EYÜPSULTANLI B R HATTATIMIZ MEHMED RAfi D EFEND

T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A EYÜPSULTANLI B R HATTATIMIZ MEHMED RAfi D EFEND Z YRD. DOÇ. DR. YILMAZ ÖZCAN 1942 Bayburt do umlu. lk ve ortaö renimini Ankara da tamamlad. 1966 da stanbul Yüksek slam Enstitüsü nden mezun oldu. 1991 de Selçuk Ün. Sos. Bil. Ens. Sanatta Yeterlilik diplomas ald. 1997 de yard mc doçent oldu. 478

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I I Hattat Mehmed Raflid Efendi 1849 (1265 H.) da Bursa da do du. Babas Bursa n n destereci esnaf ndan Hac Ali A a d r. Tahsilini medresede yapt. Bursa ya tafl nan hattat Süleyman Efendi nin ö rencisi brahim Sükûti Efendi den, daha sonra Bursa hattatlar ndan Sadüddin Efendi den meflk ald. 1869 da stanbul a gelerek fiefik Bey den bir y l yaz dersi ald ; Bursa ya geri döndü. Üstad yla ilgisini kesmeyerek her sene stanbul a gelip bir ay kalarak hüsn-i hat meflkini devam ettirdi. Mehmed fiefik Bey devrinin en k ymetli ve gözde hattatlar ndand r; stanbul da Befliktafl da do mufltur. (1819- Fot. 1: Sülüs Besmele ler Eni: 4.5 cm., Boyu: 20 cm., Ka t: Mühreli, âhreli, aç k kahve rengi 1880). Sülüs, nesih, dîvanî, rik a, ta lik, siyakat gibi bütün hüsn-i hat çeflitlerini büyük bir maharetle yazabilen sanatkârd. Celî yaz lar ve istifleri çok meflhurdur. Celî müsenna levhalar da yazm flt r. Hattat biyografilerinden Mehmed Raflid Efendi nin uzunca boylu, k r sakall, zay f, sa r, sar kl, gözlüklü ve terbiyeli bir kifli oldu unu ö reniyoruz. Hututu Meflahir Mecmuas nda hat örnekleri neflredilmifltir. O lu Tevfik Efendi de hattatt r. Bursa Hdüvendigar Camii nde eseri vard r. Sanatkarlar m z n, sanatlar n icra ederken kulland klar eflya, onlar n bir Fot 2: Sülüs Ayetler, Eni: 4 cm., boyu: 18 cm., Ka t: Mühreli, âherli, nohudî renkli parças gibidir. Bu sebeple son derece de erli ve önemlidir. Tebli ime konu olan Hattat Mehmed Raflid Efendi nin müsveddeleri, karalamalar, yaz lar ve yaz levaz m, Bayezid Camii civar nda sahhaf olan merhum Muzaffer Ozak n bana 1961 y l nda arma anlar d r. Bu yaz ve müsveddeler, 1303 (1885)- 1321 (1902) tarihleri aras ndaki 17 y ll k bir dönemine aittir, tamam kam fl kalemle, is mürekkebi kullan larak yaz lm flt r. Mehmed Raflid 1892 (1309) de Erkân Harbiyye Dairesi ne hattat olarak tayin edildi. 1926 (19 Ramazan 1344) da vefat Fot 3: Hilye-i fierif, Levha Parças, Eni: 19 cm., Boyu: 19.5 cm.,ka t: Mühreli, âherli, aç k sütlü kahve renginde. etti. Mezar Eyüpsultan haziresindedir; 479

T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Fot 4: Hilye-i fierîf Göbekleri Fot 5: Nesih Levha, Eni: 17.5. cm., Boyu: 23 cm., Kâ t: Mühreli, âherli, aç k kahve rengi Allah (CC) hepsine rahmet eylesin. Hilye-i fierîf levhas için yaz lm fl Neml Sûresi nin 19. âyeti olan Besmele. Hattatlar bu Ayeti i ikiye bölerek yazarlar. Birinci yar s genelde nesih, ikinci yar s sülüs olur. Nesih hatla yaz lan k sm oklu veya keflîdeli "sin" harfinin okunun üstündedir; ince olarak yaz l r. Sa nda ve solunda boflluklar bulunur. Peygamberimizin istek ve tariflerine uyularak "sin" harfi hayli uzun keflîdeli olarak yaz l r. Hilye-i fierif levhas için yaz lm fl Enbiya Suresi nin 107. Ayeti. Hat nevi; sülüs. Bu Ayet, Hilye nin üçüncü bölümünde yer al r. Baflta munfas l "vav" harfinin bitifl k sm ndan devam edilerek "mim" harfinin bafl na geçilmifltir. Bu türlü tutunarak birleflmeyi Besmele nin sonundaki "ra" ve "ha" harflerinde de görüyoruz. Birçok hattat n da ayn birlefltirmeleri gelenek gibi devam ettirildi ini görüyoruz. Besmele, Hulefâ-i Râflidîn adlar, ortadaki müsenna Muhammed (as) sülüs, metin ise nesihtir. Hilye-i fierîf levhas n n ilk iki bölümüdür. Hilye süs, ziynet anlam ndad r. Fakat, Hz. Muhammed (sas) in maddî, manevî yüksek vas flar n bildiren bir Hadîs-i fierîfin, özel olarak Türkler taraf ndan levhalaflm fl flekli oldu undan, kadrini daha da yüceltmek için "Hilye-i Saadet", "Hilye-i Nebevî" terkipleriyle de söylenir. Tezhip ve hüsn-i hat sanatlar m z içeren, îman ve sevginin meydana getirdi- i, yaln z bu levhalar için kullan lan bir terimdir. Hilye-i fierîf bafll ca dört k s mdan meydana gelir. 1) Bafl makam: Besmele nin yaz ld yere denir. 2) Göbek: Metnin büyük bölümü buraya yaz l r. Tam ortas nda Hz. Muhammed (a.s.) n, dört köflesinde Hz. Ebu Bekir, Hz. Ömer, Hz. Ali (ra) nin isimleri yer al r. Çeflitli geometrik biçimlerde düzenlenir. Göbekte hilâl formu da olabilir. 3) Ayet Bölümü: Buraya Peygamberimizle ilgili bir Âyet-i Kerîme yaz l r. En çok yaz lan el-enbiyâ Sûresi nin 107. Âyetidir; el-kalem Sûresi nin 4. Ayeti, el-fetih Suresi nin 28-29. Ayetide yaz l r. 4) Etek: Metnin devam, duâ, ketebe, tarih bu k sma yaz l r. Bu tertip en çok be enilen ve uygulanan d r. Göbek ve etek bölümlerine yaz lan metin Hz. Ali (ra) n rivayet etti i bir Hadis-î fierîftir. Ço unlukla nesih hatla yaz l r. Besmele ve yukar da an lan Âyetler ise sülüs olur. Di er hat türle- 480

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I I Fot 6: Nesih Levha Eni: 9.5 cm. Boyu: 18.5 cm. Kâ t: Mühreli, âherli, aç k kahverengi Fot 7: Nesih Levha Eni: 18 cm. Boyu: 23.5 cm. Kâ t: Mühreli, âherli, nohudî renkli. riyle yaz lm fl olanlar da vard r. Tezhipleri ise yüzy llara ve ak mlara göre de iflmektedir. Zaman m z da, asil ve as l hali olan "Klâsik Türk Tezhibi" uygulanmaktad r. Türk gelene inde-, birçok bak mdan manevî sigorta belgesi olarak da kabul edilen Hilye-i fierif levhas yeni ev alanlara, iflyeri açanlara, evlenenlere arma an edilirdi. Ebatlar 14 X 19.5 cm. olan iki Hilye-i fierîf göbe i. Kâ tlar mühreli, âherli olup kremî ve aç k sütlü kahverengindedir. Hulefâ-i Raflidîn in, Hz. Muhammed in isimlerini sülüs, metinler nesihtir. Ortadaki "Muhammed" yaz - lar müsennad r. Ebidderda (ra) dan rivayet edilen bir Hadîs-i fierif levhas. Nesih hatla yaz lm flt r. Mühmel harfler de kullan lm flt r. Nokta yerleri bofltur. "Ketebehu el-hakîru l-fakîr, edâfu d-duafâi turâbu akdâmi -l mesâkini Mehmed Râflid hâmiden lillahi teâlâ ve musalliyen alâ Nebiyyihi Muhammedin ve âlihi t-tayyibine t- tâhirîne ecmaîn" olarak uzun bir cümleyle imzalanm flt r. Bu eserin ketebesinde el-hakîr, el-fakîr, edâfud duafâ gibi makama ve yaz n n muhtevas na göre alçakgönüllülü ü ifade eden kelimeler, Allah a hamd, Hz. Muhammed (a.s.) e ve ailesine duâ uzunca bir cümlede bir arada bulunmaktad r. 481 Hattatlar bazen de hocalar n n ve kendilerinin adlar n ketebede belirttikten sonra Allah dan affedilmelerini dilerler. Güzel ve faydal bir gelenektir. Dolay s yla hocalar n n adlar n da ö renmifl oluruz. Hattatlar fleceresi için önemlidir. Ebidderdâ (r.a) dan rivayet edilen Fot 8: Nesih Hatla Mâil Levha Eni: 10 cm. Boyu: 20 cm. Kâ t:mühreli, âherli, sütlü kahve renginde

T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Fot9: Sülüs Levha Eni: 6.5 cm. Boyu: 32 cm. Kâ t: Mühreli, âherli, aç k sütlükahve renginde. Fot 10: Sülüs Levha Eni: 7 cm. Boyu: 29.5 cm. Kâ t:mühreli, âherli, sütlü kahve renginde. Fot 11: Sülüs Hatla Levha Eni: 14.2 cm. Boyu: 20.3 cm. Kâ t: Mühreli, âherli, asl aç k sütlü kahve rengindedir. 482 bir Hadîs-i fierîf. Levha için yaz lm fl; ketebeli ve tarihsizdir. Yedi sat r olarak tertip edilmifl; nokta yerleri bofl b rak lm flt r. Nesih hatla yaz lm flt r. Ebidderdâ (r.a) dan rivayet edilen bir Hadîs-i fierîf. Levha için yaz lm fl; ketebeli ve tarihsizdir. 11 sat rd r. "Boru kef" harfleri sat rlar n estetik görünümünü art rmaktad r. Aifle (r.a.) dan rivayet edilen, nesih hatla yaz lm fl bir Hadîs-i fierîf Levha, hatt- mâil denilen e ik, yani verevlemesine tertip edilmifltir; son bir sat r düzdür. Ketebeli ve 1303 (1885) tarihlidir. 15 mâil sat rl d r. Çok seyrek olarak mühmel harfler kullan lm flt r. "Ey Bilinen (Allah m), senin bildirdi in kadar ndan fazlas yla seni bilemeyiz" anlam nda sülüs hatla yaz lm fl bir levha. Bafltaki "mim" den sonraki "elif", kar nl ve küplü, veya fem-i sü bân denilen biçimiyle yaz lm fl olan "ay n" harfinin aç k k sm n, yani a z - n kapatm flt r. Kalem elif in üst ucundan devam ettirilerek ay n n bafl na geçilmifltir. Ay n, ha harflerinin zâid, yani küp k s mlar n n birinci plana ç kart ld ve istifin alt k sm na topland, çok ilgi çekici sülüs levha. Aralar nda baz fark-

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I I Fot 12: Sülüs Hatla Levha Eni: 18 cm. Boyu: 30.5 cm. Kâ t: Mühreli, âherli, nohudî renkli Fot 13: Nesih Hatla Levha, Çap : 20 cm. Kâ t: Mühreli, âherli, nohudî renkli Fot 14: Sülüs Müsenna, Levha, Çap : 5.5. cm., Kâ t: Mühreli, âherli, nohudi renk. Fot 15: Sülüs Müsvedde Eni: 8 cm. Boyu: 20 cm. Kâ t: Çok ince, aç k f st kî yeflil renkli, mühreli, âhersiz fakiyetim ancak Allah n yard m ylad r" l l klar olmakla birlikte bu istifi anlam nda Hûd Sûresi nin 88. Mustafa Râk m Efendi de Âyetidir. Dikdörtgen formundaki istifi tam orta- (1757-1826), Sâmi Efendi de (1838-1912), ilk da bulunan "lâmelif" hüsn-i hat hocam harfi üç bölüme Mustafa Halîm Özyaz c da da (1889- ay rm flt r. Lâmelif in kollar alt nda kalan 1964) görüyoruz. k s mlarda yaz daha Tashihi yap lmam flt r. Küplü harflerin as l yo undur. Ortadaki k s m ise daha seyrektir. cevherlerinin ise, istifin Dikey, yatay ve çapraz orta k sm nda kesik çizgiler hatlar istifte dikkat çekicidir. halinde yatay ve düz bir s ra takip etti- Bafltaki "vav" ve "mim" harflerinin bafllar birlefltirilerek yaz lm flt r. "Fe" nin ini görüyoruz. Bunlar n üzerinde de istifteki diyagonal görünümlü hatlar noktas da "Lâm" a bitiflik olarak yaz lm flt r. "Fe", "Ye" harflerinin keflidele- yer almaktad r. Sülüs hatla yaz lm fl, "Benim muvafriyle ortada iki canl yatay hat meyda- 483

T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Fot 16: Sülüs Müsvedde Eni: 13.5 cm. Boyu: 26.5 cm. Kâ t: Pelür kâ d inceli inde, nohudî renkli Fot 17: Sülüs Müsvedde Eni: 22.5 cm. Boyu: 25 cm. Kâ t: Mühreli, âherli, ince nohudî renkli. na getirmifltir. Hatt n baz yerlerinde geçmeler bulunmaktad r. mzal ve 1305 (1887) tarihlidir. Fatih Dönemi tarz nda rûmî tezhip taraf mdan yap lm flt r. Levha Diyanet flleri Baflkanl n n takvim aynas nda kullan lm flt r. Bas k beyzî biçimli sülüs hatla yaz lm fl bir levhad r. "Yumuflak huyluluk güzel ahlâk n bafl d r" anlam nda Hadîsi fierîftir. mzal ve 1309 (1891) tarihlidir. Tezhibi taraf mdan yap lan bu levha 1971 y l nda Diyanet flleri Baflkanl n n takvim aynas olarak bas lm flt r. Tezhibi taraf mdan yap lan levha. Nesih hatla yaz lm fl, Hilye-i fierîf in göbek k sm d r. Tarihsizdir. Hilye için yaz lm fl sülüs, müsenna "Muhammed S.A.S.". Bu tip yaz lara "Aynal ", "Çifte", "Simetrik" de denilmektedir. Yazabilmek için hayli maharet gereklidir. Münhani tezhibi taraf mdan yap ld ; 1970 y l nda Diyanet flleri Baflkanl n n takvim aynal olarak bas ld. Sülüs hatla, Kelime-i Tevhîd istifli bir müsveddedir. Müsvedde karalamak demek ise de hüsn-i hat st lah (terimi) olarak baflka anlamdad r. Bu anlamda, hattat n yazaca yaz n n genel fleklini, durumunu önceden bir kâ da taslak olarak yazmas, iyice inceleyip irdeledikten sonra hatalar n gidermesi, çizip belirtmesidir. Karalamada bulunmayan baz özellikler müsveddede yer al r. Yaz önce, yap s na göre oldukça genifl aral klarla ve tahminen metal uçlu bir kalemle noktalanm fl, sonra ayn kalemle noktalar n üzerinden geçilerek tahrirler tamamlanm flt r. Noktalar n aral klar - n n muntazam olmay fl, hiç bir yerinde silkilmifl kal p izlerinin bulunmay fl bunun, daha önce hattat taraf ndan yaz lm fl bir eserden noktalanarak kopya edildi i, sonra kurflun kalemle satrançland intiba n vermektedir. "Fa lem ennehu" tabiri ve imza kam fl kalemle do rudan yaz lm fl noktalama yap lma- 484

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I I Fot 18: Sülüs Müsvedde Eni: 14 cm. Boyu: 24.5 cm. Kâ t: Mühreli, âherli, nohudi renkli Fot 19: Sülüs Müsvedde Eni: 16.5 cm. Boyu: 26 cm. Kâ t:mühreli, âherli, ince aç k f st kî yeflil renkli m flt r. Tarihi ise 1306 (1888) d r ve noktalanm flt r. Müsvedde befl milimetrelik, eninden 24, boyundan 42 kareye bölünmüfltür. Hat önce çok ince uçlu bir kalemle noktalanm fl, sonra ayn kalemle noktalar n üzerinden özenle gidilerek tahrirleri belirtilmifltir. Yedi milimetrelik, enden 25, boydan 44 kare olmak üzere k rm z mürekkeple karelenmifltir. 1304 (1888) tarihli ve imzal d r. Bunun gibi müsveddeler aynen i nelenip kal p ç karmak için kullan ld gibi, genelde celî yaz lar yazmak için baflvurulan en klâsik bir metoddur. Bu sebeple, k saca burada yaz büyültme usullerinden kareleme üzerinde durmak istiyorum. Bu usule "Santraçlama" veya "Murabbaat"da denir. Celî yaz yazmak esasen zordur. Kalem kal nl artt kça bu daha da zorlafl r. Özellikle sülüs ve talik celileri ve bunlar n müsenna (aynal, simetrik) flekilleri ayr birer ekol (mektep) teflkil edecek kadar hüsn-i hat sanat nda önemli, özel bir yer alm flt r. Celî hatlar n kendilerine göre baz usul ve kaideleri konulmufltur. Kalemle yaz lmalar mümkün olmayacak kadar kal nlaflmas gerekir. Böyle bir yaz y gerçeklefltirmenin en kolay ve bilineni "kareleme-murabbaat" veya "satrançlama" denilen usuldür. Karelemeyi k saca flöyle aç klayabiliriz: Yaz lmas istenen fley kâ da veya siyah kâ da küçük ölçüde yaz l p düzeltmeler (tashihler) yap l r. Esas levha olacakm fl gibi tamamland ktan sonra eflit ölçüde küçük ve çok özenli kareler çizilir. Sa ve alt kenar ndaki her bir kare numaralan r. Her kenar da numaralanm fl olabilir. Sonra esas levha olacak kadar baflka bir kâ da kareler çizilir. Bunda da enine ve boyuna olarak ayn say da kareler bulunur. Küçük karelere bakarak, büyük karelere ayn ölçüde çizim yap l r. Böylece istenen ölçüde yaz büyütülmüfl olur. Yaz çok büyütülecekse birkaç parça ka - da çal fl p, onlar birlefltirmek gerekir. Sonra tamam esas küçük örnekle titizlikle gözden geçirilir; gerekli düzeltmelerden sonra i nelenerek flablon tamamlanm fl olur. Yaz n n durumuna göre s k veya seyrek i ne yap l r. fiablon uygulanacak yere sabitlefltirilir. Zeminin özelli ine göre içinde tebeflir tozu, kömür tozu bulunan ç k nla silkelenir. Bu noktalar birlefltirilir; elde edilen tahrire sad k kal narak boyan r. "Ketebehû Râflid" imzal, 1306 (1888) tarihli sülüs hatla istifli bir müs- 485

T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Fot 20: Karalama Eni: 13 cm. Boyu: 20.5 cm. Kâ t: Mühreli, âherli, nohudî renkli Fot 21: Karalama Eni: 13 cm. Boyu: 20.5 cm. Kâ t: Mühreli, âherli, nohudî renkli Fot 22: Hilye-I fierîf fiablonu Eni: 12 cm. Boyu: 20 cm. Kâ t: Mühreli, âherli, sütlü kahve renginde vedde. Sekiz milimetrelik olmak üzere 32 X 34 adedinde karelenmifltir. Teyzin ve hareke iflaretleri do rudan kam fl kalemle yaz lm fl, üç yerde de yuvarlak nokta kullan lm flt r. Sülüs hatla "Tevekkeltü alâllah" ibareli bir müsvedde 1.8 mm. lik enden 7, boydan 15 kare olmak üzere karelenmifltir. 1321 (1902) tarihlidir. mza do rudan kam fl kalemle yaz lm flt r. "Ketebehû el abdu ddâî es-seyyid Râflid min tilmîzî es-seyyid Mehmed fiefik gufirallahu lehuma" cümlesi okunmaktad r. Buradan onun, Hattat Mehmed fiefîk Efendi nin tilmizi (ö rencisi) oldu unu ö reniyoruz ki, bu bizim için güzel bir fley. stifteki olgunluk ve berrakl k hemen görülmektedir. Boru "kef"e "ye" görevi de yüklenmifltir. mza ise oldukça giriftir. Tarama kalemiyle hatlar belirtildikten sonra içleri itinas zca ve kam fl kalemle doldurulmufl, sülüs hatla yaz lm fl Türkçe bir beyit. Tarihsizdir. mzas ise, düzlü ü ve yuvarlakl de iflik, harfleri bitiflik, kalem kal nl da de iflebilen, süratle yaz lan, icâzet veya rikaa denilen hatla at lm flt r. mzada: " Harrerehu el-müznib es-seyyid Mehmed Râflid Gufirelehû" okunmaktad r. Sekiz milimetrelik, eninden 20, boyundan 30 olarak karelenmifltir; lekelidir. Sülüs ve nesih hatla yaz lm fl bir "Karalama" örne i. Hüsn-i hatt ö retmek ve ö renmek için harf ve kelimelerin defalarca yaz ld çal flmalara, bu ka tlara "Karalama" ad verilir. Hatlar s k ve karmafl k bir flekilde görüldüklerinden böyle denilmifltir. Fakat flu farklaki, kâ d gelifli-güzel doldurmak, karalamak olmay p, meflke benzeterek veya meflk etmek, esas yaz y yaz yormufl gibi özenle yazmak anlam ndad r. Böyle çal flmalarda itinal hareket edilerek hatal, usulüne ayk r yazmamaya özellikle dikkat edilir. Bu sebeple de mühreli, âherli iyi bir cins kâ da yazmak tercih edilir. Harfler, kelimeler seçilemez, anlafl lamaz bir hale getirilmez. Bu gibi karalamalarda, çok de erli olanlar na müzelerimizde, özel kolleksiyonlarda rastl yoruz. Bunlar aras nda flaheser seviyesinde olanlar vard r. Hattatlar karalamalar n atmazlar; önem vererek saklarlar. Arada-s rada onlara bakarak çal flma, ilerleme safhalar n görürler; hattat n çeflitli yönlerini gözönüne alarak kendilerini irdeleme imkân na da sahip olurlar. Çal flmalar - n atarak zayi etmeyip tutumlu davra- 486

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I I n rlar; e itim, ö retim malzemesi olarak kullan rlar. Ö rencilerin çal flmalar da böyle incelenirdi. Karalamalar n imzal ve tarihli olanlar vard r; hüsn-i hat ve hattatlar tarihi bak m ndan büyük önem tafl rlar. Tezhiplenmifl, murakkalanm fl, çerçevelenmifl karalamalar olgun bir eser gibi k ymet bilir ecdad m zca bafl köflede yerlerini alm fllard r. flte, bu karalama da o gibi duygularla günümüze kadar ulaflt r lm flt r. Bu güzel adetin di er bir faydas, bunlar üzerinde incelemeler yapanlara, kar fl k yaz lar okumada kolayl k sa lamas d r. Yaz lar yaln z terkip olarak de il tahlil suretiyle de anlamam za yarar. Bu karalamada yaz taliminde kullan lan iflaretlerden mâil hatt, ufkî hatt noktay, cezimi görüyoruz. Yaz türü olarak da sülüs ve nesih üzerinde çal - fl lm fl. Önceki karalaman n arka yüzüdür. Yaln z sülüs yaz talimi yap lm fl. Harekeleme, talim ve tezyin iflaretlerinden hiçbiri kullan lmam flt r. Baz k s mlar nda istifler yap lm fl. Küçük ölçülü bir Hilye-i fierîf flablonu. Viflne çürü ü renginde mürekkeple çizilmifltir. Bu kadar küçük ölçülerdeki Hilyeler gubarî hatla yaz l r. Bu bir yaz çeflidi ad de ildir. Çok ince yaz ld nda bu ad alm flt r. As l kalemden ince hatlara k rma, k rman n küçü üne hurda, toz gibi ince olan na da gubarî denilir. vassale gibi ekleme suretiyle olmay p, Elimizde, hattat n çeflitli boyut ve bir kâ d n kenar k sm yla orta k sm - kalitede kâ tlar bulunmaktad r. Nohudî, sütlü kahve, aç k kahve, aç k gül- suretle, kenar baflka ortas baflka renkli n n ayr renklerde boyanmas na ve bu kurusu, kremî renklerle boyanm fl ve olan kitap, ebrû, kâ tlara verilen add r. Kitap ve kâ t sanatlar terimidir. yumurta, niflasta âheriyle âherlenmifl, mührelenmifllerdir. Mühreleme, âherleme, boyama Türk kâ t terbiye usulle- "Malizme" denirdi. Bu da bir terimdir. Eskiden 20 sahifeden oluflan cüz yerine rindendir. Terbiye edilen kâ tlar güzellik, dayan kl l k kazand gibi ka- Malizme, 12.8 x 20.5 cm. ebad n- Ka tlar n hepsi filigrans zd r. lemgîr olurlar. Yani, kalem ak c l k kazan r. M star sat rlar yapan özel olarak hadad r. En üstte, "Akkâse" bir "Malizme" z rlanm fl aletin ad d r. Çok say da sahifeye kurflun kalem ve cetvelle sat rlar görülmektedir. Akkâse, yazmalardaki çizmek uzun zaman alaca ndan, sahi- 487 Fot 23: Çeflitli renk ve boyutta kâ tlar Fot 24: M star.

T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Resim 25: Sayfa M star Eni: 12 cm. Boyu: 21.5 cm. Resim 26: Meflin Cilbent Eni: 21.5 cm. Boyu: 32 cm. rünür; sat r çizgileri elde edilmifl olur. 4) Sat r adedinin tek olmas, ortadaki sat r n sahifenin tam ortas na gelmesi, karfl l kl sahifelerin m sra ölçü birli- ini sa lamas bak m ndan flartt r. Ayr - ca m star mukavvas n n cilt s rt taraf nda ufak bir yar k vard r. M star çift kâ t aras na konunca ilk ifl olarak bu yar a elle bast r larak izini iki ka da ç karmak olur. Böylece iki sahife aras nda ölçü sa lanm fl olur. Bu m star eski Türk kitap sahife gelene ine uygun olarak haz rlanm fl; üç taraf ayn ölçüde, içe bakan k s m ise di er taraflardakinin yar s kadard r. Sat r ibriflimi siyaht r, mukavva ise çok aç k krem rengindedir, on sat rl d r. Kartonu kal ncad r. nce ve gülkurusu renginde 12 sat rl olarak haz rlanm fl olan bu m star n ibriflimi viflne rengindedir. Üç de iflik marj (kenar bofllu u) vard r. Sat rlar n alt, üst ve sa taraf na cetvel için b rak lan yerler ibriflimle belirtilmifltir. çe bakan yönde cetvel pay b rak lmam flt r. Meflin denilen kal n deriden yap lm flt r. çi tek gözlüdür ve ördekbafl yeflil renkte ipek kumaflla kapl d r. Üç kenar sar ibriflimle ifllenmifltir. Üzerinde ise, ince bir pervaz, dört köflesinde üç yaprakl, tam ortada agrafl, üsluplanm fl yapraklardan meydana ge- feler aras nda ahengi sa lamak kolay olmayaca ndan, pratik bir yol olarak len, buket görünümünde ifllemeler bulunmaktad r. Bunlar Antep ifli olarak k - m star kullan l r. Meflk, sahife, k t a, Hilye-i fierîf m star gibi çeflitli konular laptanla ifllenmifltir. Cilbentin tamam için haz rlanm fl, özel olarak yap lm fl çok ince, geometrik biçimde süslüdür. olanlar vard r. Cilbent âharl, mühreli kâ tlar içine koyup korumak için mukavvadan ve- Bir sahife m star flöyle yap l r: 1) Yaz lmas istenilen yaz n n kâ tta ya deriden yap lm fl kitap kab gibi büyükçe bir muhafazad r. Bunlar n içi ku- kaplayaca yer, sat r adedi ve di er hususlar düflünülerek ince mukavva üzerine maflla kapl, gözlü, üzeri çeflitli teknik kurflun kalemle, cetvelle itina ile çizilir. ve biçimlerde süslenmifl olanlar vard r. 2) Sat rlar n sa -sol bafl noktalar Bu cilbetin bir özelli i de çok ilgi çekicidir. çinden kâ t almak veya içine i ne ile delinerek ibriflim ip i ne ile bu deliklerden geçilerek gerilir. Bütün sat rlar bir tek ibriflimle dü ümsüz olarak zemine yay lmamakta, ele mukavemet kâ t koymak için aç ld nda üst kap tamamlan r, m star bitmifl olur. göstererek yayl gibi hemen kapanmaktad r. Bu özelli ini yap ld zamandan 3) Yaz lacak kâ t bunun üzerine konur, ibriflimlerin üzerinden sat rlar günümüze kadar korumaktad r. Türk do rultusunda parmakla bast r larak yü- deri sanat n n sade, zarif bir örne idir. 488

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I I 1- TÜRK HATTATLARI, fievket RADO, stanbul KAYNAKLAR Maktalar genelde kam fl kalemi üzerine koyarak kalemtraflla kesmede kullan lan bir hattat aletidir. Bizde bilinen maktalar kemikten, boynuzdan, fildiflinden ve ba adan yap lm fl olanlar d r. En makbulü fildiflinden yap lm fl olanlard r. Makta n eni ço unlukla iki-üç santimetre, boyu 15-20 cm., kal nl ise bir-iki milimetre kadard r. Kalem kesilecek taraf nda "kalem yata ", "kalem yuvas " veya "hane-i kalem" denilen kalemin yat r ld bir ç k nt l k - s m vard r. Yataks z olanlar da vard r. Kalem buraya konarak kesilir. Makta n yüzünde derin b çak yaralar, mürekkep art klar olmamal d r. Bunlar kalemin esnemesine, düzgün kesilmesine, ucun pürüzlü olmas na sebep olurlar. Bu sak ncalar ince z mpara kâ d yla giderilir; zeytinya sürülüp çuha parças yla cilâlan r. Hattat Mehmed Raflid in makta fildiflidir; eni 1.5 cm, boyu 14.5 cm., kal nl - iki mm. dir. Her iki ucunda çok ince oyma ve kesme (ajur ifli) süs bulunmaktad r. Makta n çiçek dal bulunan motifli taraf, divitlerin flicab denilen kapa ndaki gibi üç diflli bir ç k nt ile süslenmifltir. Hattat n makas, ince kâ tlar düzgün kesmeye yarayan "kâtip makas " denilen biçimdedir. Bu tip makaslar zarafeti ve do ru kesme özellikleriyle de erlidirler. Bunlar n üzerlerine alt n ve/veya gümüfl ince tellerle takma tekni iyle süslenir. A zlar uzun iç yüzleri konkav (iç bükey) dir. ki parças bitiflti i zaman tek parça imifl gibi görünür. Çelik ve sar madenden yap lm fl olan bu makas n üzeri, gümüfl tel kakma ile münhani hatlar süslüdür. Daha az yer kaplamas istendi inde, parmak geçirilen sar metal k s mlar-vidal oldu undan- ayr labilmektedir. Bu k s m 6.5 cm. dir. Çârkûfle bir altl k. Kenarlar çok ince deri ve di er k s mlar ördekbafl yeflil renkte, çok ince havl kadifedir. Her iki yüzü de ayn d r. ki s ra kuzulu, ince cetvel ve sarmal bir zencirekle, alt n kullan larak süslenmifltir. Üzerinde mürekkep lekeleri vard r. stanbul Teknik Üniversitesi, Mimarl k Fakültesi Yay nlar ndan, No:140 stanbul, 1948 Resim 27: Makta ve Makas Resim 28: Altl k Eni: 11.5 cm. Boyu: 19 cm. 2- SON HATTATLAR, bnül Emin Mahmut Kemal NAL, Maarif Bas mevi, stanbul, 1955 4- HATTAT fief K BEY, HAYATI VE ESERLER, A. Sühey ÜNVER, 50 Sanat Sever Serisi 15-1956 3- SLÂM SANATI, Hilmi Ziya ÜLKEN, 489 5- Yaz.Arfl: Yazar n Arflivi