S.D.Ü. İLAHİYAT FAKÜLTESi YA YINLARI NO: 16 BİLİMSEL TOPLANTILAR NO: 6 TÜRKİYE'DE YÜKSEK DİN EGİTİMİNİN SORUNLARI, YENİDEN YAPILANMASI ve GELECEGİ SEMPOZYUMU BİLDİRİLER- ıvibzakereler --"" --- -. 'fürı<ıyc oıyanııt vaım İslfun Araştırmaları Merkezi Kütüphanesi Dem. No: c\ s-bs~ Tas. No: 3-=t-7/d:St;;b -ToP-ı ''f 16-17 EKİM 2003 ISPARTA-2004
TERTİP HEYETi BAŞKAN Prof. Dr. Ekrem SARIKÇIOGLU ÜYELER Doç. Dr. İsmail Hakkı GÖKSOY, Doç. Dr. Ramazan BUYRUKÇU, Yrd. Doç. Dr. Saadettİn ÖZDEMİR, Arş. Gör. Safinaz ASRİ ÇÖZÜMLEME A. HümeyraASLANTÜRK, İ. LatifHACINEBİOGLU, Kemalettin TAŞ, Nejdet DURAK, Haluk SONGÜR, Galip TURCAN, A. Sıdıka OKTAY, Ali BULUT, Sevim ÖZDEMİR A. Yılmaz SOYYER, M. Sadık AKDEMİR, Zahit KARAÇAM, H. Tevfik MARULCU, Bilal GÖKKIR B ila! SAMBUR, Rıfat OKUDAN, Kamile ÜNLÜSOY, Ahmet YILDIRIM, Musa KOÇAR, Adem EFE ISBN-97 5-7929-71-9 iç DÜZEN Nejdet DURAK; İshak ÖZGEL, BahattinYAMAN KAPAK N. DURAK BASKI S.D.Ü. ilahiyat Fakültesi Baskı Merkezi Ali Çolak Yayınlanan Yazıların Sorumluluğu Y azarlarına Aittir Yayınlanan tebliğler kaynak gösterilmek şartıyla iktihas ve atıf şeklinde kullanılabilir S.D.Ü. İlahiyat Fakültesi Isparta 2004 isteme ADRESi S.D.Ü. ilahiyat Fakültesi Merkez Kampüsü ISPARTA Tel: (0246) 237 10 61 Fax: (0246) 237 10 58
"İLAHİYAT LiSANS" PROGRAMI VE MEZUNLARININ İSTİHDAM SORUNLARI ÜZERİNE BAZI MÜLAHAZALAR" Y rd.doç.dr. Ahmet KOÇ* Bu tebliğde esas olarak ilahiyat Fakültelerinde yürütülmekte olan "İlahiyat Lisans" Programı ve bu Programdan mezun olanların istihdam sorunlarıyla ilgili genel bir değerlendirmeye ve sorunların çözümüne yönelik teklifiere yer verilmesi amaçlanmıştır. Ancak meselenin ilahiyat Fakültelerinde uygulanan diğer programlarla olan ilişkisinden dolayı konu bütüncül bir perspektiften ele alınacaktır. Bilindiği üzere 1998-1999 eğitim-öğretim yılından itibaren uygulamaya konulan ve halen uygulanmakta olan son düzenlemelere göre ilahiyat Fakülteleri iki gruba ayrılmıştır. Bir grup ilahiyat Fakültesinde hem "İlahiyat Lisans" ve hem de "İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmel?_liği Programı", diğer bir grup ilahiyat Fakültesinde ise sadece "İlahiyat Lisans" Programı açılmıştır. İmam Hatip Liselerine Meslek Dersleri Öğretmeni olacak olanlar ile İmam Hatip Liseleri dışındaki diğer KTÜ. Rize ilahiyat Fakültesi 277
.! ij,_1 Lise ve dengi okullara Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmeni olacak olanlar ise ilahiyat Lisans Programını tamamladıktan sonra halihazır duruma göre sadece Ankara'da açılan üç yarıyıllık bir Tezsiz Yüksek Lisans eğitimine tabi tutulmaktadır. Bu işleyişe göre, hedefleri ve mezuniyet sonrası sunduğu çalışma alanlarının netliği bakımından "İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmenliği Programı" istikrarlı bir bölüm görünümündedir. Zaten bu bölümle ilgili değerlendirmeler tebliğ konusunun dışındadır. "İlahiyat Lisans" Programına gelince, buradan mezun olan., ı.ı öğrenciler: 1. Sadece Ankara'da açılan üç yarıyıllık Tezsiz Yüksek Lisans Prograrın için puanları kontenjana girmeye yeterli olanlar, tercih ettikleri programı tamamlamak suretiyle; ya Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmeni veya İmam-Hatip Liseleri Meslek Dersleri Öğretmeni adayı olabileceklerdir. 2. Sadece Diyanet İşleri Başkanlığında kadrolu görevli olanlar için açılan sınavda başarı gösterenierin alındığı 30 ay süreli ihtisas Kurslarını tamamlamak suretiyle Diyanet İşleri Başkanlığı kadrolarında müftü ve vaiz olabilecek:ierdir. Bu programlara devam imkanı bulamayanlar ise başta Diyanet İşleri Başkanlığında murakıp, imam-hatip, Kur' an Kursu öğreticisi veya benzeri kadrolar olmak üzere Devlet veya özel sektörün değişik alanlarında çalışabilecekleri imkanları zorlayacaklardır... :. ;. 1 Bugün eğitimle ilgili sorunlar tartışılırken öne çıkan en önemli problemlerden birisinin nitelikli öğretmen yetiştirme sorunu olduğunda fikir birliği vardır. ilahiyat fakültelerinde uygulanan programlara bu açıdan baktığımızda en azından öğretmen yetiştirme programlarının İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmenliği, Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmenliği, İmam-Hatip Liseleri Meslek Dersleri Öğretmenliği 278 i~
şeklinde ayrı alanlar olarak düşünülmüş olması ve buna yönelik ayrı programlar geliştirme gayretini desteklemernek mümkün değildir. Ancak bilinçli bir tercihe, ilgi ve hazır bulunuşluğa, motivasyona, lisans döneminin başlarından itibaren öğretmenlik ideali ve heyecanının oluşmasına, mezuniyet sonrası için öğrenci ve hocaların hedeflerinin belirliliğine ve buna uygun eğitime imkan veren sadece İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmenliği Bölümüdür. ilahiyat Lisans Programında okuyan öğrenciler ise daha tercih safhasından başlamak üzere mezun olduklarında kendilerini nasıl bir geleceğin beklediğini bilmeden 4 yıllık bir lisans dönemi geçirmektedir ki bu büyük bir emek ve zaman israfıdır. Bu durum motivasyonun sağlanması noktasında da ciddi sorunlar oluşturmaktadır. Öğretmen olabilmek için sınırlı bir kontenjana sahip Tezsiz Yüksek Lisans Programına şartlarının tutup tutmayacağını bilmemek, tutsa dahi üç yarıyıllık bu programa devam etme zorunluluğu öğrencide umutsuzluk ve yılgınlık meydana getirmektedir. Ayrıca 4 yıllık bir lisans döneminden sonra öğretmenlik için hiçbir zihinsel ve ruhsal hazırlığı olmayan ve bir anda kendisini bu programın içinde bulan bir öğrencinin hızlandırılmış bir programda bu formasyonu nasıl kazandığı/kazanacağı da tartışma konusudur. Keza ilahiyat Lisans Programını bitirenler için ikinci bir istihdam alanı olarak görünen müftülük veya vaizlik için ilahiyat Lisans Programını bitirdikten sonra sadece Diyanet İşleri Başkanlığına bağlı kadrolarda çalışanlara mahsus olarak düzenlenen 30 ay süreli ihtisas kursunu bitirrne şartı da mezuniyet sonrası umutları ciddi biçimde sarsmaktadır. Bu haliyle gerek Tezsiz Yüksek Lisans, gerekse Diyanet İşleri Başkanlığının açtığı ihtisas kursları mezunların çok azına istihdam alanı açmakta Lisans Programı mezunlarının büyük bir kısmının doğrudan müracaat edebilecekleri tek alan imam-hatiplik, Kur'an Kursu öğreticiliği, murakıplık veya benzeri görevler kalmaktadır. Öğrencilerinin büyük bir 279
kısmını Diyanet İşleri Başkanlığında bu türden görevlere namzet olarak yetiştirmeyi hedefleyen ilahiyat Lisans Programında mesleki derslerin yetersizliği yanında etkin bir iletişim ve bilinçli bir rehberlik gerektiren bu çalışma alanlarında adayları destekleyecek pedagojik formasyon derslerinin hemen hemen hiç yer almaması da ciddi bir eksikliktir kanaatindeyiz. Konuyla ilgili bir başka husus da Programdaki derslerin çeşitliliği ve dağınıklığıdır. Bu biraz da işin doğasından kaynaklanmaktadır. Zira bu programla yetiştirilmeye çalışılan bireylerin pek çok alanda görev alması muhtemeldir. Bir eğitim-öğretim programının uygulama alanına göre değişik hedefleri olabilir. Ancak eğitim-öğretim programlarının ortak hedeflerinden en önemlisi öğrencinin yeteneklerinin en üst düzeyde gelişmesine yardımcı olmakla birlikte bu yeteneklerle çevreye etkin bir biçimde katılımını ve., ' 1 ; edindiği donanımtarla toplumsal gelişme ve değişmelere katkı sağlamasını temin etmektir. Bu amaçla özellikle Yüksek Öğretimdeki programlardan yatay ve genişliğine değil, dikey ve derinliğine bir içerik beklenmektedir. Nitekim günümüz üniversite eğitiminde kredisi düşük çok çeşitli dersler yerine kredisi yüksek branşlaşma eğilimi benimsenmektedir. Bugün ilahiyat Lisans Programında yaklaşık 45 tanesi zorunlu olmak üzere 60 çeşit ders okutulmaktadır ki bunların kredi toplamları yaklaşık olarak 170'dir. Bu görünüm branşlaşmaya aykırı olduğu gibi daha çok öğrencinin aktif olmasını öngören ve hocaya büyük oranda rehberlik görevi yükleyen ve öğrenci merkezli çağdaş eğitim modellerinin aksine öğrenciyi sadece dinleyici durumuna itmekte ve bireysel çalışmalara imkan bırakmamaktadır. Bu durumun getirdiği tekdüzelik ve rehavet ise hem öğrenciyi gereken hocanın bıktırmakta hem de sürekli kendisini yenilernesi ve geliştirmesi adeta dondurmaktadır. mevcut bilgi ve birikimiyle yetinmesine yol açarak onu Bu gerçekler göz önünde alındığında ilahiyat Lisans Programında özellikle öğrenciler açısından birkaç temel sorunun öne çıktığını görmek mümkündür: 280
1. Bu programa gelen öğrenciler potansiyel olarak çok nitelikli olmalarına rağmen üniversiteye giriş sisteminde uygulanan sınırlamalardan dolayı alanı benimseyerek ve isteyerek değil başka bir seçeneği olmadığı için zorunlu olarak gelmektedir ki sorunların kaynağı kanaatimizce budur. 2. Bu programın amacı nedir? Bu programı bitiren öğrenciyi nasıl bir gelecek bekliyor? Yada öğrenciyi hangi göreve hazırlıyoruz? Sorularının cevabı açık değildir. Zaten büyük bir çoğunluğu isteksiz olarak gelen öğrenciler, lisans boyunca bu isteksizliğin sıkıntısını yaşadıkları gibi, mezuniyet sonrası kendilerini bekleyen belirsizlikle de başka bir yılgınlık yaşamaktadır. 3. Çok çeşitli ve farklı donanımlar isteyen görevlere aday olabilecek öğrencilere tek tip program uygulanmakta, bu da ileride alınacak görevler için gerekli altyapının ve hazırlığın oluşmasınamani olmaktadır. Eğer bunlar temel sorunlar olarak kabul edilirse o zaman bunları çözecek farklı öneriler getirilebilir. Değişik zeminlerde dile getirilen ama en azından bu sorunları yakından yaşayan kıymetli bilim adamlarının bir arada bulunduğu bu toplantıda tartışmaya açılması bakımından faydalı olacak şu önerileri takdirterinize arz etmek isterim: 1. Üniversiteye girişte fırsat eşitliğini engelleyen, tercihlerde istek ve iradeyi ortadan kaldıran, motivasyonu imkansız kılan alan sınırlamasının yanlışlığı konuyla ilgili herkesin kabul ettiği bir gerçektir. Kendi alanı ile ilgili bir yüksek öğretim programını tercih eden öğrencilere ek puan verilmesinin bir mantığı olabilir ve hatta bu, birikimlerin değerlendirilmesi için faydalı da olabilir ama alanı dışındaki bir yüksek öğretim programının gerektirdiği puan türünde başarı göstereniere adeta "senin bu alanda başarı göstermemen gerekir" demenin ve onun puanını aşağıya çekecek bir katsayı ile değerlendirmenin herhalde makul bir gerekçesi yoktur. Eğitim öğretimin temel ilkelerine aykırı olduğu gibi Anayasa ve yasalarda net bir biçimde ortaya konmuş olan hak ve özgürlüklerin gerçekleşmesine demani olan bu hususun olumsuz sonuçları bugüne kadarki uygulamalarda da açık bir 281
şekilde görülmüştür. Bundan dolayıdır ki bu durumun bir problem olarak ele alınıp en kısa sürede çözümlenmesi bütün toplum kesimlerinin ortak temennisi haline gelmiştir. Dolayısıyla bu husus, mesnetsiz mülahazalarla yapılan bir münakaşa konusu olmaktan çıkartılmalı ve meslek liselerinde okuyan yüz binlerce öğrencinin mağduriyetine son verilmelidir. 2. Branşlaşmanın Lisans seviyesinde tamamlandığı fakülte eğitiminde, öğrencinin daha tercih safhasında fakülte sonrasında kendisini nasıl bir geleceğin beklediğini bilmesi ve Lisans süresince buna uygun bir çalışma süreci oluşturması, hem zihnen hem de ruhen bu alanın gereklerine paralel bir gelişim göstermesi gerekir. Bu sadece öğrenci açısından değil onları yetiştirme çabasında olan öğretim elemanları açısından da son derece önemlidir. <,1 ı.,!.ı ' 1 1 r '.'.. ilahiyat Fakülteleri, İlköğretim ve Orta öğretime Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmeni, İmam-Hatip Liselerine Meslek Dersleri Öğretmeni ve Diyanet İşleri Başkanlığına müftü, vaiz, Kur'an Kursu öğreticisi, imamhatip vb. kadrolarda istihdam edilecek elemanlar yetiştirecekse o zaman öğrencilere daha fakülteyi tercih ederken buna imkan verecek bir yapılanma içerisine gidilmelidir ki hedefleri ve idealleri belli bir lisans eğitimi söz konusu olabilsin. İleride alınacak göreve, bu görevin ortamına ve gereklerine uygun bireyler yetiştirmenin temel şartı da bu hususun netlik kazanmasına bağlıdır. Bugün İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmenliği bölümü zaten mevcuttur. Aynı şekilde ilahiyat Fakülteleri bünyesinde Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmenliği Bölümü, İmam Hatip Liseleri Meslek Dersleri Öğretmenliği Bölümü, Din Hizmetleri Bölümleri kurulmalıdır. Bu bölümlerin her fakültede açılması da şart değildir. Ülke gerçeklerine dayalı ihtiyaçlar ve mevcut İlahiyat Fakültelerinin sahip oldukları altyapı ve imkanlar göz önünde bulundumlmak suretiyle her fakülteye bu bölümlerden uygun görülenler de açılabilir. 282
Böyle bir yapılanma için zaman ve zemine ihtiyaç var denilirse o zaman kısa vadede yapılabilecek olan ilahiyat Lisans Programının Tezsiz Yüksek Lisansa devam edecek olan öğretmen aday adaylarına tahsis edilmesi ve Tezsiz Yüksek Lisans Programının Ankara dışında başka merkezlerde de açılarak kontenjanların artırılınasına imkan sağlanması olabilir. Diyanet İşleri Başkanlığına nitelikli eleman yetiştirmek üzere ise ayrıca Din Hizmetleri Bölümü açılabilir. Bu bölüm içerisinde dördüncü yarıyıldan itibaren öğrencilerin ilk iki yılda gösterdikleri başarıya göre müftülük-vaizlik kısmı açmak suretiyle mezuniyet sonrası ihtisas kurslarında geçirilen 30 aylık süreye ihtiyaç kalmadan bu görevin gerektirdiği nitelikli elemanları yetiştirmek mümkün olabilir. Müftülük-vaizlik kısmı dışında Din Hizmetleri bölümünü bitirenler de Diyanet İşleri Başkanlığının ihtiyaç duyduğu Kur'an Kursu öğreticiliği, imam hatiplik vb. diğer alanlarda istihdam edilebilir. İmam-Hatip Lisesi mezunlarına tanınmış olan hakların korunması bakımından imam-hatiplik görevinde bir kıdem esası veya sınıflandırma getirilerek görevin gerektirdiği niteliklere göre atama yapılması düşünülebilir. Burada atamayı belirleyecek olan görev mahalli olmalıdır. Bu anlamda camiler bir sınıflandırmaya tabi tutularak liyakat esasına göre görevli seçimi yapılabilir. Böyle bir yapılanma sonunda Din külütürü ve Ahlak Bilgisi Dersinin İlköğretimin 1. sınıfından itibaren programa konulması için gerekli düzenlemeler yapılmalı ve İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmenliğine 1. Sınıftan başlamak üzere bu bölümden mezun olanlar atanın alı, Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmenliği ile İmam Hatip Lisesi Meslek Dersleri Öğretmenliğine ilahiyat Lisans Programı mezunu oli.ıp değişik merkezlerde açılan Tezsiz Yüksek Lisans Programını tamamlayanlar atanmalı, 283
.. ' Diyanet İşleri Başkanlığında istihdam edilecek elemanlar da yeni açılacak olan Din Hizmetleri Bölümünü mezunlarından bitirdikleri alana göre alınmalıdır. Ülkemizde önemli bir ihtiyaç olan yetişkinlerin ve bilhassa kadınların din eğitimine katkı sağlamak için Diyanet İşleri Başkanlığının vaizlik kurumunu daha aktif ve cazip hale getirerek ilahiyat fakültesi mezunlarını özellikle bayanlan bu alanda istihdam etmesi de kısa vadede yapılabilecek bir çalışma olabilir..., '.ı ' Din Hizmetleri Bölümünde görevin gerektirdiği iletişim ve rehberlik hizmetlerini daha verimli hale getirmek için mutlaka pedagojik formasyon derslerinden alanla ilgili olanlar programda yer almalı ve bütün bölümlerde öğretmenin anlatırnma dayalı yoğun ders saatlerini azaltarak öğrenciyi çalışmaya ve araştırmaya sevk edecek uygulamalara yer verilmelidir. Bu hususta yapılacak somut çalışmalar şüphesiz uzmanlardan oluşan bir ekibin müzakereleri sonunda varacakları neticeye göre ortaya çıkacaktır. Bu tebliğde amaç sempozyumların genel hedefine paralel olarak gündeme uygun olan bir konudaki düşünceleri sesli olarak ortaya koymak ve meseleyi değerli bilim adamlarının görüşlerine arz etmekten ibarettir. Farklı görüş ve düşüncelerin bu tür toplantılarda tartışılması ümid ediyoruz ki bizi bir takım isabetli sonuçlara ulaştıracak, ülkemiz ve milletimiz için atılacak hayırlı adımlara vesile olacaktır. 1!,, 284