Ki!i, Yer, ve "eylerin Hayat Hikayeleri!nsanların hayatları ya"adıkları evlerin hayatları ile nasıl iç içe geçmistir? Evlerin içerisine bırakılan ipuçları, ev sakinleri hakkında ne tür bilgiler verebilir? Arkeologlar kalıntılara bakarak ki"i, yer ve "eylerin hayat hikayelerini nasıl in"aa ederler? Mimari kalıntılar, heykelcikler, insan gömüleri gibi arkeolojik buluntular geçmi!ten günümüze korunan ipuçları olarak bize geçmi! hayata dair bir pencere sunarlar. "!te "ç Anadolu da bulunan Çatalhöyük de Neolitik hayata bakabilece#imiz böyle bir penceredir. Arkeologlar, Çatalhöyük ün çevresini, Çatalhöyük evlerini, evler içinde bulunan e!ya ve gömüleri, hatta çöplük alanlarını Bu iki kafatası Bina 3 ün son kullanım evresinden sonra binanın ana odasının ortasına, taban üzerine yerle!tirilmi!tir. Binanın kapatma töreni ile ilgili oldukları dü!ünülür. bile inceleleyerek ki!i, yer ve!eylerin hayat hikayelerini yeniden in!aa ederler. Çatalhöyük, 9 bin yıl önce Neolitik dönemde 1.400 yıldan uzun bir zaman boyunca yerle!ke olarak kullanılmı!tır. Neolitik ça#, insanların hayvanları ehlile!tirdi#i ve tarımsal üretime geçti#i bir zaman dilimine i!aret eder. Dünyanın bu bölgesinde de insanlar yerle!meye, yani yava! yava! göçebe hayatlarını bırakarak yerle!ik hayata geçmeye ba!lamı!lardır. Yerle!imler, bir mevsimden öte ya!anılan yerler olarak ortaya çıkmı!lar, daha sürekli bir hal almı!lardır. Bu de#i!iklikler, insanların ya!am tarzını önemli!ekillerde etkilemi!tir. Çatalhöyük te insanlar atalarıyla yan yana ya!ıyorlardı. Burada ölüler, evlerinin zeminlerine açılan çukurlara gömülürlerdi. Birisi gömüldükten Ki!i, Yer, ve "eylerin Hayat Hikayeleri 1 / 5
sonra, bu çukurlar toprak ile örtülüp sıvanır, evin zemini yenilenir ve hayata devam edilirdi. Çatalhöyük teki gömüler ço#unlukla evlerin içerisinde bulunmasına ra#men, arkeologlar çöplük alanında ya!lı ve sakat bir ki!iye ait bir gömü de bulmu!lardır. Bu birey acaba ailesini mi kaybetmi!ti, ya da bir gezgin miydi? Çatalhöyük evleri dörtgendir ve kerpiç kullanılarak in!aa edilmi!lerdir. Sıkı!tırılmı! toprak ve kamı!tan yapılan çatılar ise duvarlara dayalı ah!ap hatıllar tarafından ta!ınırlar. Genelde iki veya üç odalı olan evlerin iç duvarları daha incedir. Düz!ekle sahip çatıların üzerinde hem ya!anılıyor, hem de i! görülüyordu. Çatalhöyük sakinleri, evlerinin içlerine çatılarından girmekteydi. Bazen, binaların duvarları, bina ya!landı#ında ve kullanılmaz hale gelip terk edildikten sonra yeni yapılan evin temelleri olarak kullanılırdı. Bu sebeple höyü#ün olu!masını sa#layan tabakalanma oldukça karma!ık bir görünüm sergiler. Mesela höyükten bir dilim alınsa, evlerin!ekli çok katlı bir pasta yerine bir arı kovanına benzer. Bu foto#rafta, Bina 3 ün kuzeybatı sekisinin altındaki çoklu gömüt görülmektedir. Bu sekinin altına farklı zamanlarda dört birey gömülmü!tür. En erken gömüler iki genç bireye aitken, üçüncü gömü 45 ya!larında bir kadına aittir. En son ise küçük bir çocuk gömülmü!tür. Sekinin üzerindeki kırmızı boyalı duvara dikkat edin. Her gömüden sonra, çukur toprakla örtülmü! ve üzeri yeniden beyaz kille sıvanmı!tır Çatalhöyük te süreklili#in yanısıra de#i!ime de rastlanılır. Bazı yerlerde ya!am aynı kalırken bazı yerlerde de de#i!mi!tir. Höyü#ün karma!ık tabakalanması bu yüzdendir., Kazı ba!kanı Ian Hodder tarafından ata evler olarak adlandırılan bazı evler, aynı!ekilde üst üste asırlar boyunca de#i!meden in!aa edilmi!lerdir. Bu!ekilde bazen üst üste in!aa edilmi! dört ev kar!ımıza çıkar. Bazı evler ise daha erken döneme ait evlerin Ki!i, Yer, ve "eylerin Hayat Hikayeleri 2 / 5
sadece bir kısmının üstüne denk dü!er. Yine bazı ba!ka evler Çatalhöyük teki Berkeley Arkeologları (BACH) ekibinin kazdı#ı Bina 3 gibi çöplük alanlarının üzerine in!aa edilmi!tir. Sadece ayrıntılı bir kazı sistemi bu tür bilgileri açı#a çıkarabilir. "nsanlar neden evlerini bu kadar birbirine yakın in!aa ettiler ve niçin evlerine çatıdan girdiler? Neden Çatalhöyük te inanılmaz bir süreklilik hakim? Çatalhöyük insanları çevreleriyle ne tür bir ili!ki içerisindeydiler? Bu tür soruları cevaplandırmaya çalı!an arkeologlar, zaman içerisinde evlerin kullanım alanlarının de#i!ti#ini ortaya çıkarmı!lardır. Örne#in Bina 3, hayatı boyunca bir dizi de#i!ik evre ya!amı!tır. BACH ekibi, Bina 3 ün be! mimari evre geçirdi#ine inanmaktadır. 1. evre binanın in!aasını temsil etmektedir. 2. evre zamanında binanın do#u duvarının kuzeyinde bulunan geçi! yeri kapatılmı!tır. Evin merkezinde bulunan bebek iskeletinin bu evreye ait oldu#u dü!ünülmektedir. 3. evrede ise binanın içerisine iki küçük çocuk daha gömülmü!tür. Ana oturma odasını ikiye ayıran perde duvarı 4. evrede yapılmı!tır. Bu evre içerisinde ana odadaki kuzeybatı sekisinin altına bir eri!kin kadın, iki genç ve bir çocuk gömülürken, büyük olasılıkla erkek olan bir eri!kin yine aynı odada bulunan kuzeydo#u sekisinin altına gömülmü!tür. 5a evresinde, küçük oda tamamiyle doldurulmu!tur. Odanın ortasına bırakılan adaklardan sonra ise büyük oda da terkedilmi!tir. 5b evresi, binanın içine yerle!tirilen be! mezar ile geç Roma dönemine (M.S. 150-250) ait faaliyetleri temsil etmektedir. Ki!i, Yer, ve "eylerin Hayat Hikayeleri 3 / 5 Bu çarpıcı foto#rafta, 2000 yılında perde duvarının önünde bulunan iki çocu#un gömütü görülmektedir. 10 ya!larında olan bu iki birey büyük ihtimalle aynı zamanda gömülmü!tür. 2001 yılında ise ikisinin arasına, biraz daha erken bir evrede yerle!tirilen bir bebek iskeleti bulunmu!tur. Gömüler, yeti!kinlerin gömülü oldu#u sekilerin güneyine, odanın ortasına yerle!tirilmi!tir. Bu iki bireyin, yeti!kinlerden daha önce topra#a yatırıldı#ını dü!ünmekteyiz.
Bu evreler süresince binanın mimari ögelerinin biçim ve yerlerinde önemli de#i!iklikler meydana gelmi!tir. Bazı ögelerin tekrar tekrar tamir edilmesi gerekirken, bazılarının yerleri kullanım esasına göre de#i!tirilmi!tir. Örne#in, zaman içerisinde binanın kullanımına ba#lı olarak fırının yeri, üç dört kez de#i!ikli#e u#ramı!tır. BACH ekibi Bina 3 ün de#i!ik evrelerini farklı tarihleme yöntemleri ile kabaca tarihlemeyi ba!armı!tır. Arkeologlar, ince tabakalar halinde bulunan duvar ve taban sıvalarını mikromorfolojik yöntemler kullanarak incelemi! ve Karbon 14/radyokarbon tarih saptama yöntemi kullanarak binanın ya!ını bulmu!lardır. Uzmanlar Bina 3 ün organik maddelerinin yapısı ile stabil olmayan radyoaktif karbon (karbon 14 izotopu) yarılanma hızını kar!ıla!tırarak yaptıkları hesaplamalar sonucu bina ya!ının yakla!ık 8600-8700 yıl oldu#unu saptamı!lardır. Kazı ekibi için bir insan gömüsünün yava! yava! açı#a çıkması kutsal bir deneyimdir. 2000 yılının kazı sezonunda BACH ekibi, Bina 3 içerisinde iki tane genç çocuk gömüsü buldu. Tahminen 10 ve 12 ya!ları arasında olan bu çocukların hem yan yana gömülmü! olmaları, hem de bu kadar genç ya!ta ya!amlarını yitirmi! olmaları kazı ekibini oldukça etkiledi. Bu çocuklar acaba Çatalhöyük te nasıl bir hayat sürdürüyorlardı? Neden ve ne kadar genç ya!ta ölmü!lerdi? Neden birlikte gömülmü!lerdi? Ba!ka bir can alıcı mezar da, Ruth Tringham tarafından Dido olarak adlandırılan yeti!kin kadının gömüsüdür. Dido nun kireçlenmeden muzdarip oldu#unu biliyoruz. Ama acaba neden ölmü!tü? Ev sakinleri için ne gibi bir önemi vardı? 2002 yılında in!aa edilen Replika Ev in içerisindeki fırın ve ocak. Çatalhöyük teki di#er birçok evde oldu#u gibi Bina 3 te de fırın ve ocak binanın güneydo#u kö!esinde bulunmaktadır. Foto#raftaki kapı ziyretçilerin rahatçana evin içerisine girmeleri için açılmı!tır. Asıl Çatalhöyük evlerine giri!, tavandan yapılmaktaydı. Binaların dı! kapıları olmasa da evlerin içinde ara geçi!i sa#layacak yan açıklıklar vardır. Bina 3 ün do#u duvarında bulunan bu tür bir geçi! aralı#ı sonradan kapatılmı!tır. Ki!i, Yer, ve "eylerin Hayat Hikayeleri 4 / 5
Çatalhöyük te ya!ayan ki!ilerin hayat hikayelerini ele aldı#ımızda i!te kar!ımıza bu tür sorular çıkar. Arkeologlar, bilimsel yöntemler aracılı#ıyla geçmi!te ya!amı! ki!ilerin hayat hikayelerini açı#a çıkartmak için bu konuda geli!tirdikleri hipotezleri test ederler. Örne#in, birlikte gömülen bireylerin gerçekten de birbirleriyle akraba olup olmadıklarını anlamak için DNA örneklerine, ya da di! yapılarına bakılabilir. Veya, insan kemiklerinin analizi ile ilgilenen osteoloji, bize ki!ilerin geçmi!te bedenlerini ne gibi i!lerde kullandıkları hakkında bilgi verebilir. Arkeologlar bir yandan geçmi!i kazarlarken bir yandan da buluntularına onları düzgün!ekilde belgelemek ve kaydetmek yoluyla saygı göstermeye dikkat ederler. Böylece, arkeologların kendi hayat hikayeleri de bu arkeolojik verilerle ba#lantılı hale gelir. BACH ekibi Çatalhöyük te çalı!tıkları yedi sezon boyunca gelecek nesillere ipuçları bırakmı!tır. Bu!ekilde ba!kaları da, i!te sizler gibi, hem geçmi! hem de günümüzde dair ki!i, yer, ve!eylerin hayat hikayeleri hakkında hipotezler geli!tirebilir. Ki!i, Yer, ve "eylerin Hayat Hikayeleri 5 / 5