Araştırma Makalesi Arboridia adanae (Dlabola, 1957) (Hemiptera: Cicadellidae) nin Öküzgözü Asma Çeşidindeki Zararının Belirlenmesi İnanç Özgen 1* Yusuf Karsavuran 2 1, Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü, 2100 DİYARBAKIR, 2. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü, Bornova, İZMİR * inancoz@hotmail.com Özet: Bu çalışmanın sonuçlarına göre, asma yaprağı üzerinde Arboridia adanae (Dlabola, 1957) (Hemiptera: Cicadellidae) nin dört adet bireyinin 24 saat içerisinde skala derecesine göre orta düzeyde zararlanma belirtisi gösterdiği belirlenmiştir. A. adanae nin asma yaprağı üzerinde dört günlük zararlanma durumunun belirlenmesine yönelik yapılan çalışmada zararlanma oranının günlük olarak iki katı arttığı saptanmıştır. Bu yapraklardaki emgi sayısı, 32-56 arasında değiştiği belirlenmiştir. Petri kutularında yapılan zararlanma denemelerinde, A. adanae bireylerinin 24 saat sonunda 10-30 arasında emgi yaptığı saptanmıştır. A. adanae nin 2.3. ve 4. dönem nimfleri ile yapılan çalışmada, nimf biyolojik dönemleri arttıkça emgi noktalarının ve yaprak zararlanma alanlarının arttığı belirlenmiştir. A. adanae nin nimfleri içerisinde en fazla emgiyi 12-28 arasındaki noktayla dördüncü dönem nimfler yapmıştır. Çalışmanın tüm biyolojik dönemlerinin beslenmesini takip eden iki saat içerisinde yapraklarda renk değişikliği belirlenmiştir. A. adanae ile yapılan bu çalışmanın sonuçları, Cicadellidae familyasına ait diğer türlerle ilgili yapılacak zarar çalışmaları için model olabilecektir. Anahtar kelimeler: Arboridia adanae, öküzgözü asma çeşidi, zararlanma oranı, birey sayısı, süre The Determining Infectious of Arboridia adanae (Dlabola, 1957) (Hemiptera: Cicadellidae) on Oküzgözü Grapevine Cultivar Abstract: According to the result of this study, it has been determined that four individuals of Arboridia adanae (Dlabola, 1957) (Hemiptera: Cicadellidae) have demonstrated infectious symptom on grape leaf in 24 hours at middle level. Infectious rate has been determined to be doubled diary by the study of determining four-day infectious status of A. adanae on grape leaf. The sucking number has been determined to be varied between 32 and 56 in these leaves. It has been determined that individuals of A. adanae has done sucking 10-30 times at the end of 24 hours, by infectious experiment in Petri boxes. It has been determined that the more biology period of nymph increases, the more sucking points and leaf infectious areas increase by study done with second, third and fourth period nymphs. Among nymphs of A. adanae it is fouth period nymph which does the most sucking and the number of this sucking point is between 12 and 28. The colour of leaves has been changed in 2 hours following all biological nutrition period. The result of this study which has been done with A. adanae will be model for studying of infectious concerning other species of Cicadellidae family. Anahtar Kelimeler: Arboridia adanae, öküzgözü asma çeşidi, zararlanma oranı, birey sayısı, süre Bu çalışma; 31.10.2008 tarihinde Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü tarafından kabul edilen doktora çalışmasının bir bölümüdür. - 27 -
Giriş Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Arboridia adanae (Dlabola) (Hemiptera: Cicadellidae) (Bağ üvezi); zaman zaman ekonomik zarar eşiğine çıkarak önemli zararlar yapmaktadır (Anoymous, 2004). Bu türün ergin ve nimfleri asma yapraklarının alt yüzlerinde bulunurlar ve bitki dokularında emgi yaparak beslenirler. Beslenme esnasında stiletlerini yaprakların parankima dokularına kadar emerek hücrelerin içini tamamen boşaltırlar. Bunun sonucunda yaprağın üst yüzünde kolaylıkla görülen beyaz renkli, benekler şeklinde, düzensiz olarak dağılmış lekeler oluşmasına sebep olurlar (Altınçağ, 1987). Altınçağ (1987) nin Kharizanov (1970) e atfen bildirdiğine göre, A. adanae vitisuga nın asma yapraklarında beslenmesi sonucunda fotosentez faaliyetlerinde % 25-64 arasında bir azalma, solunum faaliyetlerinde ise % 32 ile % 65 arasında bir yükselme meydana gelmiştir. Ayrıca; sokucu emici ağız yapısına sahip olan bazı zararlıların yaprak üzerinde yapmış oldukları emgilerden kendileri penetrasyon yapamayan hastalık etmenleri giriş yapabilmektedir (Kısmalı, 1979). Bu nedenle, Cicadellidae familyasına ait böcek türlerinin beslenme davranışları önem taşımaktadır. Öküzgözü asma çeşidi ülkemizin önemli, şaraplık ve sofralık olarak değerlendirilen asma çeşididir (Çelik, 2006). A. adanae nin son yıllarda bu çeşit üzerinde önemli zararlar oluşturduğu belirlenmiştir (Özgen, 2008). Bu zararlının kontrollü koşullarda zararına yönelik şu ana kadar herhangi bir çalışma yürütülmemiştir. Zararlının beslenme davranışı ile besini arasındaki ilişkiler ekonomik entomoloji açısından önem taşımaktadır. Özellikle Cicadellidae familyasına ait türlerin virus ve fitoplasma benzeri hastalıklarının taşınmasında stilet aktiviteleri önemlidir (Anonymous, 2009). Ülkemizde önemli bir zararlı konumunda olan Nezara viridula (L.) (Heteroptera: Pentatomidae) nın farklı konukçulardaki beslenme davranışlarının belirlenmesine yönelik yapılan çalışmada, besin çeşidi ile zararlanma süresi arttıkça farklı tercihlerin ortaya çıktığı belirlenmiştir (Çetin ve Karsavuran, 2000). Bu çalışmayla A. adanae nin farklı süre ve yoğunluklarda asma bitkisi ile bırakıldıklarında oluşturdukları zararlanmaların belirlenmesi amacıyla yürütülmüştür. A. adanae ile yapılan bu çalışma gelecekte yapılacak olan farklı Cicadellidae türlerinin oluşturacağı zararların belirlenmesine yönelik yapılacak çalışmalar için model olabilecektir. Materyal ve Yöntem Materyal Çalışmanın ana materyalini A. adanae bireyleri ile asma fidanları oluşturmuştur. Metot Kafes Çalışmaları Bu çalışma A. adanae nin farklı sayıdaki bireylerinin oluşturduğu zararın ortaya konması amacıyla yapılmıştır. Doğadan getirilen A. adanae erginleri chloral ethyl yardımıyla bayıltılarak ince uçlu samur fırça yardımıyla asma fidanları üzerine salınmış ve beslenmeleri sağlanmıştır. Beslendikten sonra çiftleşen ergin bireyler yumurta bırakmaları amacıyla 3 gün boyunca fidanların üzerinde bulundurulmuştur. Bireylerin yumurta bırakmalarının ardından fidanlar üzerinden uzaklaştırılmıştır. Bulaşma sonrası A. adanae nin ergin olan laboratuar döllerinden elde edilen bireyleri aspiratör yardımıyla alınarak chloral ethyl yardımıyla bayıltılmıştır. Daha sonra fidan üzerindeki tüm asma yaprakları kopartılarak, aynı büyüklükteki bir yaprağı kalacak - 28 -
şekilde homojen olarak hazırlanmıştır. A. adanae bireyleri temiz fidanlara 5 tekerrürlü olacak şekilde ve toplam 15 bitkiye, 1, 2 ve 4 ergin birey bulaştırılarak 24 saat beslenmeleri sağlanmıştır. Ergin bireyler yaprak üzerinde 24 saat beslendikten sonra fidan üzerinden uzaklaştırılarak farklı sayıdaki bireylerin fidan üzerindeki yaprakta oluşturduğu zararlanma dereceleri karşılaştırılmıştır. Kafesler 24 saat sonunda açılarak zarar belirtileri skalandırılmıştır. Tüm çalışma sonuçlarının değerlendirmesinde Jubb et al. (1983) e atfen Yiğit ve Erkılıç (1987) ın bildirmiş olduğu skala dereceleri kullanılmıştır (Çizelge 1). Çizelge 1. Bağ üvezi Arboridia adanae nin farklı asma çeşitlerindeki zarar belirtisi değerlendirilmesinde kullanılan skala (Jubb et al., 1983 e atfen Yiğit ve Erkılıç, 1987) Skala Değeri Yaprakta Zarar Görmüş Alan Oranı (%) Açıklama 1 0 Temiz 2 1-10 Zarar belirtisi çok az 3 11-25 Zarar belirtisi az 4 26-50 Zarar belirtisi orta düzeyde 5 >50 Zarar belirtisi çok Çalışmanın ikinci aşamasında ise A. adanae nin 4 ergin bireyinin 96 saat süreyle asma yaprağında oluşturduğu zararın belirlenmesi amacıyla bireyler 5 tekerrürlü olacak şekilde asma fidanları üzerine bırakılmış ve günlük olarak kontrol edilerek yüzde zararlanmalar belirlenmiştir. Petri Kaplarında Yapılan Çalışmalar Bu çalışma için kontrollü koşullarda tutulan asma bitkisinin eşit büyüklükte olan yaprakları steril büstri yardımıyla sap kısmından kesilerek ergin bireylerin beslenme davranışlarına uygun olarak üst tarafı yukarı gelecek şekilde PDA ortamı hazırlanmış petri kaplarına konulmuştur. Laboratuar ortamında birinci dölün erginlerinden elde edilen A. adanae chloral ethyl yardımıyla bayıltılarak ince uçlu samur fırça yardımıyla alınmış ve her petriye 1 adet ergin birey gelecek şekilde 10 petride 24 saat sonunda yapraklarda oluşan zarar belirlenmiştir. Nimflerin oluşturduğu zararın belirlenmesi amacıyla da A. adanae nin 2. 3. ve 4. dönem nimfleri 24 saat süreyle petri kabında tutulmuş ve zararlar belirlenmiştir. Çalışma 25±5 ºC sıcaklık ve % 65±5 nem koşullarının sağlandığı iklim dolaplarına gerçekleştirilmiştir. Bulgular ve Tartışma Arboridia adanae nin en çok zarar yaptığı belirlenen şaraplık Öküzgözü asma çeşidinde oluşturduğu zararın belirlenmesi amacıyla yapılan laboratuar çalışmaları sonucunda asma yapraklarına bulaştırılan ergin bireylerin sayıları arttıkça yaprakta zarar görmüş alanlarında artış gösterdiği belirlenmiştir. A. adanae nin 24 saat süreyle tek yaprağı kalmış şifon kafes içerisinde bırakılan asma fidanı üzerine 1 adet ergin bireyinin bırakıldığı yapraklarda zarar belirtisinin çok az olduğu ve zarar skalasına göre en az 1, en fazla 2 skalasına girdiği belirlenmiştir. Kafes içerisine bırakılan A. adanae birey sayısının 2 olduğu durumda zarar belirtisinin az olduğu ve en az 2, en çok 3 skalasına girdiği, kafes içerisine 4 birey bırakıldığında - 29 -
ise zarar belirtisinin orta düzeyde olduğu ve en az 3, en fazla 4 skalasına girdiği belirlenmiştir. A. adanae nin 24 saatlik süre içerisinde en fazla zararının belirlendiği 4 adet ergin bireyinin süre arttıkça oluşturduğu zararlanma belirtisinin belirlenmesi amacıyla A. adanae nin dört adet ergin bireyinin asma fidanı üzerinde 4 gün süre ile bırakılmıştır. Bu çalışma sonucunda yapraklardaki zarar, çalışmanın 72. saatinde % 50 nin, 4. gününde ise % 80-90 ın üzerine çıkmıştır. Asma fidanı üzerine bırakılan dört adet A. adanae bireyinin yaprak üzerinde oluşturduğu emgilerini her gün yaklaşık olarak 2 katına çıkardığı belirlenmiştir. Çalışmanın 96. saatinde kafeslerin kaldırılması ve yaprakların steroskobik mikrokop üzerinde incelenmesiyle en az 32, en fazla 56 farklı noktada emgi belirlenmiştir. A. adanae erginlerinin, PDA ortamlı petri kaplarında bulunan asma yapraklarında oluşturduğu zarar derecelerinin belirlenmesi çalışmalarında, 24 saat sonunda en az 10, en fazla 30 farklı noktada emgi yaptığı belirlenmiştir. Erginlerin yaprak ayası üzerinde, genellikle 1 nokta ile bağlı olarak emgi yapmadıkları, 2, 3 farklı noktada emgi yaptıkları belirlenmiştir. Erginler, kafes altındaki bitkilerde, PDA ortamındaki bitki yapraklarında daha az emgi noktası oluşturdukları belirlenmiştir. Bu sonucun, erginlerin beslenme dışında bitkinin gözdesi ve toprak yüzeyine doğru belirli sürelerle uçuş gösterdikleri gözlemleriyle doğru orantılı olduğu belirlenmiştir. PDA ortamlı petri kaplarında, A. adanae nin laboratuar kültüründen elde edilen erginlerinin çiftleşmesi sonucu elde edilen 2.,3. ve 4. dönem nimflerin oluşturdukları zararlanma derecelerinin belirlenmesi amacıyla yapılan çalışmalarda ise, A. adanae nin 2. dönem nimfleri en az 5, en çok 16 farklı noktaya stiletlerini batırarak emgi oluşturdukları belirlenmiştir. Nimflerin asma yaprağı üzerinde oluşturduğu zarar skala değeri olarak az zarar belirtisi skala derecelendirme sınıfına girmiştir. A. adanae nin 3. dönem nimfleri ise en az 11 en çok 28 farklı noktaya stiletlerini batırarak emgi oluşturdukları belirlenmiştir. A. adanae nin 3. dönem nimfleri skala değeri olarak 2. dönem nifler gibi az zarar belirtisi skala derecelendirme sınıfına girmiştir. Son olarak; A. adanae nin 4. dönem nimflerinin en az 12, en çok 28 farklı noktaya stiletlerini batırarak emgi oluşturdukları belirlenmiştir. A. adanae nin 4. dönem nimfleri, 2. ve 3. dönem nimflere benzer olarak skala değeri az zarar belirtisi derecelendirme sınıfına girmiştir. Nimf zararlanma denemelerinin sonuçları 2. 3. ve 4. dönem nimfler açısından değerlendirildiğinde; A. adanae nimflerinin emgi yaptıkları noktalar nimf biyolojik dönemleri ilerledikçe arttığı ve zarar skalalarında çok az zararlanma derecelendirme sınıfına girdiği belirlenmiştir. Çalışma sonucunda; zarar skalaları açısından petri kaplarında bulunan ergin ve nimflerin emgi noktaları arasında benzerlikler bulunduğu, böceğin biyolojik devresi arttıkça yaprağın daha fazla noktasında emgi ile zararlanma yaptıkları ve skala değerlerinin aynı olduğu gözlemlenmiştir. Ayrıca bireylerin stiletlerini soktukları yerde 2 saat içinde renk açılmaları olduğu gözlemlenmiştir. Ayrıca 24 saat içerisinde PDA ortamlı petri kapları içerisinde beslenme denemesine tutulan bir adet A. adanae ergin bireylerinin fidan üzerine bırakılan A. adanae bireylerine göre yapraklarda daha fazla emgi oluşturduğu belirlenmiştir. Sonuç olarak; birey sayısı ve zararlının biyolojik dönemleri arttıkça zararın daha fazla arttığı belirlenmiştir. A. adanae nin yaprak üzerinde beslenmeye başlaması olarak belirtilen başlangıç fazı süresinin nimf biyolojik dönemleri ilerledikçe arttığı belirlenmiştir. - 30 -
Kaynaklar Anonymous, 2004. Güneydoğu Anadolu Bölgesi Bağlarda Entegre Mücadele Araştırma, Uygulama ve Eğitim Projesi Gelişme Raporu. TAGEM Ankara, 16s. Anonymous, 2009. Specific stylet activities by sharpsshooters are involved in inoculation of Xylella fastidiosa. nature.berkeley.edu/hoppercongress/poster%20abs9-05.pdf. Altınçağ, R., 1987. İzmir, Manisa ve Çevresindeki Bağlarda Zarar Yapan Böcek Türleri, Önemlilerinin Tanınmaları, Önemlilerin Tanımları ve Özellikle Empoasca decedens Paoli, Arboridia adanae (Dlabola) ve Zyginia sp. nin Biyoekolojileri ve Zararları Üzerinde Araştırmalar, Doktora Tezi. Zirai Mücadele Araş. Enstitüsü. Bornova, 165 s. Çetin, M ve Y., Karsavuran, 2000. Laboratuar koşullarında yetiştirilen Nezara viridula (L) (Heteroptera: Pentatomidae) nın farklı konukçulardaki beslenme davranışları. Tür. Entomol derg., 24 (1): 41-54. Çelik, H., 2006. Üzüm Çeşit Kataloğu, Sun Fidan, Mesleki Yayınlar, No: 3, 175 s., Ankara. Kısmalı, Ş., 1979. Bitki Hastalıklarının Taşınmasında Böceklerin Rolü. E. Ü. Zir. Fak. Derg., 16 (3): 137-148. Özgen, İ., 2008. Diyarbakır, Elazığ ve Mardin İlleri Bağ Alanlarında Bulunan Cicadellidae Familyası (Homoptera) Türleri, Yayılış Alanları, Populasyon Değişimleri ve Savaşım Yöntemlerinin İyileştirilmesi Üzerinde Araştırmalar Yayınlanmamış Doktora Tezi, Bornova, 127 s. Yiğit, A. ve Erkılıç, L., 1987. Güney Anadolu Bağlarında Zararlı Bağ üvezi, Arboridia adanae Dlab. (Homoptera: Cicadellidae) nin yayılışı, biyoekolojisi ve zarar durumu üzerinde araştırmalar. Türkiye I. Entomoloji Kongresi, İzmir, 25-34. - 31 -