırlarının ötesindeki anlamı arayan bir bilimdir. Bu nedenle söylem analizi sosyal ve kültürel hayat bağlamına yönelik çalışma yapan bir analiz türüdür(atay, 2007). Elliot (1996), bireylerin birbiriyle sohbet ettikleri sırada sahip oldukları zihinsel faktörlerini inceleyen sosyal bir metot olarak tanımlamıştır. Dilin yaşamın her alanında önemli olduğu düşünüldüğünde, söylem analizinin de sosyal bilimlerde etkili olduğu söylenebilir. Bu analiz çeşidi diğer analiz türleriyle birlikte de kullanılmaktadır (Wickham ve Kendall, 2008). Gömülü Teori (Kuram Oluşturma- Temellendirilmiş Kuram) Bu analiz türü Glaser ve Strauss (1967) tarafından geliştirilmiştir. Gömülü teori hem bir araştırma stratejisi hem de veri analiz yöntemi olarak kullanılmaktadır. Günümüzde nitel

araştırma yöntemi için en etkileyici paradigma olarak adlandırılmaktadır (Ilgar ve Ilgar, 2013). Nicel araştırmalarda olduğu gibi önceden belirlenmiş kavramların, ölçütlerin aksine; veri analizinden elde edilecek sonuçlara göre yeni kavramlara ulaşmaya çalışılır. Gömülü teoride veri toplama ve verilerin analizi birbiriyle doğrudan ilişkilidir. Her toplanan veri bir sonraki veriyle direk karşılaştırılır ve bu şekilde çok karşılaşılan veriye ulaşana kadar karşılaştırma devam eder. Fenomenoloji Analizi Bireylerin duygu, düşünce, tutum, inanç, fiziksel durumlarını, olaylara bakış açılarını ortaya koymaya çalışan bir analiz türüdür (Wade ve Tavris, 1990; Smith ve Eatough, 2007). Bireylerin fiziksel, bilişsel süreçlerini bütün olarak incelediği için sosyal psikoloji, tıp gibi alanlar için uygun bir analiz türüdür. Araştırma sorusunun yazılması, örneklem seçimi, veri toplama ve analiz aşamalarından oluşur. Analiz sürecinde verileri sınıflandırır. İlişki kurulan veriler ise bir araya getirilerek tekrar sınıflandırılarak temalar elde edilmiş olur. En sonunda ise bu veriler yorumlanır. Nitel araştırmalarda kullanılan analiz yöntemi yanında çalışmanın güvenirlik ve geçerliğinin nasıl sağlandığı önemlidir. Veri toplama ve analizinde güvenirlik ve geçerliği olmayan bir nitel çalışmanın sonuçları alana katkısı şüpheyle bakılır. Geçerlik ve Güvenirlik Bilimsel çalışmaların en önemli kıstaslarından biri çalışmanın inandırıcılığıdır. Bu durum karşımıza geçerlik ve güvenirlik olarak çıkmaktadır. Nitel araştırmalarda geçerlik ölçme aracının ölçümü doğru yapması ile ilgilidir. İç geçerlik araştırmacının veri toplamadan analize kadar tüm basamaklarda tutarlı olması ile ilgilidir. Dış geçerlik ise araştırma sonuçlarının genellenebilirliği ile ilgilidir. Güvenirlik ise nicel araştırmalarla karşılaştırıldığında, nitel araştırmalarda farklı anlamlara gelebilmektedir (Yıldırım ve Şimşek, 2013). Güvenirlik için yapılabilecekler; birden fazla araştırmacının aynı olguyu ölçmesi, yapılan işlemlerin detaylarının verilmesi, verilerin ilk etapta yorum katılmadan olduğu gibi aktarılması gibi durumlardır (Büyüköztürk vd, 2016). 331 Bu çalışmada nitel yönteme sahip tezlerin farklı değişkenler yönüyle incelenmesi amaçlanmıştır. İncelenecek bu tezlerin veri analiz türlerini, veri toplama teknikleri, geçerliği ve güvenirliği nasıl sağladıkları araştırılmıştır. Nicel yöntemde çokça karşılaşılan bu durumun, nitel araştırmalardaki karşılığını bulmak amacıyla incelenmiştir. Yöntem Yapılan çalışmada verilerin derinlemesine incelendiği, veriler arasındaki ilişkileri ortaya koymayı amaçlayan nitel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Nitel araştırmalar gözlem, görüşme, doküman analizi gibi veri toplama yöntemlerinin kullanılarak araştırılan durumun doğal ortamında gerçekçi bir şekilde ortaya koymayı amaçladığı yöntemdir (Yıldırım ve Şimşek, 2013). Bu çalışmada nitel araştırma desenlerinden olan doküman analizi kullanılmıştır. Doküman analizi yazılı materyallerin (kitap, dergi, gazete, e-içerikli belgeler) incelendiği nitel araştırma desenlerindendir (Yıldırım ve Şimşek, 2013).

Verilerin Toplanması Araştırmada kullanılan veriler, Yüksek Öğrenim Kurulu nun web sayfasındaki tez merkezi bölümünde 2013, 2014 ve 2015 yıllarında yayınlanan yüksek lisans ve doktora tezlerinden oluşmuştur. Bu tezlerin elde edilme süreci şu şekilde olmuştur: Tarama terimi olarak nitel araştırma yazılmış ve tüm alanlarda(tez adı, başlık, konu, özet) arama yapılmıştır. Çıkan sonuçlarda yıllara göre yeniden eskiye doğru sıralama yapılmış, ikinci filtreleme olarak da eğitim ve öğretim konusuna göre filtrelenmiştir. Erişime açık olan tezlerden rastgele seçilen tezler indirilmiştir. Sonrasında bu tezlerin yöntemlerinde nitel araştırma yöntemi olup olmadığı incelenmiştir. Sonuç olarak 113 adet yüksek lisans ve doktora tezi elde edilmiştir. Verilerin Analizi Toplanan verilerin analizi için betimsel analiz kullanılmıştır. Betimsel analiz verilerin önceden belirlenen temalara göre analizidir. Verilerin sistematik ve net bir şekilde sunulması bu analizde önemlidir (Yıldırım ve Şimşek, 2013). Bu çalışmada betimsel analiz basamaklarına göre öncelikle çerçeve oluşturuldu. Yani hangi verilerin hangi tema altında toplanacağı belirlenmiştir. İkinci basamak olan tematik çerçeveye göre verilerin işlenmesinde, belirlenen temalara uygun veriler toplanmıştır. Üçüncü basamak olan bulguların tanımlanmasında düzenlenen veriler tanımlanmış ve doğrudan alıntılar yapılmıştır. Son basamak olan bilgilerin yorumlanmasında ise verilen bilgilerin açıklaması, neden sonuç ilişkileri ortaya konmuştur. Geçerlik ve Güvenirlik 332 Çalışmanın geçerliği ve güvenirliği için bilgilerin detaylı verilmesi ve uzman görüşünün alınması sağlanmıştır. Veri toplanmasından analize kadar olan tüm basamaklar detaylı bir şekilde anlatılmıştır. Veri kaynağının (tez merkezi) herkesin erişimine açık olan tezlerin olması da bu alana katkı sağlamıştır. Çalışma sürecinde araştırmacıların dışında alanında uzman iki öğretim üyesine danışılmış, gerekli düzenlemeler yapılmıştır. Bulgular ve Tartışma Yapılan analizde tezlerin hangi yıllarda, hangi türde, hangi üniversitelerde ve anabilim dallarında yayınlandığı, hangi veri analiz yöntem ve tekniklerinin kullanıldığı, hangi veri toplama tekniklerinin kullanıldığı, tezlerin veri analizinde anlatıldığı gibi incelenip incelenmediği verilerine yer verilmiştir. Elde edilen veriler önce tür olarak incelenmiş ve aşağıdaki sonuca ulaşılmıştır. Tablo1. Tezlerin Türü Tezin türü Frekans Yüzde Yüksel lisans 83 %73,4 Doktora 30 %26,5

Doktora tezlerinin yüksek lisans tezlerine göre çok daha zorlu bir süreç olduğu düşünüldüğünde, yüksek lisans tezlerinin yaklaşık üçte biri kadar olduğu makul görülebilir. Ayrıca erişime açılmayan tezler de mevcuttur, bu durum da göz önüne alınmalıdır. Tezlerin hazırlandığı üniversiteler Tablo2 te belirtildiği gibidir. Tablo 2. Tezlerin Yayınlandığı Üniversiteler Üniversite adı Frekans Abant İzzet Baysal Üniversitesi 2 Adıyaman Üniversitesi 1 Adnan Menderes Üniversitesi 2 Ahi Evran Üniversitesi 1 Akdeniz Üniversitesi 2 Anadolu Üniversitesi 1 Ankara Üniversitesi 4 Atatürk Üniversitesi 9 Bahçeşehir Üniversitesi 4 Boğaziçi Üniversitesi 1 Çağ Üniversitesi 1 Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi 6 Çukurova Üniversitesi 3 Dokuz Eylül Üniversitesi 5 Dumlupınar Üniversitesi 2 Erciyes Üniversitesi 1 Eskişehir Osmangazi Üniversitesi 3 Fatih Üniversitesi 2 Fırat Üniversitesi 1 Gazi Üniversitesi 20 Gaziantep Üniversitesi 3 Gaziosmanpaşa Üniversitesi 2 Giresun Üniversitesi 1 Hacettepe Üniversitesi 2 İstanbul Üniversitesi 4 Karadeniz Teknik Üniversitesi 3 Maltepe Üniversitesi 1 Marmara Üniversitesi 11 Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi 1 Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi 1 Necmettin Erbakan Üniversitesi 3 Niğde Üniversitesi 1 Ondokuz Mayıs Üniversitesi 2 Ortadoğu Teknik Üniversitesi 2 333

Pamukkale Üniversitesi 2 Sakarya Üniversitesi 1 Uludağ Üniversitesi 1 Yıldız Teknik Üniversitesi 1 Toplam 113 Tezlerin hazırlandığı anabilim dalları Tablo 3 te belirtildiği gibidir. Tablo 3. Tezlerin Anabilim ve Bilim Dallarına Göre Dağılımı ABD BD FREKANS Eğitim Bilimleri Eğitimin Kültürel Temelleri İlköğretim EPÖ 12 Ölçme ve Değerlendirme EYTPE/Yönetim Diğer 1 16 Belirtilmemiş/Diğer 5 Eğitimde Psikolojik Hizmetler Eğitimin Sosyal ve Tarihi Temelleri Sınıf Öğretmenliği 10 Matematik Eğitimi 5 Fen Bilgisi Öğretmenliği Sosyal Bilgiler Öğretmenliği Okul Öncesi Öğretmenliği Din Kültürü ve 1 Ahlak Bilgisi Eğitimi Belirtilmemiş 9 Türkçe Eğitimi 6 Yabancı Diller Eğitimi/ Benzer BÖTE 3 Uzaktan Eğitim 1 Felsefe Grubu Eğitimi Güzel Sanatlar Eğitimi Müzik Eğitimi 1 Resim İş 3 Belirtilmemiş 1 3 1 8 6 3 7 1 334

Uygulamalı Sanatlar Ortaöğrenim Sosyal Alanlar Eğitimi Ortaöğrenim Fen ve Matematik Eğitimi Kimya Öğretmenliği Seramik Eğitimi 1 Tarih Eğitimi 1 Fizik Öğretmenliği 2 Matematik Öğretmenliği Biyoloji Öğretmenliği Toplam 113 Not: ABD: Ana Bilim Dalı; BD: Bilim Dalı. 3 2 1 Anabilim dallarında en fazla sayıya sahip bölüm ilköğretim bölümüdür. İlköğretimdeki bilim dallarının çok sayıda olması, bu alandaki tez sayısının (42) diğerlerinden çok olma nedenlerinden olabilir. İkinci sıradaki anabilim dalı ise Eğitim Bilimleridir. Eğitim Bilimlerinin yönetimle ilgili bilim dalları ise yine en fazla rastlanan bilim dalı olmuştur. Eğitim Bilimleri son yılların çokça tercih edilen bölümlerindendir. Öğretim Üyesi Yetiştirme programlarında da en yüksek puanla öğrenci alan bölümlerdendir (www.yok.gov.tr/web/oyp/anasayfa). Özel üniversitelerde ve vakıf üniversitelerinde de eğitimin bilimlerinin yönetimle ilgili lisansüstü bölümlerine çokça rastlamak mümkündür. Bunun nedeni ilköğretim ve ortaöğrenimdeki öğretmenlerin okullardaki ve Milli Eğitim Müdürlüklerindeki yönetim kademelerine olan ilgiden kaynaklanabilir. Örneğin Gaziantep Üniversitesi nde Eğitim Yönetim Teftiş Planlama Ekonomisi doktora programına 2015 bahar döneminde 43 kişi başvururken, tezli yüksek lisansına 442 kişi başvurmuştur (ebe.gantep.edu.tr). 335 Araştırma yöntemi olarak sadece nitel araştırmayı kullanalar, nitel ve nicel araştırma yöntemini bir arada (karma) kullananlar aşağıda Tablo 4 teki gibidir. Tablo 4. Tezlerde Kullanılan Yöntem Nitel Karma(Nitel ve Nicel) 71 %62,8 42 %37,1 Karma yöntemin Sosyal Bilimlerde, Eğitim Bilimlerinde eskiye göre artık daha fazla rastlandığı görülmektedir (Aydın ve Uysal, 2014). Nicel çalışmalarda çokça kullanılan anketle veri toplamanın, tek başına yetersiz kaldığını düşünen araştırmacılar çok boyutlu ve derinlemesine bilgiye ulaşmak için iki yöntemi bir arada kullandıkları söylenebilir. Tashakkori ve Teddlie ye göre (1998) nitel ve nicel araştırmanın aşamalarını ihtiyaç duyulan yerlerde bir araya getirerek iki yöntemi de kapsayan bir çalışma elde edilmiş olunur. Nitel araştırmayı seçmelerine sebep olarak genellikle; olayları, bireyleri, bireyin duygu ve düşüncelerini daha iyi anlamak, derinlemesine bilgiye ulaşmak olarak özetleyebiliriz.

Kullanılan veri toplama teknikleri Tablo 5 teki gibidir. Tablo 5. Veri Toplama Yöntemi Gözlem Görüşme Doküman Frekans f 21 64 60 Yüzde % 14,4 44,1 41,3 Bazı tezler bir yöntem kullanırken, bazı tezler iki ya da üç yöntem kullanmışlardır. Görüşme ve doküman analizi görüldüğü üzere en çok tercih edilen yöntemlerden olmuştur. Gözlem ise bu iki yöntemin oldukça gerisinde kalmıştır. Kullanılan analiz türüne bakıldığında ise toplamdaki değerlendirme Tablo 6 deki gibidir: Tablo 6. Tezlerin Veri Analiz Türleri Frekans (f) Yüzde (%) Betimsel analiz İçerik Analizi Betimsel ve İçerik Analizi Diğer Belirtilmemiş 29 58 5 10 11 25,6 51,3 4,4 8,8 9,7 336 Betimsel ve içerik analiz türleri tabloda görüldüğü gibi en sık rastlanan veri analiz türlerindendir. Özellikle içerik analizi nitel araştırmalardaki analizlerin yarısını oluşturmuş durumdadır. Üç tezde ise bu iki analiz türü birlikte kullanılmıştır. Araştırmada yer alan tezlerde kullanılan diğer analiz türleri ise %8,8 ini oluşturmuştur. Eğitim öğretim konusundaki tezlerde en popüler nitel analiz türünün içerik analizi, ikici olarak da betimsel analiz olduğu söylenebilir. Bir diğer kategori olan belirtilmeyenler ise dikkat çekicidir. Bu belirtilmeyen çalışmaların dört tanesinde doküman analizi yapıldığı görülmüştür. Bu da veri analiz türünü belirtmeyenlerin yaklaşık üçte biridir. Bunun sebebi doküman analizinin hem yöntem hem teknik olarak kullanılmasından kaynaklanabilir. Belirtilmeyenler kategorisindeki bir başka dikkat çeken konu ise bir çalışmanın nitel araştırma yaptığını söyleyip, anket uygulayarak, SPSS paket programında analiz yapılmasıdır. Tezlerin yöntem bölümündeki veri analiz kısımları incelenmiştir. Veri analiz bölümünde açıklandığı gibi bulgulara yansıtılmayan 11 tez bulunmuştur. Mesela içerik analizi yapıldığı söylenmiş kodlamalarla ilgili alanyazından bilgiler sunulmuş; ama sadece görüşmedeki ya da dokümandaki alıntılara yer verilerek belirtilmiştir. Bulgularda ya da eklerde kodlamaya ait verilere rastlanmamıştır. Bazı tezlerde ise kodlama olarak gösterilen tek yerin, görüşülen kişilere verilen takma ad ya da numaralandırma olduğu görülmüştür. Betimsel analiz yapan tezlerde ise yine veri analiz bölümünde açıklandığı gibi önceden temaların belirlenmediği, inceleme sonucu dikkat çeken kısımlardan alıntılarla açıklandığı görülmüştür. Sadece dört adet

tezde alanyazın bilgilerinin haricinde, araştırmacının kodlamayı nasıl yaptığı örneğiyle açıklanarak verilmiştir. Bunlardan üçü doktora tezi biri yüksek lisans tezidir. Araştırılan tezlerde geçerlik ve güvenirlik durumları incelenmiştir. Tezlerin %59 unda geçerlik bilgileri verilirken, %51 inde güvenirlik bilgileri Tablo 7 deki gibi verilmiştir. Tablo7. Tezlerde Verilen Geçerlik Güvenirlik Bilgileri Geçerlik Güvenirlik Frekans 67 58 Yüzde 59,3 51,3 Her iki durum için de en çok başvurulan yöntemin uzman görüşü olduğu görülmüştür. Güvenirlik için başvurulan önemli tekniklerden biri uzman görüşlerinin karşılaştırılmasıdır (Miles ve Huberman, 1994). İncelenen bu tezlerin %12 sinde uzman görüşlerinin karşılaştırma yüzdeleri verilmiştir. Bazı tezlerde karşılaştırma yapıldığı belirtilmektedir; ancak bu şekilde sayısal bilgi verilmemiştir. Genel olarak bakıldığında bu yüzdenin (%12) oldukça düşük olduğu görülmektedir. Uzman görüşünden sonra en sık kullanılan yöntemlerin sırasıyla veri çeşitlemesi, yapılan işlemlerin detaylı anlatılması ve kayıt tutma olduğu görülmüştür. Bu incelemeler sırasında dikkat çeken konulardan biri geçerlik güvenirliğin tanımları yapılmış; ancak kendi araştırmalarında bu durum için ne yapıldığı açıklanmamış olmasıdır. Bir başka örnek ise Bu çalışmanın geçerliği ve güvenirliği araştırmacı tarafından yapılmıştır denilip başka bilgi verilmemesidir. Karşılaşılan bir diğer durum da yöntemi karma olan tezlerin nicel bölümünde geçerlik güvenirlik detayları verilirken, nitel bölümünde bu bilgilerin verilmemesidir. Bunun dışında içerik analizi yapan tezlerin bazıları kod-tema oluşumunu detaylı anlatılırken, geçerlik güvenirlikten bahsetmemişlerdir. 337 Sonuç Nitel araştırmaların yaygınlığının gittikçe arttığı günümüzde, nitel veri analizi de ayrıca önem kazanmaktadır. Özellikle eğitim ve sosyal konularda nicel araştırmaların tek başına yeterli olmayacağı görüşü kabul görmektedir. İncelenen tezlerin %37,1 inin karma (nitel ve nicel yöntem bir arada kullanılması) modelde olması bu durumu destekler yöndedir. YÖK tez merkezindeki eğitim ve öğretim konusunda yer alan ve erişime açık olan 113yüksek lisans ve doktora tezi incelenmiştir. Bu tezlerin %26,5 i doktora, %73,4 ünü ise yüksek lisans tezleri oluşturmaktadır. Tezlerin hazırlandığı anabilim dallarında ise en fazla payı ilköğretim bölümü (%37) alırken, sonrasında Eğitim bilimleri(%32) yer almaktadır. Bilim dalı olarak en büyük yüzde(%14) ise Eğitim bilimlerinin yönetimle ilgili bilim dalları olmuştur. Tezlerin yayınlandığı üniversitelere bakıldığında geniş bir yelpazeye(38 üniversite) sahip olduğu görülmektedir. En fazla sayıda tez yayınlayan üniversite ise 20 adet tez ile Gazi Üniversitesi olmuştur. Nitel veri analiz türlerinde en fazla betimsel ve içerik analiz türleri yer almıştır. Dikkat çeken nokta ise içerik analizinin çalışmaların yarısında görülmesidir. Bu da içerik analizinin yaygınlığını teyit eder niteliktedir(özdemir, 2010). Betimsel analiz ile içerik analizinin bir arada kullanıldığı çalışmalara da rastlanmıştır(%4,4). Nitel veri analiz türünün belirtilmediği

çalışmalar ise %9,7 dir. Bu çalışmaların da yaklaşık yarısında doküman analizini kullanmışlardır. Veri toplama tekniklerinde ise tezlerin birden fazla teknik tercih ettikleri görülmektedir. Görüşme ve doküman teknikleri, tezlerin yarısından fazlasında kullanılmıştır. Gözlem ise %14,4 ile diğer tekniklerin gerisinde kalmıştır. Bunun nedeni gözlemde araştırmacının bizzat ortamda olmayı gerektirmesi yönüyle diğerlerinden daha zahmetli olmasından kaynaklanabilir. Bir diğer bulunan sonuç ise tezlerin veri analiz bölümünde açıklandığı gibi analizleri olmayan tezlere rastlanmıştır. Literatür alıntılarının gayet detaylı verilmesine rağmen, bulgularda bu verilere yer verilmemesi dikkat çekici bir durumdur. Bu da yaklaşık tezlerin % 8,8 e karşılık gelmektedir. Çalışmadaki en önemli bölümlerden biri geçerlik güvenirlik durumlarının incelenmesi olmuştur. Bilimsel bir yayının sahip olması gereken en kritik özelliklerden birinin geçerlik güvenirlik olduğu söylenebilir. Elde edilen sonuçlara göre incelenen tezlerin %59,3 geçerlik %51,3 güvenirlik durumları açıklanmıştır. Nitel yöntemi olan tezlerde geçerlik güvenirlik bilgilerinin verilme miktarı, nicel çalışmaların istatistiksel işlemlerinin ve puanlarının genellikle verildiği göz önünde bulunduğunda oldukça düşük kalmaktadır. Hatta incelenen tezlerde karma yöntemi olan tezlerde nicel bölümünün geçerliği güvenirliği detaylı anlatılırken, nitel bölümünde sadece uzman görüşü alınmıştır şeklinde ya da hiç anlatılmaması dikkat çekici bir durumdur. Nitel çalışmalarda doğrudan sayılarla analiz yapılmamaktadır; ancak nitel verilerin ve analizlerinin sayısallaştırılması mümkün olduğu için geçerlik ve güvenirlikte rahatlıkla kullanılabilecek teknikler mevcuttur(yıldırım ve Şimşek, 2013). Onlardan biri uzman görüşlerinin karşılaştırılması ve elde edilen yüzdenin verilmesidir. Güvenirlikte kullanılan bu tekniğin incelenen tezlerin %12 sinde verildiği görülmüştür. 338 Bilimsel araştırmalar için önemli yeri olan yüksek lisans ve doktora tezleri üzerinden çeşitli çalışmalar yapılmaktadır(yılmaz, Şentürk, Demir, 2015; Hazır Bıkmaz, Aksoy, Tatar, 2013). Bu durum göz önüne alındığında, tezlerin başka çalışmalara kaynak olması, geçerlik ve güvenirliklerinin de ciddiyetini bir kez daha gözler önüne sermektedir. McMillan a (2000) göre nitel araştırmaların değerlendirilmesinde en önemli unsurun veri, veri analizi ve sonuçlarının inandırıcı ve güvenilir olmasıdır. Çalışmanın bütünü göz önüne alındığında nitel araştırma yöntemini kullanan tezlerin yöntemlerinde farklı değişkenler(analiz tekniği, geçerlik, güvenirlik) açısından eksiklikler olduğu ifade edilebilir. KAYNAKLAR Ataseven, B., (2012). Nitel bilimsel araştırmalarda veri kalitesinin önemi. Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 33(2), 543-564. Atay, H. (2007). Söylem analizi kavramının yapıları ve işlem akışı. A. Yüksel., B. Mil., Y. Bilim. (Ed.), Nitel araştırma: Neden, nasıl, niçin içinde (169-180). Ankara: Detay Yayıncılık. Aydın, A., Uysal, Ş., (2014). Türkiye de eğitim yönetim teftişi planlaması ve ekonomisi alanındaki doktora tezlerinin incelenmesi. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 14(1)

Bilinmeyen yazar. (2015).https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/. 03.07.2015 Bilinmeyen yazar. (2015). http://www.yok.gov.tr/web/oyp/anasayfa. 10.05.2015 Bilinmeyen yazar. (2015). http://ebe.gantep.edu.tr/2014-2015-ogretim-yili-bahar-donemi- Lisansustu-Egitim-Mulakatlari,duyuru-130.html. 07.05.2015 Bogdan, R. C., Bilken, S. K. (1992). Qualitative research for education: Introduction and methods. Boston: Allyn and Bacon Bryman, A., Burgess, G. (1994). Analyzing qualitative data. London: Routledge. Büyüköztürk, Ş., Çakmak, K. E., Akgün, Ö. E., Karadeniz, Ş., Demirel, F., (2016). Bilimsel araştırma yöntemleri. Ankara: Pegem Akademi. Davison, K. G. (2006). Dialectical imagery and postmodern research. International Journal of Qualitative Studies in Education, 19(2) p. 133-146 Dey, I. (1993). Qualitative Data Analysis: A User Friendly Guide for Social Scientists. London: Routledge Publications. Elliot, R. (1996). Discourse Analysis: Exploring Action, Function and conflict in Social texts. Marketing Intelligence & Planning. 14, 6, 65. Ezzy, D.(2002). Qualitative Analysis: Practice and Innovation. Crows Nest: Routledge. Glaser,B. G., Strauss, A. L. (1967). The Discovery of Grounded Theory: Strategies for Qualitative Research. Chicago: Adline Publishing Company. Hazır Bıkmaz F., Aksoy, E., Tatar, Ö., (2013). Eğitim Programları ve Öğretim Alanında Yapılan Doktora Tezlerine Ait İçerik Çözümlemesi (1974-2009). Eğitim ve Bilim, 168, 288-303. Ilgar, M.Z., Coşgun Ilgar, S., (2013). Nitel bir araştırma deseni olarak gömülü teori (Temellendirilmiş kuram). İZÜ Sosyal Bilimler Dergisi Lyons E., Coyle, A. (2007). Analyzing qualitative data in psychology. Los Angeles: SAGE Publications. McMillan, J. H. (2000). Educational research: Fundamentals for the consumer (3 th ed.). New York: Longman. Miles, M. B., Huberman, A. M. (1984). Qualitative data analysis: A source book of new methods. London: SAGE Publications. Miles, M. B., Huberman, A. M. (1994). Qualitative data analysis: An expanded sourcebook. London: SAGE Publications. Özdemir, M. (2010). Nitel veri analizi: Sosyal bilimlerde yöntembilim sorunsalı üzerine bir çalışma. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 11(1). Rothery M. ve Diğerleri (1996). Qualitative research for social workers. Boston: Allyn and Bacon. Sezgin F., Kılınç A.Ç., Kavgacı H., (2012). Yüksek lisans öğrencilerinin iyi bir danışmandan beklentilerine ilişkin nitel bir çalışma. Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Güz (5)3. 339

Silverman, D. (2001). Interpreting qualitative data: Methods for analyzing talk, text and interaction. London: SAGE Publication. Smith, J. A., Eatough, V. (2007). Interpretative phenomenological analysis. In E. Lyons ve A. Coyle (Eds.). Analyzing qualitative data in psychology (p. 35-50). Los Angeles: SAGE Publications. Strauss, A., Corbin, J. (1990). Basics of qualitative research: Grounded theory procedures and techniques. New Delhi: SAGE Publications. Tashakkori, A., Teddlie, C. (1998). Mixed methodology; Combining qualitative and quantitative approaches. California: Sage. Vergin, N. (2003). Siyasetin sosyolojisi: Kavramlar, tanımlar, yaklaşımlar. İstanbul: Bağlam Yayıncılık. Wade, C., Tavris, C. (1990). Psychology. (2nd Eds.). London: Harper and Row Publishing Com. Walcott, H. F. (1994). Transforming qualitative data: Description, analysis and interpretation. London: SAGE Publications. Wickham, G., Kendal, G. (2008). Critical discourse analysis, description, explanation, causes: Foucault s inspirations versus Weber s perspiration, Historical Social Research, 33, 142-161. Worsley, P. (1987). The new introducting sociology. New York: Viking Penguin Inc. Yıldırım, A., Şimşek, H. (2013). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayınları. Yılmaz, A., Şentürk, U., Demir E., (2015). Zihinsel engellilerde fiziksel aktiviteye yönelik uygulamaların içerik analizi. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 13, 312-327. 340