Sosyoloji Konferansları No: 54 (2016-2) / 199-243 Özet YÜKSEKÖĞRETİMDE BÜYÜME, FARKLILAŞMA VE REORGANİZASYON: İSTANBUL ÖRNEĞİ (1980-2015) * Al m ARLI ** Bu makalede, 1980 ler n başından 2015 sonuna kadar otuz beş yılda İstanbul yükseköğret m dünyasında öğrenc ve kuruluş sayılarındak artış, s stem k büyüme, kaot k değ ş m ve yapısal çatallanma üzer nde durulmaktadır. Bu sürede devlet ün vers teler ndek büyüme eğ l mler ; vakıf yükseköğret m kuruluşlarının 1993 te eğ t me başlaması ve 2006 sonrası artan ün vers te sayısıyla öğrenc ve öğret m elemanları bakımından dramat k gen şlemes ; f nansal ve örgütsel şley şler yle farklılaşan bu k s stem n yapısal benzerl k ve farklılıkları le yükseköğret mdek nüfusun değ ş k programlara dağılımlarına göre şek llenm ş farklılaşma örüntüler mukayese ed lmekted r. Vakıf yükseköğret m kuruluşlarının ortaya çıkışı ve sayılarındak çarpıcı artışlar sonucu yükseköğret m s stem şeh rde ölçek, yapı ve kurumlar çerçeves nde büyük b r mesafe kat etm şt r. Türk ye dek tüm vakıf ün vers teler n n yarıdan fazlasını barındırması bakımından yaşanan değ ş m İstanbul a onu Türk ye n n ger kalan şeh rler nden farklılaştıran özell kler kazandırır. Otuz beş yıllık süreçte aktör, kuruluş, organ zasyon ve eğ l mler bakımından yaşanan kaot k değ ş m ve örgütsel fraktallaşma çarpıcıdır. Son y rm yıldak f nansal özelleşmeyle b rl kte yükseköğret m alanının ç farklılaşması, alandak yapısal ger l mler ve rekabet hatları bel rg nleşm ş, kamu le vakıf yükseköğret m kurumlarından oluşan k l b r yapı kurumsallaşmıştır. Yazıda bu değ ş m n büyüme ve reorgan zasyonu bet msel stat st ksel temelde tartışılmaktadır. Anahtar Sözcükler: İstanbul, Yükseköğretim alanı, organizasyonel değişim, büyüme ve farklılaşma, yapısal çatallanma, sosyal değişim. * Bu makalen n oldukça sınırlı b r vers yonu II. Uluslararası Kent Araştırmaları Kongresi nde (11-13 Mayıs 2016, İstanbul Tekn k Ün vers tes ) Yükseköğret mde Özelleşme Eğ l mler : İstanbul Örneğ başlığıyla sunulmuş ve yayınlanmamıştır. Makale bu kısa tebl ğ n kapsamlı şek lde gözden geç r lm ş ve gen şlet lm ş hal d r. Hazırlık safhasındak yardımları ç n Burhan Fındıklı ya teşekkür eder m. ** Yrd. Doç. Dr., İstanbul Şeh r Ün vers tes, İnsan ve Toplum B l mler Fakültes, Sosyoloj Bölümü. Yükseköğret m Çalışmaları Merkez D rektörü. İlet ş m: al marl @seh r.edu.tr
Yükseköğretimde Büyüme, Farklılaşma ve Reorganizasyon: İstanbul Örneği (1980-2015) 200 Alim ARLI Abstract REORGANIZATION, DIFFERENTIATION AND GROWTH IN HIGHER EDUCATION: THE CASE OF ISTANBUL (1980-2015) In th s art cle, the world of h gher educat on of İstanbul n th rty-f ve years of growth n the number of students and nst tut ons, ts system c growth, chaot c change, and structural b furcat on n the early 1980s unt l the end of 2015 s elaborated. The growth trends n state un vers t es n th s per od; the onset of educat on of the foundat ons of h gher educat on n 1993 and the ncreas ng number of un vers t es tr gger ng a dramat c expans on n terms of students and lecturers n post 2006; the d fferent at on, and the patterns of d fferent at on shaped by the d str but on of populace n h gher educat on to var ed programs are compared. The emergence of h gher educat on foundat ons and the dramat c ncrease n the r numbers have resulted n an urban upheaval of h gher educat on n terms of scale, structure and nst tut ons. S nce more than half of all pr vate un vers t es n Turkey are located n İstanbul, th s br ngs a d st nct ve change more so than any other c ty n Turkey. The chaot c change and organ zat onal fractur ng n terms of agents, nst tut ons, organ zat ons and d spos t ons n a th rty-f ve year per od s aston sh ng. Ow ng to f nanc al pr vat zat on n the last twenty years, n the f eld of h gher educat on the l nes of competence and structural tens ons have been crystall zed, generat ng a b nary structure cons st ng of state-owned and pr vate-owned nst tut ons of h gher educat on. The art cle d scusses the growth and the reorgan zat on of th s change n a descr pt ve stat st cal bas s. Keywords: Istanbul, The field of higher education, organizational change, growth and differentitation, structural bifurcation, social change. G r ş 1980 sonrası Türk ye yükseköğret m s stem merkez planlama, gözet m ve denet m kurulu olarak teşekkül etm ş kuvvetl b r merkez karar alma organı olan Yükseköğretim Kurulu nun (YÖK) egemenl ğ altında şek llenm şt r. Ün vers teye merkez g r ş s stem n n temel lkeler n n tesp t, ölçme ve değerlend rme kuralları ve kontenjan tesp t bu kurulun yetk s nded r. Düzenley c yetk ler yle yükseköğret m n alacağı temel yönü ve özell kle s stem n genel ölçeğ n bel rleyen pol t kaları bu kurul tay n etm şt r. Kurul farklı hükümetler n aldığı büyüme ve yen ün vers te oluşturma kararlarının etk n crasından da sorumlu kılınmıştır. Bu nedenle ncelenecek otuz beş yıllık süre farklı s yas konjonktürler n zler n taşıdığından YÖK te terc h
Sosyoloji Konferansları, No: 54 (2016-2) / 199-243 201 ed len yönet m pol t kaları beş dönem altında değerlend r leb l r. Pol t ka terc hler ndek benzerl kler bakımından 1981-1992, 1992-1995, 1995-2003, 2003-2007 ve 2007 sonrası olmak üzere beş ayrı dönem yükseköğret m n yakın tar h n oluşturur. Bu beş dönemde s yas ve toplumsal taleplerle bağlantılı olarak farklı türlerde yükseköğret m pol t kası terc hler ve büyüme d nam kler söz konusu olmuştur. İstanbul dak yükseköğret m kuruluşları değ ş k dönemler n eğ l mler n yansıtması bakımından da ncelenmeye değer özell kler serg ler (Tekel, 2010: 222-245; Gür ve Çel k, 2011). Türk ye yükseköğret m son yarım yüzyılda kapsamlı b r dönüşüm geç rm şt r. İstanbul sah p olduğu ell k, Ankara on sek z ün vers teyle bu dönüşümün ağırlık merkez nde yer alır. İstanbul bulunan ve tar hsel olarak daha erken kurulan yükseköğret m kuruluşları bu değ ş mde farklı modeller n protot pler n barındırması bakımından merkez b r konuma sah pt r. 1990 sonrasında yükseköğret m n İstanbul dak büyüme d nam ğ, şehr n küresel f nans ve t caret ağlarıyla artan bütünleşmes ve Türk ye ekonom s nde g tt kçe artan yönetsel ağırlığıyla uyumlu b r atılım eğ l m yle bağlantılıdır. Son otuz üç yılda İstanbul dak yükseköğret m kuruluşlarının sayısı on kat, yükseköğret m kuruluşlarında okuyan ve lk kez kayıt olan öğrenc sayıları dokuzar kat, bu kuruluşlardan mezun öğrenc sayısı sek z kat, öğret m elemanı sayıları se altı kat artmıştır. Bu zaman d l m nde ön l sans, l sans ve l sansüstü programlar bakımından devlet ve vakıf ün vers teler nde farklı büyüme eğ l mler, ayrışan organ zasyonel yapılar ve kurumsal kümelenmeler ortaya çıkmıştır. Yükseköğret m kuruluşları devlet ve vakıf kurumsal s stemler şekl nde yatay eksende ayrışırken; d key eksende öğret m b ç mler, öğret m d ller, merkez seçme mekan zması üzer nden tanımladıkları farklı bursluluk pol t kaları ve dayandıkları kültürel arka planlarla l şk l kurumsal vasıfları bakımından değ ş k kümelenmeler serg leyen yapısal b r farklılaşma yaşamıştır. I. Ver ler, Problem ve L teratür Türk ye de yükseköğret m stat st ksel kanıta dayalı araştırmalar bakımından sosyoloj k araştırmalara yeter nce konu ed lmem şt r. S stem n yapısal özell kler, değ şen ölçeklerde kazandığı b ç mler, büyüme ve daralma eğ l mler, farklılaşma eksenler g b temel vasıflar bakımından stat st ksel bet mleme ve anal zlere muhtaçtır. 1980 sonrasında bu tür araştırmalara kaynak olarak kullanılab lecek ve Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Merkezi (ÖSYM) tarafından 1983-1984 eğ t m-öğret m
Yükseköğretimde Büyüme, Farklılaşma ve Reorganizasyon: İstanbul Örneği (1980-2015) 202 Alim ARLI dönem nden başlayarak her yıl yükseköğret m kuruluşlarının beyanlarına dayalı olarak toplanıp yayınlanmış Yükseköğretim İstatistikleri (1983-2013) k tabı Türk ye yükseköğret m yle lg l en kapsamlı ver ler çer r. K tapta yükseköğret m kuruluşlarıyla lg l özet tablolar, öğrenc sayıları, öğret m elemanı sayıları üst başlıklarında programlara göre ayrışmış otuz altı alt başlıkta derlenen ver ler mevcuttur. Otuz k yıllık b r süreye yayılan ve bazı konuların s steml ve sürekl zlenmes ne mkân tanıyan ver ler 2013 sonrasında YÖK tarafından nternet ortamında yayınlanmaya devam etmekted r (https:// stat st k.yok.gov.tr/). Bu çalışmada lg l ver set nden İstanbul l ndek kuruluşların ver ler tarafımdan yen den derlenerek, tablolar ve oransal hesaplamalar b ç m nde sunulmuştur. Türk yükseköğret m kuruluş ve öğrenc ler n n dörtte b r nden fazlasına ev sah pl ğ yapması ve ülken n en esk ün vers teler n barındırması neden yle bu makalede İstanbul l ndek değ ş me odaklanılmıştır. Ülke ve/ya l genel nde yükseköğret m alanının oluşumunu zlemeye mkân vermes neden yle İstanbul l ndek yükseköğret m kurumlarının tar h, ölçek değ ş mler, program yapıları arasındak dağılım ve değ şen yoğunluk b ç mler, kurumsal ve yapısal farklılaşma bağlamlarında anal z ed lmekted r. Farklı ülkeler n yükseköğret m sev yes ndek okullaşma stat st kler ne karşılaştırmalı olarak bakmaya mkân verd ğ ç n Unesco eğ t m ver ler de kullanılmıştır. 1960 sonrasında eğ t m sosyoloj s n n b r alt uzmanlık sahası olarak gel şen yükseköğret m sosyoloj s alanındak araştırmalarda, tüm dünyada önem g derek artan yükseköğret m s stemler n n çeş tl veçheler üzer ne teor ler gel şt r lm şt r. Bu konular arasında eş ts zl kler ve tabakalaşma, yükseköğret me er ş m, b l msel araştırmanın ve ün vers ten n değ şen doğası, demokrat k k tle okulları, gençl k hareketler ve öğrenc kültürü, pedagoj k araştırmalar, ün vers te s stemler n n yönet m ve yükseköğret m kurumlarının organ zasyonel anal z sayıca daha fazla yer tutar. Yükseköğret mdek büyümen n boyutları, anlamı ve şlevler üzer ne farklı sosyoloj k gelenekler çer s nden çeş tl teor k yaklaşımlar bulunur (Karabel ve Halsey, 1977; Gumport, 2007; Stevens, Amstrong, Arum, 2008: 127-151). Bunlar arasında Mart n Trow (2010), Burton Clark (2008), P erre Bourd eu ve Jean-Claude Passeron (2015), Samuel Bowles ve Herbert G nt s (1977),
Sosyoloji Konferansları, No: 54 (2016-2) / 199-243 203 Ulr ch Te chler (1988; 2007) Raymond Boudon (1977:186-196), Randall Coll ns (1979) g b s mler farklı ülke ve kültürlerdek yükseköğret m vakaları üzer nden daha çok lg l ülkeler n ulusal bağlamlarına duyarlı araştırmalar yapmıştır. Özell kle II. Dünya Savaşı sonrasında hızla büyüyen yükseköğret m alanının sınıfsal eş ts zl kler azaltma veya artırmadak etk ler, d ploma ve sert f kalara bağımlı hale gelen sosyal ve ekonom k yapıların kurumsal ve sınıfsal tabakalaşmadak önem hakkında araştırmalar yürütülmüştür. Bu araştırmaların bağlamsal özell kler kadar genel sosyoloj k değ ş mlerde yükseköğret m n rolüyle bağlantılı bulguları günümüz sosyoloj k teor ler n n de temel b r boyutunu oluşturur. Akadem k yazında yükseköğret m n yerel bağlamlarda aldığı b ç mler bu genel değ ş m zahı ç nde k nc lleşm şt r. Bu bağlamda şeh rleşme araştırmaları le yükseköğret m araştırmaları arasındak bağlantılar daha çok ün vers teler n kurumsal tar hler ve ün vers teler yle b l nen şeh rlerle bütünleşen sembol k değerler üzer nden çalışıldı (Bender, 1991). Küresel şeh r ve dünya şeh rler yaklaşımlarına vurgunun artışına koşut şek lde yükseköğret m ve ar-ge kuruluşlarındak gen şlemeler, farklı ülkelerde yerel koşulları yen den tanımlayan ekonom n n yen den yapılandığı yen l beral s yas değ ş mle bağlı ele alınmıştır (Enl l ve Evren, 2011). İkt sad büyümen n öneml b r sahası olarak da yen den yapılanan günümüz yükseköğret m dünyası, kend m syon ve amaçlarına l şk n geleneksel kavramsal d l n öneml ölçüde değ şt rmeye başlamıştır. Akadem k çalışmaların endüstr yel gel şme süreçler yle ç çe geçerek yen den şek llend ğ bu yen bağlamın mükemmel yet ve novasyon odaklı eğ l m b lg n n toplumsal yararlarına odaklanmış söylemlerle bütünleşm şt r. Ancak mükemmel yete odaklanmış geç (post) modern dönemde ün vers teye atfed len yen değer ve amaçlar, modern dönem n akıl ve kültürün gel şt r lmes n hedefleyen aydınlanmacı ve yurttaşlık et ğ odaklı m syonlarını k nc lleşt rm şt r (Read ng, 1997). Küreselleşme teor ler n n dd alı b lg toplumu ülküsü aydınlanmaya yen den yapılan b r vurgudan z yade, kt sad rasyonal ten n matemat ksel yücelt lmes yle de bağlantılıdır. Yakın zamanlarda b l msel ve teknoloj k yen l kler n ekonom y canlandırdığı f kr temel b r kabul hal ne gelm şt r (Berman, 2012: 12-17). Tüm dünyada yükseköğret m n büyüyerek devasa b r p yasa hal ne gelmes ün vers ten n amaç, m syon ve şlevler ne l şk n tartışmaları
Yükseköğretimde Büyüme, Farklılaşma ve Reorganizasyon: İstanbul Örneği (1980-2015) 204 Alim ARLI da alevlend rm şt r. K tlesel yükseköğret m n gerçekleşt r lmes le demokrat kleşme arasında kuvvetl bağlar kuran dd alar uluslararası belgelerde de sıkça vurgulanır. Yükseköğret me katılım ç n b reyler sosyal kökenler ne veya bel rl d ploma seçk nc l kler ne bakmaksızın, şahs performanslarıyla ölçerek değerlend rmey amaçlayan k tlesel b r er ş m s yaset beşer refahı gel şt rmeye odaklanmış devlet belgeler nde de z kred l r. Özel yükseköğret m kuruluşlarının 1990 sonrası dünya genel ndek sayısal artışı ve devlet ün vers teler n n hak m yet n n sarsılması da er ş mdek gen şlemen n ve aynı zamanda yen eş ts zl k b ç mler n n ortaya çıkışının da b r d ğer neden d r. Türk ye, Portek z ve Polonya g b ülkelerle benzer b r eğ l m ç nde çoğu vakıf temell olan yen ün vers teler açarak kuruluş sayılarını hızla artıran ülkeler arasındadır (Ta xe ra, 2009: 231-258). Bu makalede konu ed len yükseköğret m alanındak büyüme odaklı yen den organ zasyon tartışmaları, sosyoloj de kurumsal t poloj değ ş mler ve demograf k geç ş modeller yle b rl kte gel şm şt r. Büyümen n yapısal boyutları üzer ne Mart n Trow un teor s, demograf k değ ş m le kurumsal kapas te artışları arasındak l şk ler üzer ne ABD ve kısmen İng ltere odaklı anal zler çer r. Yükseköğret m s stemler ortaöğret mden mezun nüfusun ne kadarının yükseköğret me devam ett ğ n n bel rlenmes ne göre farklı şek llerde kavramsallaştırılmıştır. Demograf k geç ş teor ler yle eğ t me er ş m teor ler arasındak yapısal bağ, rekabetç modern ulus devlet n kurumsallaşması ve II. Dünya Savaşı sonrası refah devlet n n ortaya çıkışını sembol ze eder. Yükseköğret me er ş mde 19. yüzyılda en erken gen şlemey başaran ABD de 20. yüzyıl boyunca bu eğ l m n artan vmes araştırmacılar tarafından 1960 lı yıllardan t baren meslek tabakalaşma, beşer refah ve rasyonel toplum sorunsallarına bağlı olarak kavramsallaştırılmıştır. Büyüme ve er ş mdek artışın Avrupa ve ABD de üç aşamadan geçerek oluştuğu görüşü temel demograf k kanıtlar üzer nden gel şt r lm şt r. Mart n Trow yükseköğret me er ş m b ç mler n el t, k tlesel ve evrensel olmak üzere üç aşamadan geçerek şek llenen pol t kalar temel nde amp r k olarak kavramsallaştırır. Trow un el t yükseköğret mden k tlesel, k tleselden de evrensel er ş me geç l rken açıklayıcı kavramı büyümed r. Büyüme b rkaç açıdan tanımlanab l r: B r nc s her büyüme, yükseköğret me geç ş yapan öğrenc sayılarının kısa zaman d l mler ndek artışını çer r. Farklı
Sosyoloji Konferansları, No: 54 (2016-2) / 199-243 205 ülkelerde değ ş k gel şme pat kalarını zlese de eğ t m düzeyler arasındak değ ş m b r kuşak ç ndek faz geç şler b ç m nde gerçekleş r. Büyümen n d ğer özell kler yse k yönlüdür: b r nc s makro açıdan yükseköğret m s stem ndek gen şleme, k nc s yükseköğret m kuruluş sayılarındak artış. Bu s stemler n herhang b r ne yönel k terc h kt sad, s yas ve ülkeler n meslek -toplumsal yapılarının özgül fonks yonlarıyla bağlantılı olab l r. Kamu f nans kaynaklarının yükseköğret m üzer nden nasıl dağıtılacağı, refahın eğ t m yoluyla yen den bölüşümü de yükseköğret m pol t kasının arka planındadır. Trow her geç ş n, s stem k düzeydek bazı değ ş klerle bağlantılı olduğunu dd a eder: S stem n ölçeğ, er ş me yönel k (seçme s stem bağlamındak ) tutumlar, yükseköğret me atfed len şlevler, eğ t m şekl ve müfredata yaklaşım, öğrenc kar yer n şek llend recek seçme s stem, akadem k yönet m ve standartlar, kurumsal çeş tl l k ve sınırlara l şk n değ şen tanımlar, karar alma süreçler ve kt darın yörünges her faz geç ş ve büyümen n etk led ğ veçhelerd r. Her faz değ ş m öncek fazdak şek llenm ş kuruluşları değ şt rd ğ kadar, öncek dönem n bazı karakter st k özell kler n muhafaza etmey de sürdüreb l r. Evrensel er ş me geç l rken el t veya k tlesel kurumlar geleneksel özell kler n yen durumda da devam ett reb l rler (Trow, 2010: 53-172). Büyüme süreçler zlen rken farklı konjonktürlerde şek llenen yönel mler n zaman ç ndek değ ş mler n n de kavramsallaştırılması da gerek r. Sosyal araştırmalarda çok sayıda vaka/durum hakkında zamansal olarak zleneb lecek büyük ve kompleks ver ler üzer nden yapılan anal zler bu sorunla sık sık karşılaşılır. Dav d Byrne zaman ser ler de çeren bu tür ver setler nden hareketle yapılacak değ ş m zahlarında kaos teor s n n kavram set n n açıklayıcı olduğunu gösterm şt r. Değ ş m n üç farklı türü arasında ayrım yaparak kurumsal değ ş mlerde çatallanmalar le fraktal b ç mlenmeler teşh s ed leb l r. Değ ş mler katastrof k, kaot k veya kompleks oluşumlar b ç m nde ortaya çıkar. Bu araştırmada lg l kavram set nden açıklayıcı olarak çatallanma, fraktal b ç mlenme ve kaot k değ ş m kavramlarına başvurulmuştur (Byrne, 1998: 122-137). Yazıda yukarıdak hususların tar hsel ve yapısal nedenler, otuz üç yıllık yükseköğret m demograf s ver s kullanılarak İstanbul dak yükseköğret m dünyası organizasyonel bir alan olarak okunacak, sunulacak ver ler kurumsal değ ş mler ve s stem k dönüşümler çerçeves nde değerlend r lecekt r. D Magg o ve Powell ın klas kleşm ş makales nde organ zasyonel alan
Yükseköğretimde Büyüme, Farklılaşma ve Reorganizasyon: İstanbul Örneği (1980-2015) 206 Alim ARLI anahtar tedar kç ler, kaynak ve ürün müşter ler, düzenley c aktörler ve benzer h zmet ve ürünler üreten d ğer organ zasyonlarla beraber kurumsal yaşamın tanınmış b r alanını nşa eden kuruluşlardan oluşur (1983: 148). D Magg o ve Powell organ zasyonel b r alanın önsel olarak değ l somut araştırma yoluyla bulgulanab leceğ n dd a eder. Onlara göre (1983: 148), kurumsal tanımlama veya yapılaşma sürec, dört parçadan meydana gel r: alandak organ zasyonlar arasında etk leş m n gen şlet lmes ndek artışla; bel rg n b r şek lde tanımlanmış organ zasyonlar arası egemen yapıların veya tt fak örüntler n n doğuşuyla; alandak organ zasyonları çermes gereken enformasyon yüklemes ndek artışla; ortak b r g r ş m çeren bel rl b r organ zasyon set ndek katılımcılar arasındak karşılıklı farkındalığın gel ş m yle. Organ zasyonel alanı d ğer yandan zamansal der nl ğ olan b r toplumsal uzay olarak düşündüğümüzde aktör, kurum, tedar kç, müşter, norm, yasa, kuruluş g b kategor ve düzenley c ler n tar hsel hareket ve yapısal örüntüler de anal ze dah l ed leb l r. Zaman ser ler hal ndek s stemat k ver ler de toplumsal uzayın katmanlı oluşumunun hang değ ş m pat kalarından geçerek meydana geld ğ n açıklamak ç n değerlend r leb l r (Em rbayer ve Johnson, 2008: 1-44). II. Er ş m: Büyüme Eğ l mler ve Eş ts z Gel ş m Trow un k tlesel ve evrensel yükseköğret m s stemler b ç m nde sınıflandırdığı durumun aşağıda seç lm ş ülkelerdek düzeyler stat st ksel olarak karşılaştırıldığında man dar farklılıklar görülür. 1970 sonrasında yükseköğret m okullaşma oranlarına on yıl aralıklarla bakıldığında, farklı sosyo-ekonom k gel şme düzeyler ne sah p ülkeler arasındak mesafeler n kapanmasının b r veya k kuşaklık süreler çeren da m büyüme le mümkün olduğu görülür. Yükseköğret mde k tlesel er ş m 19. yüzyılın sonundan t baren yakalamaya başlayan ve 2. Dünya Savaşı sonrasında tedr cen evrensel er ş m sağlayan ABD yükseköğret m çerd ğ kurumsal çeş tl l k bakımından da d ğer ülkelerden ayrılır. Avrupa ülkeler arasında da el t, k tlesel ve evrensel er ş me geç lme süreçler nde farklı eğ l mler ve geç ş b ç mler gözlemlemek mümkündür. Türk ye n n de aralarında olduğu geç sanay leşm ş ülkelerde k tlesel yükseköğret m sev yeler n n 1990 ların sonlarına doğru gerçekleşt ğ görülür. Ülkeler arasındak ayrışma, tar h evr m veya seferber ed len toplumsal kaynak ve mkânlar bakımından ncelend ğ nde kurumsallaşmada ABD
Sosyoloji Konferansları, No: 54 (2016-2) / 199-243 207 ve Avrupa ülkeler n n görece erken dönemlerde üstün b r konuma sah p olduğu bel rt lmel d r. Avrupa ülkeler b rb r ne yakın düzeylerde okullaşma oranlarıyla neredeyse koşut b r değ ş mden geçm şlerd r. Güney Kore 1970 ler n başında Türk ye yle benzer b r er ş m sev yes nden 1990 ların sonuna doğru evrensel er ş me muazzam b r hızla geçm şt r. Türk ye 1970 ve 80 lerde sınırlı b r büyüme, 1990 larda görece hızlı b r gen şleme, 2000 sonrasında se hızlı b r k tleselleşme yaşamıştır. 2013 yılı t bar yle ülkeler n k tlesel ve evrensel er ş m açısından görece değ şken düzeylere sah p olduğu ancak artık yükseköğret m n 20. yüzyıl eğ l mler n n ötes nde b r ölçeğe taşındığı görüleb l r. %50 n n üzer ne okullaşma oranına sah p ülke sayıları artmış ve evrensel okullaşma fazına geç lm şt r (Tablo1). Türk ye de 1990 lı yılların ortasına kadar yükseköğret m n tek f nansörü devlett ve sadece kamu yükseköğret m kuruluşları mevcuttu. Yükseköğret m alanındak s yas mücadeleler ve bürokrat k denet m kaynaklı çatışmalar, uzun yıllar boyunca yükseköğret m alanına yönel k pol t ka yapımının temel eksen n oluşturdu. Y ne 1933-1980 dönem nde pek çok ün vers te kurulsa da uzun yıllar temel ger l m ülken n nüfus büyüklüğü, çalkantılı ç göç ve yüksek eğ t ml b rey ht yacı arasındak kapatılmaz uçurumdan kaynaklanıyordu. 1980 yılında gel şm ş ve gel şmekte olan ülkeler n yükseköğret mdek brüt okullaşma oranları gel şm ş ülkeler n k tlesel yükseköğret m çağından evrensel er ş me doğru yol aldığını göster r. Türk ye ç n bu sev ye 2000 ler sonuna doğru mümkün oldu (Tablo 1).
Yükseköğretimde Büyüme, Farklılaşma ve Reorganizasyon: İstanbul Örneği (1980-2015) 208 Alim ARLI Tablo 1: Seç lm ş Ülkelerde Yükseköğret m Brüt Okullaşma Oranları (%): 1970-2013 Yıllar 1970 * 1980 2000 2013 Ülkeler ABD 47.4 53.3 67.8 89.1 Hollanda 19.8 29.2 52.5 77,3* İsra l 19.4 31.2 49.5 66.5 Japonya 17.6 31.2 48.7 61.5 B rleş k Krallık 14.4 18.7 58.1 59.8 Yunan stan 13.1 16.6 51.1 116,6* Güney Kore 7.2 12.8 78.8 98,3* Türk ye 5.1 6.4 25.0 79.3 H nd stan 5.0 5.0 9.5 24.7 Tunus 2.5 4.8 18.8 33.7 Ç n 0.1 1.1 7.8 29.7 Not: Ç n har ç 1970 yılı ver ler 1971 yılına a tt r. * 2012 yılı ver s Kaynak: Unesco: Gross enrolment rat o. ISCED 5 and 6. Total den yazar tarafından seç lm şt r. Yükseköğret mdek s stemsel değ ş mler bağlamındak konular büyüme süreçler n n farklı veçheler n çerd ğ nden bunun şeh rler özel ndek b ç mler de ayrı b r araştırma alanı olarak ortaya çıkıyor. Ancak nasıl k tüm toplumsal kaynaklar farklı sınıf, c ns yet, şeh r ve bölgeler arasında eş ts z dağılıyorsa, yükseköğret mdek gel şmeler de aynı zleğ tak p eder. Kuruluşların h yerarş zasyonu ve n tel kler arasındak farkların gel r h yerarş ler ne bağlı olarak er ş mde daha fazla öne çıkması günümüz toplumlarının g tt kçe yüzleşt kler b r konudur. Yükseköğren m harçları bu h yerarş zasyonu artıran temel etkend r (P ketty, 2014: 523-525). Farklı ülkelerde üst düzey araştırma ün vers teler ne en fazla sah p olan şeh rler, yükseköğret m araştırmaları bağlamında daha fazla çalışmanın konusu ed l rler. New York, Londra, Par s, Boston, Tokyo, Ş kago, Los Angeles, Moskova, İstanbul, Berl n, Seul g b şeh rlerde bulunan yükseköğret m kuruluşları, lg l ülkeler n b lg üret m yapılarında da etk n konum üstlen rler. Bu bakımdan bütünsel b r perspekt ften İstanbul un yakın dönem yükseköğret m alanındak değ ş m makro düzeyde herhang
Sosyoloji Konferansları, No: 54 (2016-2) / 199-243 209 b r araştırmaya konu ed lmem şt r. Ş md İstanbul şehr özel nde yükseköğret m kuruluşlarının son otuz beş yıllık değ ş m stat st ksel olarak değerlend r lecekt r. III. İstanbul Yükseköğret m Alanı. Büyüme ve Organ zasyonel Alanın Değ ş m İstanbul, tar h boyunca gen ş b r coğrafyadan nsanı yükseköğret m ç n kend s ne çekecek zeng nl kte b r kurumsal ve entelektüel ortama sah pt. İmparatorluğun klas k çağlarından geç Osmanlı ya, sonrasında cumhur yet devr nde bu temayül değ şmed. İstanbul dak yükseköğret m n öyküsüne çer den bakıldığında farklı t pte ve organ zasyon yapısında gel şm ş kuruluşların bel rl ölçülerde dağınık ve ayrıntıları henüz yeter nce aydınlatılamamış tar h n görürüz. Modern devlet kurumlarının teşekkül ett ğ 19. yüzyılda yükseköğret m n gel şt r lmes devlet n temel pol t ka ve hedefler arasındaydı. Bu dönemde farklı modellerden es nlenerek kurulan pek çok okul ortaya çıktı. Yüzyıl boyunca b rb r nden bağımsız b r mler olarak örgütlenm ş pek çok yükseköğret m okulu kurulmuştu. Fransız modernler n n tasarladığı kamu yükseköğret m kuruluşları Osmanlı Devlet n en fazla etk leyen yd. Napolyoncu ün vers te modeller n tak p eden, profesyonel meslek sınıflarının yet şt r lmes amacıyla kurulmuş meslek eğ t m ağırlıklı yükseköğret m mektepler (Darülfünun-ı Osmanî, Mühend shâne- Hümayun, Mekteb- Hukuk, Mekteb- Tıbb ye- Şahane, Sanay - Nef se Mekteb, Kondüktör Mekteb- Âl s vd.) modern yükseköğret m n lk öneml kurumlarıydı. Devlet yönet c ler bu kuruluşların b r kısmını zaman zaman tek b r ün vers te çatısı altında toplanmak stese de, b rçok başarısız g r ş m n ardından bu ancak 1900 yılında mümkün oldu. Darulfünun 1933 tek yasal reformla İstanbul Ün vers tes ne dönüşene kadar şehr n tek ün vers tes yd. Kuruluşundak yönetsel rade, zorlu ve stekl süreç, modern b l mler n Türk ye dek kurumsallaşma sancılarıyla ç çeyd. 1946 da Ankara ve İstanbul Tekn k Ün vers teler kurulana kadar İstanbul Ün vers tes ülken n tek ün vers tes olarak h zmet verd (Dölen, 2009; 2010a; 2010b; 2010c; 2010d; Karaca, 2013). 1971 de yabancı yüksekokulların eğ t m-öğret m verme haklarının kaldırılmasıyla İstanbul dak yükseköğret m alanının geleceğ n
Yükseköğretimde Büyüme, Farklılaşma ve Reorganizasyon: İstanbul Örneği (1980-2015) 210 Alim ARLI etk leyecek b r gel şme yaşandı. Bu değ ş kl k sonucunda 19. yüzyıl k nc yarısında Amer kan m syonerler nce kurulan ve şehr n tar h nde etk l zler bırakan Robert Koleji kapatılarak yer ne Boğaz ç Ün vers tes kuruldu. ODTÜ den sonra İng l zce eğ t m veren k nc ün vers te olarak eğ t me başlayan Boğaz ç Ün vers tes, İstanbul Ün vers tes ve İstanbul Tekn k Ün vers tes n n ardından şehr n üçüncü devlet ün vers tes oldu. Boğaz ç Ün vers tes kuruluş sürec, şehr n kültürü açısından yen den tanımladığı ün vers te des ve uluslararasılaşmış akadem k kültürü bakımından İstanbul un akadem k değ ş m nde stratej k b r rol oynadı. ODTÜ de ve Boğaz ç Ün vers tes nde, 1950 ve 60 lı yıllarda yurtdışına doktora yapmaya gönder len ve ABD ve Avrupa da doktoralarını b t ren yen kuşak öğret m üyeler görev yaptı (Dölen, 2010d: 104-108; Szyl ow cz, 1973: 375-386; Altun, 2013; Kuran, 2013). Ün vers te çatısı altında toplanmamakla b rl kte genell kle özel b r tekn k ve sanatsal becer n n gel şt r lmes n hedefleyen ve akadem ler hal nde örgütlenen değ ş k okullar da 1980 sonrasında ün vers teye dönüştü. İstanbul Devlet Mühendislik ve Mimarlık Akademisi adıyla h zmet veren ve Fransız grande école ler nden es nlenerek yüksekokul statüsünde çalışan okul kanun hükmünde kararnameyle 1982 de Yıldız (Tekn k) Ün vers tes adıyla yen den örgütlend. Y ne Fransız akadem ler nden es nlenerek Osman Hamd Bey tarafından 1882 de Sanayi-i Nefise Mektebi adıyla kurulan ve 1928 de İstanbul Devlet Güzel Sanatlar Akademisi adını alan b r d ğer köklü okul aynı kararnameyle M mar S nan (Güzel Sanatlar) Ün vers tes ne dönüştü. Bu ün vers te farklı fakülteler de çeren ve daha çok güzel sanatlar alanında eğ t m veren ülken n tek güzel sanatlar ağırlıklı ün vers tes oldu. Bu k ün vers ten n de eklenmes yle ldek devlet ün vers teler n n sayısı beşe çıktı (Tekel, 2010: 199-203). 20. yüzyıl boyunca Türk ye Cumhur yet hükümetler daha fazla sayıda l se mezunu genç mezun etme ve bunları b r yükseköğet m kuruluşuna yerleşt rme amacıyla farklı pol t kalar gel şt rd. 1990 ların başına kadar benzer ekonom k durumdak ülkelerle kıyaslandığında bu amaca ulaşmada sınırlı b r başarı elde ed leb ld. Bunda yen ün vers te açmaktak f nansal yeters zl kler ve kurumsal kapas te kısıtları etk l oldu. 1950 l yıllarda yükseköğret mdek brüt okullaşma oranı %1 ler mertebes ndeyd. Ayrıca 1980 ler n başına kadar gerek ün vers teye seçme gerekse er ş m düzenleme konusunda el t st b r yaklaşım mevcuttu. Yıllar ç nde doğurganlıktak görel
Sosyoloji Konferansları, No: 54 (2016-2) / 199-243 211 yüksek seyr n de etk s yle yükseköğret me er ş m taleb katlanarak arttı. Türk ye yükseköğret m 1980 e kadar ün vers te sayılarında yeters zl ğ n yanı sıra, seçk nc b r er ş m s stem n n kısıtları ç nde şek llend. Yapısal kısıtlar ve bütçe darlıkları neden yle yükseköğret m s stem n n ölçeğ le ülke nüfusu arasındak l şk gel şm ş sanay ülker ndek görel dengel hal n ger s ndeyd. Üç kısıt Türk ye dek bu pol t kanın nesnel gerekçes olarak ler sürüleb l r. İlk, bu tür yatırımlar ç n yeters z kalan ülken n dar f nansal kapas tes yd. İk nc s, yükseköğret m kuruluşlarında çalışacak doktoralı öğret m elemanı sayılarının yeters zl ğ yd. Bunun b r kısmı da ün vers teler n Humboldtçu meslektaş dayanışması (collegiality) esasına göre şek llenm ş örgütlenme tarzının büyüme eğ l m ne duyarlı olmayan yaklaşımıydı. Üçüncüsü se, ülken n farklı bölgeler arasındak ekonom k gel şme farklarının yüksekl ğ ve bundan kaynaklanan caz p olmama hal n n yükseköğret m kuruluşlarının gel şmes n n önünde engel teşk l etmes yd (Çet nsaya, 2013: 37-88). 1980 sonrasında yükseköğret m s stem k eksende çeş tlenerek farklılaştı. F nansmanın kaynağı ve yönet m yapısı bakımından devlet le vakıf; eğ t m d l ve araştırma kültürü bakımından se Türkçe eğ t m yapanlar le yabancı d llerde (ağırlıkla İng l zce) eğ t m yapanlar. Bu k eksendek yapısal farklılaşma, özell kle kontenjan (büyüme) pol t kası ve ağırlık verd kler program t pler (ön l sans, l sans, l sansüstü) bakımından, zamanla kaot k b r değ ş m ve katmanlaşmış b r kurumsal örüntünün önünü açtı. 1980 sonrasındak bu farklılaşma eksenler n n gel şmes nde eğ t m d l İng l zce olan Ortadoğu Tekn k Ün vers tes (1956) ve Boğaz ç Ün vers tes (1971) özell kle uluslararasılaşmış model n farklı varyasyonlarının ortaya çıkışının alt yapılarını oluşturdu ve sonrak dönemde bel ren yatay ve d key eksenlerdek kurumsal farklılaşmaların da yönünü ç zd. Ankara da B lkent (1984) ve İstanbul da Koç (1992) lk kurulan vakıf ün vers teler olarak kend ler nden önce kurulmuş bu k devlet okulunun kurumsal kültür ve pedagoj k örüntüler nden güçlü es nlerle kuruldular. Yönetsel bakımdan vakıf yükseköğret m kuruluşları devlet ün vers teler nden farklı organ zasyonel yapılara sah p olsalar da, ün vers te f kr ve m syonunu konumlandırılmak bakımından benzer zlekler tak p ett ler. 1980 sonrasında kurulan yen ün vers teler şehr n öncek deney m nden derslerle kuruldu. Yükseköğret m n kurumsal m mar s fraktal zleklerden geçerek çeş tlend. Kurucu kuruluş bakımından devlet-vakıf, eğ t möğret m d l bakımından Türkçe-İng l zce, büyüme ve ölçek hedef
Yükseköğretimde Büyüme, Farklılaşma ve Reorganizasyon: İstanbul Örneği (1980-2015) 212 Alim ARLI açısından sınırlı kontenjan k tlesel kontenjan, yatırım yapılan program türünde l sans ve l sansüstü ağırlıklı le önl sans ve meslek eğ t m ağırlıklı kıstasları bakımından kaot k b r t poloj oluştu. Bu kıstaslar bakımından ncelend ğ nde İstanbul dak (ve Türk ye dek ) yükseköğret m alanının yapısı aşağıdak şek lde özetlend (Graf k 1). Graf k 1: İstanbul da Yükseköğret m Kurumları T poloj s Devlet ve vakıf ün vers teler arasında İng l zce eğ t m yapanlarda sınırlı b r er ş m pol t kası ve uluslarasılaşmış b r öğret m üyes prof l mevcuttur. Sınırlı b r kontenjan pol t kası olan ve öğret m üyes yapısı buna göre şek llenm ş b r örgütsel yapıya sah p Türkçe eğ t m yapan okullar olarak İstanbul Tekn k Ün vers tes ve M mar S nan Güzel Sanatlar Ün vers tes sayılab l r. Y ne devlet ve vakıf ün vers teler arasında önl sans ve meslek eğ t m ağırlıklı b r yapısı olan ve sınırlı b r er ş m pol t kasına sah p ne Türkçe ne de İng l zce eğ t m yapan b r ün vers te var. Ancak k tlesel er ş m açısından bakıldığında se öğret m d l ve müfredat t p bakımından bu kategor ye g ren devlet ve vakıf ün vers teler olduğu görülür. Özell kle vakıf ün vers teler n n Türkçe ve İng l zce karma eğ t m d ller uygulamalarıyla kurumsal çeş tl l k yatay ve d key eksenlerde daha da arttı (Graf k 1, krş. Tablo 7). İstanbul dak devlet ve vakıf ün vers teler n n özel tar hler ve özgün gel şme bağlamları akılda tutulmak kaydıyla, 1980 sonrasında yükseköğret m kuruluş sayılarındak artışlar ncelend ğ nde bazı kr t k tar hlere şaret etmek gerek r. Özell kle yükseköğret mdek büyüme pol t kalarındak değ ş mler bel rleyen bu tar hler bel rg n kırılma yıllarıdır. 1984 te B lkent, 1992 de Koç ve Kad r Has Ün vers teler ne ver len kuruluş z nler hükümetler n henüz vakıf yükseköğret m kuruluşlarına sınırlı sayıda z n verd ğ ve bunların arkasında güçlü sermaye destekler aradığı b r pol t k
Sosyoloji Konferansları, No: 54 (2016-2) / 199-243 213 terc h yansıtır. Büyümey tet kleyen ve kaot k b r kurumsal değ ş m ortaya çıkaran tar hler 1996 ve 2006 yıllarıdır. 1996 da beş, 1997 de se sek z ün vers teye ver len kuruluş zn vakıf ün vers teler n n lk büyük gen şleme yıllarıdır. Bunlardan on tanes İstanbul da kurulmuştur. 2006-2008 de kurulan on k ün vers ten n sek z İstanbul dadır. 1 Bu k dönem arasındak değ ş k yıllarda da beş ün vers te kurulsa da esas kırılma bu k yıldak kararlarla şek llenm şt r. 1980 sonrasında Türk ye yükseköğret m kurumlarının sayıları hızla artmaya başlamıştır. Ancak bu artışlar sonucu İstanbul ve Ankara dak (yakın zamanda İzm r, Konya ve Kayser de kısmen bu rotayı zlemeye başlar) yükseköğret m kurumları ülken n d ğer şeh rler nden farklı b r pat kayı tak p eder. Ölçek ve büyüklükler b rb r ne neredeyse eşdeğer ağırlığa ulaşmış devlet ve vakıf ün vers te s stemler bu şeh rlerde b rl kte gel şmekted r. Öğret m d ller ve kontenjan yapılarından kaynaklanan yapısal farklılıklar bu k s stem ç ndek yükseköğret m kurumları arasındak farklılaşmalarda b yoloj k b r ter mle fade ed lecek olursa b r dışlayıcı rekabet d nam ğ ortaya çıkarır. Yukarıdak graf kte de görüleb leceğ g b bu rekabet n yönünü şek llend ren tutum daha çok ün vers teler n seçt kler gel şme ve büyüme modeller yle alakalıdır (Krş. Ek Tablo 1 ve 2). Türk ye genel ve İstanbul da yükseköğret m kuruluşu sayılarının 1983-2015 yılları arasındak değ ş m n karşılaştırmak büyüme sürec n n n tel ğ n anlamak bakımından aydınlatıcıdır. 1983 te Türk ye de 27, İstanbul da 6 olan ün vers te sayısı, 2000 yılına geld ğ nde İstanbul da 21, Türk ye de 76 olarak gerçekleş r. Bu sayılar 2010 da İstanbul da 41, Türk ye de 169 a; 2015 te sırayla 58 ve 194 e çıktı. 1983 te Türk ye dek tüm ün vers teler n %22 s İstanbul da ken, 2000 de %28, 2010 da %24 ü, 2015 te se %30 u bu şeh rdeyd. 1993 ten t baren sayıları artmaya başlayan vakıf ün vers teler n n sayısı se İstanbul da ülken n ger kalanından tamamen ayrı b r sey r tak p eder. İstanbul da 1993 te sadece b r olan vakıf ün vers tes sayısı 2000 de 14 e, 2010 da 30 a, 2015 se 41 e 1 Prof. Dr. İhsan Doğramacı nın (10,5 yıl) YÖK başkanlığı dönem nde otuz k devlet k de vakıf ün vers tes açılmıştır. Prof. Dr. Mehmet Sağlam (3 yıl) dönem nde k devlet, b r vakıf ün vers tes ; Prof. Dr. Kemal Gürüz (8 yıl) dönem nde y rm b r vakıf ün vers tes açılırken h ç devlet ün vers tes açılmamıştır. Prof. Dr. Erdoğan Tez ç (4 yıl) dönem nde otuz k devlet, altı vakıf; Prof. Dr. Yusuf Z ya Özcan (4 yıl) dönem nde on sek z devlet otuz k vakıf; Prof. Dr. Gökhan Çetinsaya (3 yıl) dönem nde b r devlet, on k vakıf; halen görev süres devam eden Prof. Dr. Yekta Saraç dönem ndeyse üç devlet, altı vakıf ün vers tes açılmıştır. Ayrıntısı ç n bkz. (Günay & Günay, 2011: 8).
Yükseköğretimde Büyüme, Farklılaşma ve Reorganizasyon: İstanbul Örneği (1980-2015) 214 Alim ARLI çıkar (Bu çerçevede altı vakıf meslek yüksekokulu da ayrıca z kred leb l r). D ğer yandan, 1994 ten 2012 ye kadar uzanan yaklaşık y rm yıllık b r zaman d l m çer s nde, İstanbul da h çb r yen devlet ün vers tes n n açılmadığı bel rt lmel d r. Oysa Türk ye genel ne bakıldığında, 2005 yılında 53 olan devlet ün vers tes sayısının 2014 yılında 107 ye ulaşarak k katlık b r büyümeye ulaştığını görürüz (Tablo 2). Tablo 2: Türk ye ve İstanbul da Yükseköğret m Kurum Sayılarının Değ ş m (1983-2015) Eğ t m Öğret m Yılı İstanbul dak Kurum Sayıları Devlet Vakıf Türk ye dek Kurum Sayıları Vakıf MYO Toplam Devlet Vakıf Vakıf MYO Toplam 2014-15 11 41 6 58 107 79 8 194 2013-14 9 37 6 52 104 73 8 185 2012-13 9 36 6 51 103 72 8 183 2011-12 7 33 4 44 103 64 8 175 2010-11 7 30 4 41 102 61 6 169 2009-10 7 25 4 36 94 54 6 154 2008-09 7 23 2 32 94 45 5 144 2007-08 7 20-27 85 36 3 124 2006-07 7 16-23 68 30 1 99 2005-06 7 15-22 53 25 1 79 2004-05 7 15-22 53 24 1 78 2003-04 7 15-22 53 24 1 78 2002-03 7 15-22 53 24-77 2001-02 7 15-22 53 23-76 2000-01 7 14-21 53 23-76 1999-00 7 14-21 53 20-73 1998-99 7 13-20 53 20-73 1997-98 7 11-18 53 18-71 1996-97 7 6-13 53 16-69 1995-96 7 1-8 53 8-61 1994-95 7 1-8 53 3-56 1993-94 6 1-7 52 3-55 1992-93 6 - - 6 51 2-53 1991-92 6 - - 6 28 1-29 1990-91 6 - - 6 28 1-29
Sosyoloji Konferansları, No: 54 (2016-2) / 199-243 215 1989-90 6 - - 6 28 1-29 1988-89 6 - - 6 28 1-29 1987-88 6 - - 6 28 1-29 1986-87 6 - - 6 27 1-28 1985-86 6 - - 6 27 1-28 1984-85 6 - - 6 27 1-28 1983-84 6 - - 6 27 0-27 Bu ver ler b ze, Türk ye yükseköğret m nde kamu ün vers teler aracılığıyla gerçekleşen k tleselleşme eğ l m n n aks ne, İstanbul yükseköğret m alanının vakıf yükseköğret m kuruluşları vasıtasıyla gen şled ğ n ve artan k tlesel talebe bu yolla ulaştığını göster r. N tek m 2014 yılına gel nd ğ nde toplam sayısı 79 a ulaşan vakıf ün vers teler n n 41 n n, d ğer b r dey şle yarısından çoğunun, İstanbul da faal yet gösterd ğ görülmekted r. Vakıf ün vers teler 1990 sonrası İstanbul yükseköğret m alanının büyüme ve farklılaşmasının temel aktörler d r. İstanbul da vakıf yükseköğret m kuruluşlarının sayılarındak muazzam artış yükseköğret m mal yetler n n paylaşılmasında devlet katkısının azaldığı b r eğ t m arz b ç m n ortaya çıkardı. F nansal mal yet paylaşımında a le katkısı ve ortalama 7-10 b n dolar c varında değ şen ün vers te öğren m harç ücretler yle İstanbul, Türk ye n n ger kalanından (Ankara ve İzm r de görece İstanbul a benzerl k olsa da) farklı b r konuma sah pt r (Tablo 2). İstanbul metropolünün ve şehr n ekonom k etk nl ğ n n artışıyla koşut b ç mde yükseköğret mde yaşanan bu dönüşüm şehr n f z ksel uzayını da yen den yapılandırdı. Şehr n hemen her yer nde hızla artan yükseköğret m kampüsler medyat k söylemde apartman üniversitesi g b pejorat f et ketlemeler de ortaya çıkardı. Bu tür yargıları kuruluşların lk kurulma anlarının zorunlu yapısal kısıtlarının popüler eleşt r s olarak ele almak daha makuldür. Ün vers teler n farklı lçe ve bölgelerde çoklu kampüs açma eğ l m nde olması İstanbul şeh r bölges n n yayıldığı alanın gen şl ğ (doğu-batı aksında 150 km, güney-kuzey aksında se 45 km kes nt s z kent oluşumu) ve potans yel öğrenc k tles ne er şeb lme kaygısıyla doğrudan bağlantılıdır. Metropolde yaşayan yaklaşık on beş m lyon nüfus bu coğraf aks boyunca yayılmaktadır. Yen açılan vakıf yükseköğret m kuruluşlarının çoklu kampüs yer seç mler de şehr n merkez lçeler yle bu lçeler n çeper ndek alanlarda yoğunlaşmıştır. Özell kle kampüslere hızlı ulaşım ht yacının öneml olduğu b r küresel metropol ortamında ün vers teler n
Yükseköğretimde Büyüme, Farklılaşma ve Reorganizasyon: İstanbul Örneği (1980-2015) 216 Alim ARLI hang lokasyonda bulunduğu bu ün vers telere yönel k lg y doğrudan etk lemekted r (Har ta 1). İstanbul dak yüz y rm k yükseköğret m kampüsünün lçelere göre dağılımına bakıldığında göze çarpan temel husus, Avrupa yakasında Ş şl, Beş ktaş, Beyoğlu ve Fat h, Anadolu yakasında se Kadıköy ve Üsküdar g b yoğun nüfuslu, kt sad olarak gel şm ş ve konumsal olarak merkez ş bölgeler nde yer alan lçeler n çok sayıda yerleşkeye ev sah pl ğ yapmasıdır. Bu ver ler, İstanbul da yükseköğret m kuruluşlarının mekânsal dağılım mantığını anlamak bakımından öneml d r. Ş şl, Beyoğlu, Beş ktaş ve Fat h tek merkez büyük kampüsler n sayısındak yoğunlaşmayı açıklamakta şehr n ana ulaşım akslarına yakınlık ve tar h bölgeler n geleneksel avantajları akla lk gelen hususlardır. İstanbul, İstanbul Tekn k ve Marmara Ün vers teler n n şehr n b rçok lçes ne yayılan onlarca kampüsler yle k tlesel eğ t m vermeler bu okulların şehr n son yüzyıllık tar h nde ed nd kler konumlarla mütenas p çoklu kampüs açma zorunluluklarıyla l şk l d r (Har ta 1). Har ta 1: İstanbul dak Yükseköğret m Kampüsler n n İlçelere Göre Dağılımı (2015). Kaynak: ÖSYM kılavuz k taplarında yükseköğret m kuruluşlarının kampüsler ne l şk n ver ler yazar tarafından derlenm ş ve har ta ç z m Ahmet Baş tarafından gerçekleşt rm şt r.
Sosyoloji Konferansları, No: 54 (2016-2) / 199-243 217 Vakıf ün vers teler arasında da aynı anda b r çok kampüste eğ t m yapma terc h şehr n merkez bölgeler nde entegre b r kampüs alanı bulmanın neredeyse mkansız olmasıyla l şk l d r. Şehr n çeperler nde tek b r kampüste eğ t m-öğret m faal yetler n toplayan vakıf ün vers teler dağınık kampüsler n potans yel sorunlarından daha az etk len rler (Koç, Işık, Yed tepe, Arel, Maltepe vd.). Son yıllarda Zeyt nburnu lçes le Üsküdar kampüs sayılarının en fazla arttığı lçelerd r. Kent n çeperler nde yer alan lçelerdek kampüsler, merkez lçelere dağınık şek lde yayılmış kampüslerden farklı daha entegre yerleşkelerd r. Sayıları g derek artan vakıf yükseköğret m kuruluşlarının son yıllarda merkezkaç b r eğ l m zleyerek şehr n çeper lçeler ne doğru yayıldığı gözlemleneb l r. Son b r kaç yılda kurulan yen vakıf ün vers teler kampüsler n henüz kampüs barındırmayan S l vr, Başakşeh r, Sultangaz g b 2000 sonrasında hızla büyümeye devam eden lçelerde nşa edecekler n lan ett ler. Bunda özell kle 2000 l yıllardan sonra şehr n merkez bölgeler ndek araz değerler nde yaşanan büyük artışlar kadar hızla gel şen bu lçelerdek nüfus artışları da rol oynamaktadır (Har ta 1). İstanbul dak devlet ve vakıf yükseköğret m kuruluşlarının Türk ye devlet ve vakıf yükseköğret m kuruluşları ç ndek payları ncelend ğ nde, 1995 ve 2000 yılları arasında öneml b r kırılma yaşandığı görülür. 1995 te İstanbul dak vakıf ün vers teler n n Türk ye genel ndek vakıf yükseköğret m kuruluşları arasındak oranı %13 ken, beş yıl ç nde hemen hemen dört katlık b r artışla %61 e ulaşmıştır. 1995-2000 arasında açılan vakıf ün vers teler n n çoğunluğu İstanbul da açıldı. 2000 sonrasında farklı şeh rlerde de yen vakıf ün vers teler açıldığından bu oran b raz azalsa da d ğer yıllarda %50-55 arası b r sev yede kararlı hale gelm şt r. Bu oran en son 2014 te %54 olarak gerçekleşm şt r. 1990 ların başına kadar Türk ye dek beş devlet ün vers tes nden b r İstanbul dayken, 2015 te onda b re düşmüştür. Türk ye genel nde ün vers te sayılarının arttığı 1990 sonrasında İstanbul da öncek dönem n görece yüksek sayıdak devlet ün vers teler yer ne vakıf ün vers teler n n sayıca artışı şeh rde yen b r yükseköğret m p yasası katmanını ortaya çıkarmıştır. 1990 ların başlarında Türk ye dek vakıf ün vers teler n n onda b r İstanbul dayken, bu oran şu an onda beşe yükselm şt r. İstanbul un ülke genel ndek vakıf yükseköğret m s stem çer s nde farklılaştırılmış ol gopol st k b r konumu olduğu görülüyor (Graf k 2).
Yükseköğretimde Büyüme, Farklılaşma ve Reorganizasyon: İstanbul Örneği (1980-2015) 218 Alim ARLI Kurum payları çer s nde yaşanan farklılaşmanın yanı sıra okuyan öğrenc payları açısından bakıldığındaysa zıt b r eğ l m görülür. İstanbul dak ün vers te ve öğrenc sayıları hızla artmış olsa da Türk ye genel nde öğrenc sayılarındak artış İstanbul dan daha hızlı seyretm şt r. İstanbul da okuyan yükseköğret m öğrenc ler n n Türk ye genel ndek yüz yüze programlarda okuyan yükseköğret m öğrenc ler ç ndek paylarına otuz yıllık zaman d l m nde bakılırsa, şehr n Türk ye yükseköğret m alanında şgal ett ğ özgül yer n önem daha y anlaşılab l r. Buna göre, 1983 yılında Türk ye genel ndek yükseköğret m öğrenc ler n n dörtte b r nden fazlası (%27,3) eğ t mler n İstanbul dak b r ün vers teden almaktaydı. 1990 lardan t baren tecrübe ed len ulusal çaptak k tleselleşme ve büyüme eğ l mler İstanbul da okuyan yükseköğret m öğrenc sayısının Türk ye genel ndek payını 2005 te %16.1 e ger letse de, 2010 sonrasında açılan yen yükseköğret m kurumları le b rl kte bu oran tekrar artma eğ l m ne g rm ş, 2014 yılında %18.4 olarak gerçekleşm şt r. Hâl hazırda Türk ye genel ndek yükseköğret m öğrenc ler n n yaklaşık beşte b r n (588 b n) barındıran İstanbul un dünyadak büyük ün vers te kentler nden b r hal ne geld ğ rahatlıkla söyleneb l r (Graf k 3).
Sosyoloji Konferansları, No: 54 (2016-2) / 199-243 219 Kaynak: ÖSYM ve YÖK Yükseköğret m İstat st kler nden derlenerek yazar tarafından oluşturulmuştur.. Değ ş m Har talamak: Vakıf Yükseköğret m n n Gen şlemes 1983-2015 dönem nde İstanbul dak devlet ve vakıf yükseköğret m kurumlarının öğrenc ve öğret m elemanı sayıları bakımından kıyaslanması İstanbul yükseköğret m alanındak farklılaşma ve yapısal çatallanmanın açık b r resm n sunar. 1993 te şeh rdek tüm öğrenc ler devlet ün vers teler nde okumaktadır. Kuruluşlarının ardından hızla büyümeye başlayan vakıf ün vers teler okuyan öğrenc paylarını da artırmaya başlar. Y rm yıllık b r sürede şeh rde yükseköğret me kayıtlı öğrenc ler n devlet ve vakıf ün vers teler ndek dağılımlarına bakılırsa değ ş m n hızı daha y görülür. Bu kapsamlı ve hızlı büyüme halen kes nt s z devam etmekted r. 1993 te lk öğrenc ler n almaya başlayan vakıf ün vers teler 2000 yılına gel nd ğ nde İstanbul dak yükseköğret m öğrenc ler n n %15 n okutmaya başlar. 2005 e gel nd ğ nde bu oran k kat artarak %30 a, 2010 da %41 e, 2014 te se %52 ye ulaşır. Devlet ün vers teler n n sayısı fazla artmamış olsa da kontenjanları bu sürede artmaya devam eder. Ancak y ne de şeh rdek hegemon k konumları y rm yıl ç nde denge durumuna gelerek k l b r s stem n gel şmes yle değ ş r ve 2013 sonrasında okuyan öğrenc payları %50 n n altına düşer. 2010 sonrasında kurulan
Yükseköğretimde Büyüme, Farklılaşma ve Reorganizasyon: İstanbul Örneği (1980-2015) 220 Alim ARLI on altı yen vakıf ün vers tes n n henüz tüm sınıflarda toplam doluluğa ulaşmadığı ve önümüzdek yıllarda bunun olacağını düşünülürse bu oranın devlet ün vers teler aleyh nde b r sey rle devam etme olasılığı yüksekt r (Graf k 4). Kaynak: ÖSYM ve YÖK Yükseköğret m İstat st kler nden derlenerek yazar tarafından oluşturulmuştur. Öğrenc sayılarındak artışların yanı sıra öğret m üyes sayıları da devlet ve vakıf ün vers teler nde öneml değ ş mler geç rm şt r. 2000 sonrasında devlet ve vakıf ün vers teler nde öğret m elemanı sayıları artış göster rken, bu artışlar farklı unvanlar arasında ve öğret c statüler açısından değ ş k düzeylerde gerçekleşm şt r. Devlet ün vers teler nde profesör, doçent ve yardımcı doçent statüsündek öğret m elemanlarının sayılarındak artış b rb r ne görece yakın seyretm şt r. Devlet ün vers teler nde profesör unvanlı öğret m üyeler n n sayısı üç farklı yılda da daha yüksekt r. Öğret m görevl s, okutman ve araştırma görevl ler n n oluşturduğu grupta se 2010-14 yılları arasında bel rg n b r düşüş olduğu görülüyor (Graf k 4).
Sosyoloji Konferansları, No: 54 (2016-2) / 199-243 221 Kaynak: ÖSYM ve YÖK Yükseköğret m İstat st kler nden derlenerek yazar tarafından oluşturulmuştur. Vakıf ün vers teler ndek artışlar se alanın yen doğmakta olan yapısına uygun şek lde daha astronom k gerçekleşm şt r. Profesör ve doçent sayıları henüz devlet ün vers teler ndek sayıların altındadır. Bunda İstanbul ve Marmara Ün vers teler ndek üç tıp fakültes n n varlığı etk l d r. D ğer fakültelere göre her zaman daha fazla sayıda profesör ve doçent öğret m elemanı bulunan tıp fakülteler n n varlığı devlet ün vers teler ndek fazlalığı açıklar. Ancak yardımcı doçent statülü öğret c sayısı vakıf ün vers teler nde 4.015 ken devlet ün vers teler nde bu sayı 2.895 t r. Y ne d ğer başlığı altındak öğret m görevl s, okutman ve araştırma görevl ler n n sayıları da devlet ün vers teler le çok yakın b r değere yükselm şt r (6.409). Profesör ve doçent sayılarındak artışların, yardımcı doçent sayılarına bağlı olduğu düşünüldüğünde önümüzdek yıllarda vakıf ün vers teler ndek öğret m elemanı prof l ndek dağılımın da değ şeceğ öngörüleb l r (Graf k 5).
Yükseköğretimde Büyüme, Farklılaşma ve Reorganizasyon: İstanbul Örneği (1980-2015) 222 Alim ARLI Kaynak: ÖSYM ve YÖK Yükseköğret m İstat st kler nden derlenerek yazar tarafından oluşturulmuştur. İstanbul dak yükseköğret m kurumlarında görev yapan öğret m elemanlarına toplam sayılar ve otuz üç yıllık tar hsel değ ş m açısından bakıldığında da öğrenc sayısındak artışa koşut b r büyüme eğ l m görüleb l r. Y ne de, öğrenc sayılarında her yıl b r öncek yıla göre gerçekleşen toplam artış oranlarıyla kıyaslandığında öğret m elemanı sayısındak görülen artış hızının görece düşük kaldığı söyleneb l r. Örneğ n, 2011 yılındak toplam öğrenc sayısı b r öncek yıla göre %17,8 artarken, aynı yıl toplam öğret m elemanı sayısı öncek yıla oranla sadece %6,2 l k b r artış gösterm şt r. 2004 te devlet ün vers teler nde çalışan toplam öğret m elemanı sayısındak düşüşe karşın, aynı yıl vakıf ün vers teler nde çalışan toplam öğret m elemanı sayısında yaklaşık %30 luk b r artış meydana geld ğ görülür. Bu eğ l m devam ett ğ takd rde, vakıf yükseköğret m kuruluşlarında çalışan toplam öğret m elemanı sayısının, yen devlet ün vers teler açılmadığı sürece devlet yükseköğret m kuruluşlarında st hdam ed len öğret m elemanlarının toplam sayısını yakın vadede geçeceğ öngörüleb l r. 2010 sonrası kurulan vakıf ün vers teler n n en az on yıllık b r büyüme dönem nde olması bu öngörüyü destekler. Esasen hem öğrenc hem de öğret m elemanı sayıları bakımından 1994 te lk öğrenc ler n alan vakıf yükseköğret m kuruluşlarının y rm yılda şehr n
Sosyoloji Konferansları, No: 54 (2016-2) / 199-243 223 yükseköğret m alanında hâk m b r konuma kavuştuğu görülüyor. 1983 te İstanbul dak ün vers telerde okuyan öğrenc sayısı 81 b n c varındaydı. Bu sayı 1990 da 125 b n, 2000 de 198 b n, 2010 da 341 b n, 2015 te se açık öğret m har ç yaklaşık 588 b n olarak gerçekleşm şt r. Öğrenc sayılarındak artışta 2010-15 arası dönemde en dramat k gen şlemen n yaşandığı görülüyor. 2010 da 340 b n olan sayının yüz yüze programlar t bar yle 2015 te 580 b ne çıkarak yaklaşık %70 büyüme göstermes beş yıllık b r zaman d l m ndek gen şlemen n boyutunu göster r. Öğret m elemanı sayıları se 1983 te İstanbul dak tüm ün vers telerde 5.600 c varındaydı. Bu sayılar 1990 da 8.300, 2000 de 11.400, 2010 da 21.400, 2015 te yaklaşık 28.200 e yükselm şt r (Tablo 3). Bu değ ş me sayılar ve b r öncek yıla göre artan öğrenc oranları üzer nden bakıldığında özell kle son on yılda yükseköğret m n yen b r kuruluş sürec yaşadığı vurgulanmalıdır. İstanbul da okuyan toplam öğrenc sayısının b r öncek yıla göre artış oranları ncelend ğ nde öğrenc sayılarında st krarlı b r artış eğ l m olduğu görülür. Özell kle 2011 yılından t baren kurulan yen devlet ve vakıf ün vers teler n n s steme dah l olmasıyla yıllık artış oranları %10 un üzer nde seyretm şt r. Devlet ve vakıf ün vers teler n n toplam öğrenc sayılarının yıllara göre artış eğ l mler ne bakılırsa, vakıf ün vers teler nde okuyan toplam öğrenc sayısının devlet ün vers teler nde okuyan toplam öğrenc sayısından çok daha yüksek olduğu farked l r. 2013 te vakıf yükseköğret m kurumlarında öğren m gören toplam öğrenc sayısı 300 b n aşarak devlet yükseköğret m kurumlarında okuyan toplam öğrenc sayısını ger de bırakmıştır. Bu sayı 2000 de 30 b n, 2005 te 72 b n, 2010 da se 138 b n c varındaydı. 2010-13 arasında vakıf ün vers teler ne 162 b n yen öğrenc kayıt yaptırmıştır. Yüz yüze okuyan öğrenc ler d kkate alınarak hazırlandığından, lg l stat st k tablosuna İstanbul Ün vers tes bünyes ndek Açık ve Uzaktan Eğ t m Fakültes nde kayıtlı 70 b nden fazla öğrenc dâh l ed lmem şt r. Vakıf ve devlet okulları b rl kte d kkate alındığında, İstanbul dak yükseköğret mde 2015 yılı t bar le 600 b ne yakın öğrenc bulunduğu görülür (Tablo 3).