1 Dersin Adı: İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ (YAYGIN DİN ÖĞRETİMİ) Öğretim Üyesi: YRD DOÇ DR MUZAFFER TAN Dersin Adı: İslam Mezhepleri Tarihi Ders Türü: Teorik Dersin Kodu: YDÖ212 Saatleri/Hafta/Dönem 2/GD Dönem : 4 Yarıyıl DersinYerel kredisi: 2 ECTS kredisi: 1 1 HAFTA DERSİN KONUSU: İslam Mezhepler Tarihinin tanımı, amacı, konusu, metodu ve temel kaynakları 1-Fığlalı, E Ruhi, Çağımızda İtikadî İslâm Mezhepleri, İstanbul 1996 2-Kutlu, Sönmez, İslâm Mezhepleri Tarihinde Usul Sorunu, Mezhepler Tarihinde Metodoloji Problemi İlmi İhtisas Toplantısı, 27-28 Eylül 2003, TDV İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), Bağlarbaşı, İstanbul 3-İslam düşünce Ekolleri Tarihi, ed Hasan Onat, Ankara 2007 4-Büyükkara, M Ali, "Bir Bilim Dalı Olarak İslam Mezhepleri Tarihi ile İlgili Metodolojik Problemler", Mezhepler Tarihinde Metodoloji Problemi İlmi İhtisas Toplantısı, 27-28 Eylül 2003, TDV İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), Bağlarbaşı, İstanbul 5- Fığlalı, E Ruhi, "İslâm Mezhepleri Tarihi Araştırmalarında Karşılaşılan Bazı Problemler", Uluslararası Birinci İslâm Araştırmaları Sempozyumu (İzmir 1985), ss 369-382 6-Kutlu, Sönmez, İslam Düşüncesinde Tarihsel Din Söylemleri, İslâmiyât Dergisi, Cilt:IV, Sayı: 4 (2001), 15-36 ss 2 HAFTA DERSİN KONUSU: İslâm Mezheplerinin doğuşuna etki eden sebepler ve dinde mezhepler üstü yaklaşım 1-Fığlalı, E Ruhi, Çağımızda İtikadî İslâm Mezhepleri, Birleşik Yayıncılık : İstanbul, 1999 2-Fığlalı, E Ruhi, "İslâm Mezhepleri Tarihi Araştırmalarında Karşılaşılan Bazı Problemler", Uluslararası Birinci İslâm Araştırmaları Sempozyumu (İzmir 1985), ss 369-382 3-Onat, Hasan, 99 Soruda İslam Mezhepleri (Yayınlanmamış çalışma) 4-Hizmetli, Sabri, "İtikadi İslâm Mezheplerinin Doğuşuna İctimaî Hadiselerin Tesiri Üzerine Bir Deneme", AÜİFD, XXVI(1983), 653-680 5-Kutlu, Sönmez, İslam Düşüncesinde Tarihsel Din Söylemleri, İslâmiyât Dergisi, Cilt:IV, Sayı: 4 (2001), 15-36 ss 6- İslam Düşünce Ekolleri Tarihi, ed Hasan Onat, Ankara 2007 3 HAFTA DERSİN KONUSU: İslâm düşüncesinin teşekkül devri ve ilk dönemde ortaya çıkan mezhepler; Haricilik: Oluşum süreci, temel görüşleri, literatürü ve İslâm düşüncesindeki yeri; İbadiliğin görüşleri, edebiyatı ve günümüzdeki durumu; Uman ve Kuzey Afrika İbadiliği KAYNAKLAR 1-Watt, W Montgomery, İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri (The Formative Period of Islamic Thought), İn g Çev: ERuhi Fığ alı, l Ankara: Umran Yay, 1 9 8 ( 1 2 Baskı=İstanbul: Birleşik Yayıncılık, 1998) 2-Kafafi, Muhammad, "Abû Saîd Muhammad al-azdî al-kalhatî'ye Göre Hâricîligin Doğuşu", çev E Ruhi Fığlalı, AÜİFD, (Ankara 1972), XIII, ss 177-191 3- Kutluay, Yaşar, " İbâdîlere Ait Bazı Metinler", AÜİFD,15, 1967, s 141-149 4-Fığlalı, E Ruhi, İbâdiye'nin Doğuşu ve Görüşleri, Ankara: AÜ İlâhiyat Fakültesi Yay
2 1983 5-Fığlalı, E Ruhi, "İbâdiye'nin Siyâsî ve İtikâdî Görüşleri" AÜİFD, (Ankara 1976), XXI, ss323-344 6-Fığlalı, E Ruhi, "Hâricîliğin Doğuşu ve Fırkalara Ayrılışı", AÜİFD, (Ankara 1978), XXII, ss 245-275 7- İslam Düşünce Ekolleri Tarihi, ed Hasan Onat, Ankara 2007 4 HAFTA DERSİN KONUSU: Şiilik: Oluşum süreci, temel görüşleri, literatürü, Şii fırkalar ve İslâm düşüncesindeki yeri 1- İslam Düşünce Ekolleri Tarihi, ed Hasan Onat, Ankara 2007 2- Onat, Hasan, Emeviler Devri Şii Hareketleri ve Günümüz Şiiliği, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1993 3-Fığlalı, E Ruhi, "İlk Şii Olaylar: Tevvabûn Hareketi", AÜİFD, (Ankara 1983), XXVI, ss 335-352 4-Fığlalı, E Ruhi, "Şiîliğin Doğuşu ve Gelişmesi", Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiilik Sempozyumu, İstanbul 13-15 Şubat 1993, ss 33-68 5-Fığlalı, E Ruhi, İmamiyye Şiası, 8-İmamiyye Şiası nın İmamet Tasavvuru, Ankra 2007 5 HAFTA DERSİN KONUSU: Mürcie: Oluşum süreci, temel görüşleri, yayıldığı bölgeler, literatürü ve Türklerin İslamlaşma sürecindeki yeri ve önemi 1-Kutlu, Sönmez, Türklerin İslamlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri, Ankara 2000 2- İslam Düşünce Ekolleri Tarihi, ed Hasan Onat, Ankara 2007 3-En-Nesefî, Ebû Muti Mekhul bfazl, Kitabu r-red ale l-bida, thk MarieBernand,Annales İslamologiqes, 1980 4-El-Hanefî, Hasan b Muhammed, Kitabu l-irca, Arabica, XXI (1974); 5-Kutlu, Sönmez, İlk Mürciî Metinler: İrca Kasidesi (I) ve İrca Kasidesi (II), AÜİFD, XXXIX (1999), ss 239-252 6-Kutlu, Sönmez, İlk Mürciî Metinler ve Kitâbü'l-İrcâ, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 37, Ankara, 1997, ss 317-332 7-Salim b Zekvân, "Salim b Zekvân'ın Sîre Adlı Eserindeki Mürcie İli İlgili Kısmın Tercemesi", Notlarla çev Sönmez Kutlu, AÜİFD, 35, Ankara, 1996, ss 467-475 6 HAFTA DERSİN KONUSU: Mutezile: İlk Mutezili fikirler ve temsilcileri, Mutezili ekoller, temel görüşleri, literatürü ve İslam düşüncesi üzerindeki etkileri Vehhabiliğin oluşum süreci, temel görüşleri ve günümüzdeki durumu 1-Kadi Abdulcebbar, Şerhu l-usuli l-hamse, nşrahmed b HüseyinbEbi Haşim- Abdulkerim Osman, Kahire 1965; 2- Kadı Abdülcebbâr, Abdullah b Ahmed, Fazlu l-i tizâl ve Tabakâtü l-mu tezile ve Mübâyenetühümli Sâiri l-muhâlifîn, thk Fuad Seyyid, Tunus, 1974 3-İslam Düşünce Ekolleri Tarihi, ed Hasan Onat, Ankara 2007 4-Işık, Kemal, Mutezilenin Doğuşu ve Kelami Görüşleri, Ankara 1967 5-Aydınlı, Osman, İslam Düşüncesinde Aklileşme Süreci -Mutezile'nin Oluşumu ve Ebu'l- Hüzeyl-, Ankara 2001 6-Muhammed b Abdilahhab, Kitabu t-tevhid, 7- Muhammed b Abdilvahhab, Kitabuş-Şübehât 8-Ecer, Ahmet Vehbi, Osmanlı Tarihinde Vehhabi Hareketi, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 1976 9-Yörükân, Yusuf Ziya, Vehhâbilik, AÜİFD, 1(1953) 7 HAFTA DERSİN KONUSU: Ehl-i Sünnet: Kavramsal çerçeve, Rey ve Hadis taraftarları, Eşarilik ve Maturidilik
3 1-Maturidi, Ebu Mansur Muhammed b Muhammed, Kitabu t-tevhid, thk Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruçi, Ankara 2003; Maturidi, 2-Te vilatu l-kuran, thk Rabıa el-adaviyye, Lübnan 2004 3-el-Eş arî, Ebû l-hasen Ali b İsmâîl, Makâlâtü l-islâmiyyîn ve h-tilâfü l-musallîn, thk Helmut Ritter, Wiesbaden, 1980 4-el-Eş arî, Ebû l-hasen Ali b İsmâîl, Kitâbu l-lüma, thk Richard Mc Charty, Beyrut, 1952 5-el-Eş arî, Ebû l-hasen Ali b İsmâîl, Kitâbu l-ibâne an Usûlü d-diyâne, Medine, 1975 6-Ebû Ubeyd Kâsım b Sellâm, Kitâbu l-îmân, (İslam Düşüncesinde İlk Gelenekçiler içinde), Ankara 2000, 207-252 ss 7-Es-Sâbûnî, Ebû Osmân İsmâil b Abdirrahmân, Akîdetü s-selef ve Ashâbi l-hadîs, Mecmûatü r-resâili l-kemâliyye fî -Tevhîd içerisinde, 73-122, Kahire, trz 8-Kutlu, Sönmez, İslam Düşüncesinde İlk Gelenekçiler-Hadis Taraftarlarının İman Anlayışı Bağlamında Bir Zihniyet Analizi, Kitâbiyât Yayınları, Ankara 2000 9-Kırbaşoğlu, Hayri, "Ashâbü'l-Hadis'in Akâid Edebiyatı", İslâmî Araştırmalar Dergisi, 5 (1987) 10-İslam Düşünce Ekolleri Tarihi, ed Hasan Onat, Ankara 2007 11- Kutlu, Sönmez, İmam Maturidi ve Maturidilik, (Seçki), Ankara 2003 12-Watt, W Montgomery, İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri (The Formative Period of Islamic Thought), İn g Çev: ERuhi Fığ alı, l Ankara: Umran Yay, 1 9 8 ( 1 2 Baskı=İstanbul: Birleşik Yayıncılık, 1998) 8 HAFTA DERSİN KONUSU: Günümüzde yaşayan dinî-siyasî içerikli oluşumlar; erken dönem İslâm düşünce ekollerinin günümüzdeki tezahürleri (yaşayan mezhepleri): Günümüzde İmamiye Şiası ve Zeydiye, temel görüşleri, coğrafi dağılımı ve nüfus oranları, literatürü 1-Fığlalı, E Ruhi, Çağımızda İtikadî İslâm Mezhepleri, İstanbul: Selçuk Yayınları, 1980 2- Fığlalı, E Ruhi, İmâmiyye Şîası, İstanbul: Selçuk Yay 1984 3-Tusî, Nasiru d-din, "İmamet Risalesi, çev Hasan Onat, AÜİFD, c XXXV, Ankara 1996 4-Doğan, İsa, Zeydiyye nin Doğuşu ve Görüşleri, Samsun 1996 5- Onat, Hasan, Şîiliğin Doğuşu Meselesi, AÜİFD, XXXVI, (1997), 79-117 6- Gökalp, Yusuf, Zeydiyye nin Doğuşu, Görüşleri ve İslam Düşüncesine Katkıları (Yayımlanmamış Makale) 7-Onat, Hasan, Emeviler Devri Şii Hareketleri ve Günümüz Şiiliği, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1993 8-Onat, Hasan, "Şii İmâmet Nazariyesi", AÜİFD, c XXXII, Ankara 1992 9-Doğan, İsa, Zeydiyye Mezhebi, Milletler Arası Tarihte ve Günümüzde Şiilik Sempozyumu, İstanbul, 1993 10- Ümit, Mehmet, Zeydiyye-Mutezile Etkileşimi ve Kasım er-ressi, Ankara 2003, (Basılmamış Doktora Tezi) 11- Gökalp, Yusuf, Zeydilik ve Taberistanda Yayılması, Ankara 1999 ( Basılmamış Y Lisans Tezi) 12-İslam Düşünce Ekolleri Tarihi, ed Hasan Onat, Ankara 2007 9 HAFTA DERSİN KONUSU: Babilik-Bahailik ve Kadiyaniliğin oluşum süreci, temel görüşleri, yayıldığı bölgeler ve literatürü 1-Akdes kitabı : Bahai literatüründeki yeri İstanbul : Baha Basım Dağıtım Sanayi ve Ticaret AŞ, [ty] 2-İkan kitabı : Hz Bahaullah ın kutsal eserlerinden Mirza Hüseyin Ali Nuri Bahaullah ; çev Mecdettin İnan İstanbul 1996
4 3-Fığlalı, E Ruhi, Bâbilik ve Bahaîlik, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay, 1994 5-Hazreti Abdülbaha nın yazılarından seçmeler / Abdülbaha ; trc Muhsin Mecidi, İstanbul 1997 6- Hazreti Bahaullah / Mirza Hüseyin Ali Nuri Bahaullah ; çev Cüneyt Can, New York 1994 7-Fığlalı, E Ruhi, Kâdiyânîlik (Ahmediyye Mezhebi), İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yay 1986 8 Mirza Beşirüddin Mahmud Ahmed, Çağrı, Derleyen Muhammed C Şems, United Kingdom 1988 9 Vaat edilen Mesih ve Mehdi, Hz Mirza Gulam Ahmed in Eserlerinden Derlenmiştir, United Kingdom, 1990 10 Müslüman Ahmediye Cemaati Bülteni, Kasım 2001, Ocak-Şubat 2002 11-İslam Düşünce Ekolleri Tarihi, ed Hasan Onat, Ankara 2007 10 HAFTA DERSİN KONUSU: İsmaililik ve Dürziliğin oluşum süreci, temel görüşleri, yayıldığı bölgeler ve literatürü 1-Daftary, Farhad, Muhalif İslam ın 1400 Yılı İsmaililer Tarih ve Kuram, çev Ercüment Özkaya, Ankara 2001 2-Abdullah Neccar, Mezhebu d-duruz ve t-tevhid, Kahire, 1965 3-Tan, Muzaffer, Erken dönem İsmaililik ve Temel Görüşleri, EKEV, Yıl: 13, Sayı:39 (2009), s 73-86 4-Bağlıoğlu, Ahmet, İnanç Esasları Açısından Dürzilik, Ankara 2004 6- Öz, Mustafa, İsmâiliyye, DİA, XXIII, 128-133 7-Öz, Mustafa, Nizari İsmaili Mezhebinde Ağa Hanlar Dönemi, İstanbul 1986 (Yayınlanmamış Doktora Tezi ) 8-Fığlalı, E Ruhi, Çağımızda İtikadî İslâm Mezhepleri, İstanbul 1995 9-Öztürk, Mustafa, Aşırı Yorum (İsmaililk), Kitabiyat, Ankara 2004 10-Tan, Muzaffer, Batınılik Kavramı ve Batıni Fırkaların Tasnifi Meselesi Ankara 2000 ( Basılmamış Yüksek Lisans Tezi) 11-Lewis, Bernard, Haşişiler: Ortaçağ İslam Dünyasında Terörizm ve Siyaset, Çev Ali Aktan, İstanbul 1995 12-İslam Düşünce Ekolleri Tarihi, ed Hasan Onat, Ankara 2007 11HAFTA DERSİN KONUSU: Nusayrilik ve Yezidiliğin oluşum süreci, temel görüşleri, yayıldığı bölgeler ve literatürü 1-Tavil, Muhammed Emîn, Arap Alevilerinin Tarihi/Nusayriler, -Çiviyazıları yay, İstanbul, 2000 2-Üzüm, İlyas, Türkiye de Alevî-Nusayrî Önderlerinin Eserlerinde İnanç Konularına Yaklaşım, İslâm Araştırmaları Dergisi (2000), s 173-187 3- Mushaf-ı Reş 4 Kitabu l-cilve 5- Lescot, Roger, Yezidiler-Din Tarih ve Toplumsal Hayat Cebel Sincar ve Suriye Yezidileri, çev Ayşe Meral, İstanbul 2001 6- Turan, Ahmet, Yezidiler, Samsun 1994 7 Yaltkaya, M Şerafeddin, Yezidiler, DFİM, sene: 1, sayı: 3(1926), 1-35 8-Fığlalı, E Ruhi, Çağımızda İtikadî İslâm Mezhepleri, İstanbul: 1996 9-Sinanoğlu, Abdulhamid, -Nusayrilerin İnanç Dünyası ve Kutsal Kitabı, Konya 1997 10-Üzüm, İlyas, Türkiye de Alevî-Nusayrî Önderlerinin Eserlerinde İnanç Konularına Yaklaşım, İslâm Araştırmaları Dergisi (2000), s 173-187 11-Turan, Ahmet, Yezidi İnanç ve İbadetleri, OMÜİFD, Sayı 1, Samsun 1986 12-Turan, Ahmet, Yezidiler, OMÜİFD, Sayı 1, Samsun 1986 13-Turan, Ahmet, Yezidilerin Toplumsal Yaşayışları, OMÜİFD, Sayı 5, Samsun 1991 14-İslam Düşünce Ekolleri Tarihi, ed Hasan Onat, Ankara 2007 12 HAFTA DERSİN KONUSU: Tarih boyunca Türklerin benimsediği mezhepler; Alevilik-Bektaşilik: tarihi, sosyokültürel ve inanç boyutuyla
5 1- Ecer, Ahmed Vehbi, "Tarihte Türkler, İslamiyet ve Mezhepleri ", Erdem, cilt: 8, sayı: 23, 1996 ( Türklerde Hoşgörü Özel Sayısı : II ), s 485-502 2- İmam Maturidi ve Maturidilik, (Seçki), Ed Sönmez Kutlu, Ankara 2003 4-Fığlalı, E Ruhi, "Şiîlik ve Anadolu Alevîliği Arasındaki Farklılıklar ve Benzerlikler, Alevîler/Aleviten, 5-Yörükan, Yusuf Ziya, Anadolu da Aleviler ve Tahtacılar, hz Turhan Yörükan, Ankara 1998 6- Ocak, Ahmet Yaşar, Alevi-Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri, İstanbul, 2000 7-Ecer, Ahmet Vehbi, Türk Kültüründe Ebû Mansur Muhammed Mâtüridî nin Yeri ve Etkisi, Türkler 5, Ankara 2002 s518-526 8-Sarıkaya, Saffet, "Türklerin İslamlaşma Süreçlerinde Mezheplerin ve Tarikatların Yeri", Yeni Türkiye Dergisi Türk Özel Sayısı, Ocak 2002 8-Eröz, Mehmet, Türkiye de Alevilik-Bektaşilik, 9-Fığlalı, Ethem Ruhi, Fığlalı, Türkiye de Alevilik Bektaşilik, 10- Kutlu Sönmez, Türklerin Tarihte Benimsediği Mezhepler ve Kırgızistan daki durum, (yayınlanmamış makale) 11-Kutlu Sönmez, Din Anlayışında Farklılaşmalar Türkiye de Alevîlik-Bektaşîlik, Diyanet İşleri Başkanlığı, Ankara 2003 12- Aleviliğin Teolojisi, sayı ed Sönmez Kutlu, İslamiyat, VI/3, 2003 13-Kutlu, Sönmez, Aleviliğin Dini Statüsü İslamiyat, VI/III, 2003 14-Kutlu, Sönmez, Alevilik-Bektaşiliğin Diyanette Temsili Problemi, İslâmiyât Dergisi, C:4, S:1 (2001), 21-40 15-Yaltkaya, Şerafettin, " Selçuklular Döneminde Mezahib", Türkiyat Mecmuası, I (1925), s 101-118 13 HAFTA DERSİN KONUSU: Hacı Bektaş-ı Veli, Makalatı, Buyruklar ve Alevilik-Bektaşilik içerisinde Türk düşüncesi izleri ve mezhebi unsurlar (Öğrencilerin hazırlayıp sunacağı Seminer veya Panel) 1-Hacı Bektaş-ı Veli, Vilayet-nâme, hz Abdulbaki Gölpınarlı, Ankara thz 2-Hacı Bektaş-ı Veli, Makalât, hz Esat Coşan, Ankara 1996, 3- Buyruk, Haz Fuat Bozkurt, İstanbul, 1992 4-Buyruk, Sefer Aytekin, Ankara thz 5-Hüsniye, İstanbul thz 6-Üveysilikten Bektaşiliğe, Kitab-ı Cabbar Kulu, hz Hasan Yüksel, Saim Savaş, Sivas 1997 7- Hacı Bektaş Veli, Makalat, sad Abdurrahman Güzel Ankara, 2000 8- Aleviliğin Teolojisi, sayı ed Sönmez Kutlu, İslamiyat, VI/3, 2003 9-Yörükan, Yusuf Ziya, Anadolu da Aleviler ve Tahtacılar, hz Turhan Yörükan, Ankara 1998 10-Eröz, Mehmet, Türkiye de Alevilik-Bektaşilik, 11-Fığlalı, Ethem Ruhi, Fığlalı, Türkiye de Alevilik Bektaşilik, 12-Said, Baha, İttihad Terakki nin Alevilik-Bektaşilik Raporu, 14HAFTA DERSİN KONUSU: Mezhebi metinlerin analizi ve Mezheplerin Harita üzerinden coğrafi dağılımları 1-Mezheplerin kendi kaynaklarından seçme metinler 2 Mezheplerin Coğrafi Dağılımı ve nüfus oranları ile ilgili yayınlanmamış Notlar 3 Ansiklopedi maddeleri 4 Mezheplere ait web sayfaları Öğretim Üyesi Yrd Doç Dr Muzaffer TAN İmza