Politika Analizi Ulaştırma Sektörü Hazırlayanlar 2011, Ankara
İçindekiler 1. GİRİŞ... 3 1.1. Çalışmanın Amacı... 3 1.2. Temel Sorular... 3 1.3. Çalışmanın Yöntemi... 4 2. TÜRKİYE DE ULAŞTIRMA SEKTÖRÜ... 4 3. BÖLÜNMÜŞ YOLLAR... 5 3.1. Bölünmüş Yolların Mevcut Politika Belgelerindeki Yeri... 6 3.2. Bölünmüş Yollarda Mevcut Durum Analizi... 8 3.3. Bölünmüş Yollar Bakımından Uluslararası Karşılaştırma... 12 3.4. Bölünmüş Yol Maliyetleri... 13 3.5. Bölünmüş Yolların Sosyal ve Ekonomik Faydaları... 14 3.6. Bölünmüş Yolların Diğer Faydaları... 24 3.7. Ulaştırma Sektöründe Enerji Verimliliği... 25 4. ALTERNATİF POLİTİKALAR VE ÖNERİLER... 31 4.1. Demir Yolu Ağı... 31 4.2. Hava Yolu Ağı... 33 5. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME... 35 KAYNAKLAR... 36 2
1. GİRİŞ Ekonomik kalkınmanın ve refahın gelişmesinde büyük önemi olan karayolu ulaşımı, kendi bünyesi içinde başlı başına bir ekonomik faaliyet olduğu gibi, diğer sektörlerle de çok yakın ilişkisi olan, bu sektörleri olumlu veya olumsuz yönde etkileyen bir hizmet sektörüdür. Küreselleşen dünyada ilişkilerin daha esnek, rekabete dayalı olması ve zamanın giderek değer kazanması ulaştırma hizmetinin önemini arttırmaktadır. Ülkemizde bu hizmetin gerçekleştirilmesinde en büyük paya sahip karayollarının mali ve insan kaynakları sorunları dikkate alındığında, faaliyetlerin planlı bir şekilde yerine getirilmesi gittikçe daha fazla önem kazanmaktadır. Bu kapsamda, karayollarına ilişkin master planların yapılması ihtiyacı ortaya çıkmış ve Devlet tarafından öncelikli olarak bölünmüş yolların (duble yol) artırılması yönünde çalışmalar başlatılmıştır. Bölünmüş Yollar Programı Çerçevesinde toplam 15.000 km olarak ortaya koyulan hedef, 2012 yılı sonunda ise 22.500 km olarak belirlenmiştir. Bu bağlamda, büyük bütçelerin harcandığı bölünmüş yolların artırılması ile karayolu sektörünün geliştirilmesi, karayolu trafik güvenliğini sağlama çalışmaları, kara ulaştırması sektörünü geliştirme ve düzenleme çalışmaları hız kazanmıştır. 1.1. Çalışmanın Amacı Ulaşım, planlama çalışmalarına esas olmak ve karayollarının bölünmüş yollara ilişkin tasarım, yapım, bakım ve işletme faaliyetlerinin daha rasyonel ve bilimsel bir şekilde yapılmasına katkıda bulunmak, bölünmüş yol yapımının kamu ekonomisine yüklediği maliyet ve getirdiği kamu yararının mukayese edilmesi bu çalışmanın ana eksenini oluşturacaktır. Bu çalışma ile karar alıcılara mevcut politikanın verimliliği ve rasyonalitesi kanıtlarla sunulmaya çalışılacaktır. 1.2. Temel Sorular Bu çalışmanın amacına ulaşması için bir takım sorular belirlenmiş ve bu sorular doğrultusunda çalışmanın sonunda doğru cevaplar aranmaya çalışılacaktır. Çalışmaya yön verecek tetikleyici sorular aşağıda belirtilmiştir: Bölünmüş yolların maliyeti nedir? 3
Bu yollardaki trafik yoğunluğu, kaza sayısı ve ortalama ulaşım süresi ne kadar değişmiştir? Bölünmüş yolların doğrudan ve dolaylı faydaları nelerdir? Bölünmüş yollara devam edilmeli mi yoksa durdurulmalı mı? Alternatif politikalar neler olabilir? 1.3. Çalışmanın Yöntemi Konuyla ilgili mevcut politika belgeleri incelenerek, mevcut sorunlar ve bu sorunların çözümüne yönelik hedefler ve eylemler gözden geçirilecektir. Yol yapımına ilişkin maliyet ve faydaların tespiti büyük önem arz etmektedir. Maliyete ilişkin yıllar itibariyle yapılan yol uzunlukları ve maliyetler ölçülecektir. Arazi şartlarının değiştiği göz önüne alındığında maliyetlerde bazı sapmalar olacağından ortalama rakamlar göz önüne alınacaktır. Aylık ve yıllık olarak yollardaki araç sayısı bölünmüş yolların yapımında önemli bir parametredir. Bu yüzden araç yoğunluğu ölçülecek ve yapılan ve yapılacak yolların ihtiyaç doğrultusunda yapılıp yapılmadığını bize gösterecektir. Diğer yandan bölünmüş yolların yapılmadan önceki ve yapıldıktan sonraki kaza istatistikleri karşılaştırılacaktır. Bunun yanında ortalama ulaşım süresinin kısalıp kısalmadığına bakılacaktır. Böylelilikle faydanın ölçülmesi için birer gösterge oluşturacaktır. Ayrıca, konuyla ilgili ülke örnekleri incelenerek kıyaslamalar yapılacaktır. 2. TÜRKİYE DE ULAŞTIRMA SEKTÖRÜ Ulaşım; günümüz dünyasında küreselleşme ve ekonomik büyümeye paralel olarak hızlı bir gelişim göstermektedir. Dünyada meydana gelen teknolojik gelişmeler, nüfus artışı ve yeni yerleşim alanlarının açılmasıyla birlikte ulaşımda da farklı yapılanmaların gerekliliği ortaya çıkmıştır. Ulaşımın teknolojik gelişmelerle her geçen gün büyümesi ve önem kazanması yük ve yolcu taşımacılığında hızlı, güvenli ve konforlu taşımacılığın öne çıkmasına etken olmuştur. Ulaşım sektöründe yük ve yolcu taşımacılığı genel olarak havayolu, denizyolu, demiryolu ve karayolu ile yapılmaktadır. Gelişmiş ülkeleri incelediğimizde, taşımacılığın ABD de yüzde 27 karayolu, yüzde 38 demiryolu, yüzde 24 denizyolu ve yüzde 10 havayolu; Almanya da yüzde 58 karayolu, yüzde 22 demiryolu, yüzde 12 denizyolu ve yüzde 7 4
havayolu ile yapıldığı anlaşılmaktadır. Türkiye de ise tam tersine taşımacılık yüzde 95 karayolu, yüzde 3 demiryolu, yüzde 2 havayolu ve yüzde 0,1 denizyolu ile yapılmaktadır. Bu oranlardan da anlaşılacağı gibi ülkemizde yük ve yolcu taşımacılığının neredeyse tamamı karayolları üzerinden gerçekleştirilmektedir. Cumhuriyetin ilk yıllarında demiryolu taşımacılığına büyük önem verilmiş ve maddi olanaksızlıklara rağmen, yılda ortalama 240 km uzunluğunda demiryolu yapılmıştır. 1950 li yıllardan sonra ise demiryolu taşımacılığına gereken önem verilmemiş, gelişen teknoloji ve maddi olanaklara rağmen yılda sadece 39 km lik demiryolu yapılabilmiştir. Üç tarafı denizlerle çevrili olan ülkemizde, denizyolu ile yapılan taşımacılıkta da yeterince gelişme sağlanamamıştır. Havayolu taşımacılığı yıllarca devlet tarafından yapılmış ve yeterli sayıda havaalanı olmadığından büyük illerle sınırlı kalmıştır. Son yıllarda özel sektörün hava taşımacılığına girmesi ile birlikte havayolu taşımacılığında artış olmuştur. Ülkemizin nüfus artışı ve ekonomik büyümesine paralel olarak bu artışın devam edeceği değerlendirilmektedir. Ülkemizde taşımacılığın yüzde 95 oranında karayolu ile yapılması, yollarımızın bu taşıma yoğunluğunu kaldıracak fiziki büyüklük ve altyapıya sahip olmaması trafik kazalarının artmasına neden olmaktadır. Son yıllarda trafiğin yoğun olduğu bölgelerde yapılan ve inşaatı halen devam eden bölünmüş yolların hizmete açılmasıyla trafik kazaların azalacağı öngörülmektedir. 3. BÖLÜNMÜŞ YOLLAR Bölünmüş yol, bir yöndeki trafiğe ait taşıt yolunun bir ayırıcı ile belirli bir şekilde diğer taşıt yolundan ayrılması ile meydana gelen karayoludur. Ülkemizde karayolunun aşırı kullanımı karşısında mevcut şebekenin de çok kısa zamanda yetersiz kalması üzerine, yüksek maliyetli otoyol yapımından vazgeçilmiş, bunun yerine, 2000 li yılların başlarında, daha düşük maliyetli, kamuoyunda duble yol veya ekspres yol olarak tanımlanın çift gidiş ve çift gelişli yol inşaatı benimsenmiştir. Burada izlenen yöntem, esas itibarıyla, tek-gidiş tek-gelişten ibaret olan mevcut şebekenin geliştirilerek, araç trafiğinin çift gidiş gelişe izin verecek şekilde yeniden düzenlenmesidir. Ülkemizde bölünmüş yol yapımını gerektiren nedenler şunlardır; Teknolojinin hızlı gelişmesi neticesinde mevcut yolların yetersiz kalması, 5
Trafik kazalarının sayıca yüksek olması, Hızlı ulaşım ihtiyacının artmasıdır. 3.1. Bölünmüş Yolların Mevcut Politika Belgelerindeki Yeri Tüm politika metinlerine bakıldığında bölünmüş yol konusuna ağırlık verildiği, günümüz Avrupa Birliği (AB) süreci de dikkate alındığında bu ülkelerde de bu konunun önemli olduğunu söylememiz yerinde olacaktır. Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013) Trafik kazaları sonucu ortaya çıkan can kayıplarının yanı sıra uğranılan ekonomik kayıpların önemli bir sorun olduğu, ülkemizde trafik kazalarından kaynaklanan yolcu-km başına düşen ölü sayısının AB ortalamasının oldukça üzerinde olduğu, 2004 yılı istatistiklerine göre, şehir içi ve şehirlerarası yollarda toplam 537 bin kaza meydana geldiği, bu kazalarda 4.428 kişinin hayatını kaybettiği ve 136.229 kişinin yaralandığı, 8. Plan döneminde 170 km otoyol ve bağlantı yolunun yapımı tamamlandığı, İstanbul Büyükşehir Belediyesine devredilen 117 km lik yol ile birlikte toplam otoyol ağının 1.944 km ye ulaştığı belirtilmiştir. Devlet ve il yollarında 2003 yılı sonrasında hız kazanan bölünmüş yol yapımları ile toplam bölünmüş yol uzunluğu 5.576 km artışla 2005 yılında 9.441 km olmuştur. Ağır taşıt trafiğine uygun bitümlü sıcak karışım kaplamalı (BSK) devlet ve il yolu uzunluğu 7.080 km dir. Yeni bölünmüş yolların büyük çoğunluğu sathi kaplamalı olarak inşaa edilmiş olup BSK ya çevirme çalışmalarına başlanmıştır. Ana karayolu güzergahları BSK standardında bölünmüş yol haline getirilecektir. Trafik kazalarının yoğun olarak görüldüğü kara noktalar giderilecek, trafik denetim hizmetlerinin etkinleştirilmesine ve hedef programlar çerçevesinde yaygınlaştırılmasına, trafik eğitiminin ilköğretimden başlatılarak halkın bilinçlendirilmesine önem ve öncelik verilecektir. Trafik güvenliği konusunda hazırlanacak programlara kamuoyunun ve sivil toplum örgütlerinin desteğinin artırılması, özel kesimin trafik güvenliği ile ilgili projelere katılımının sağlanması özendirilecektir. 6
Orta Vadeli Program (2011-2013) Devam eden bölünmüş yol yapım çalışmalarının tamamlanacağı; ayrıca mevcut karayollarının standartları yükseltilerek iyileştirileceği belirtilmiştir. Stratejik Plan (Ulaştırma Bakanlığı ve Karayolları Genel Müdürlüğü) Ulaştırma Bakanlığı ve Karayolları Genel Müdürlüğü (KGM) stratejik planlarında trafik yoğunluğunun olduğu ana yollarda kapasitenin ve kalitenin arttırılması için bölünmüş yol çalışmalarına hız verilmesine, 9.441 km olan karayolu bölünmüş yol uzunluğunun 2013 yılına kadar 15.000 km ye, BSK kaplamalı Devlet ve il yolu uzunluğunun da Plan dönemi sonunda 14.500 km ye çıkarılmasına, Temmuz 2002 de yayımlanan Güneydoğu Anadolu Projesi Bölge Kalkınma Planının Bölgesel Ulaşım başlığı altında 2010 yılından itibaren mevcut haliyle 2x1 şeritli Gaziantep-Şanlıurfa Karayolu nun oluşacak trafik yükünü taşıyamayacağı, trafik talebinin karşılanması için, mevcut güzergahın 2x2 şeritli bölünmüş yola dönüştürüleceği, Gaziantep-Şanlıurfa Otoyolu nun yapımının sürdürülmesi gereği, Şanlıurfa-Diyarbakır güzergahında Siverek e kadar olan kesimdeki yetersizliklerin aşılması için 2x2 şeritli bölünmüş yol yapımına yönelik hedefler belirlenmiştir. Yıllık Program (2011) Bölünmüş yol yapımı ve standartlarının yükseltilmesi ile mevcut karayolu altyapısı iyileştirilmesi yolunda 2013 yılı sonuna kadar 15.000 km bölünmüş yol yapımı önceliklendirilmiştir. Acil Eylem Planı Karayolları Genel Müdürlüğü nde, yol yapım çalışmaları genellikle ihaleli olarak yürütülmektedir. Ancak, bütçeden Karayollarına ayrılan ödenekler, bu yatırımları gerçekleştirmek için her geçen yıl daha yetersiz hale gelmektedir. Bundan dolayı kamu kurumlarındaki atıl personel ile makine parklarının bir araya getirilmesi suretiyle, yapılması aciliyet arz eden yollar üç ana kategoriye ayrılarak 2002 yılı sonundan itibaren yapılmaya başlanmıştır. Bu kategoriler; a) Kapasite yetersizliğinden dolayı bölünmüş yol olarak yapılması gereken kesimler, b) Ulusal ağ bütünlüğünün sağlanabilmesi için yapılması gereken kesimler, 7
c) Uluslararası ağ bütünlüğünün sağlanabilmesi için yapılması gereken kesimler belirlenmiştir. Bu çalışmalarla ülkemizde karayollarındaki trafik kazalarının en aza indirilmesi ve özellikle de kapasite yetersizliği sebebiyle düşen hizmet seviyesinin yükseltilmesi amaçlanmıştır. 3.2. Bölünmüş Yollarda Mevcut Durum Analizi Karayolları Genel Müdürlüğü nden alınan bilgilere göre; Karayolları Genel Müdürlüğü sorumluluğunda bulunan yol ağında bugün itibarıyla 2.225 km Otoyol, 31.394 km Devlet Yolu, 31.388 km İl Yolu olmak üzere toplam 65.007 km yol bulunmaktadır. Bunun 19.702 km si ise bölünmüş yoldur. 2002 yılında toplam 6.101 km bölünmüş yol mevcut iken 2003-2010 yılları arasında 13.601 km daha bölünmüş yol yapılarak toplam bölünmüş yol uzunluğu 19.702 km ye çıkarılmıştır 2003-2010 yılları arasında yapılan toplam 13.601 km bölünmüş yolun, 10.992 km si Sathi Kaplama (SK), 8.710 km lik kısmı ise Beton Asfalt Kaplama olarak gerçekleştirilmiştir. Görüldüğü gibi, 2002 yılı sonrası yapılan bölünmüş yolların yaklaşık yüzde 81 i sathi kaplama olarak gerçekleştirilmiştir. 8
Türkiye'de Toplam Bölünmüş Yol Uzunluğu (Km) Yıllar 2002 Sonu 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2003-2010 Toplamı Toplam (Km) 6.101 1.362 1.791 2.050 1.481 1.082 1.492 2.116 2.227 13.601 Genel Toplam BSK 8.710 SK 10.992 19.702 Kaynak: Karayolları Genel M üdürlüğü 9
KARAYOLLARI GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ACİL EYLEM PLANINDA BİTEN BÖLÜNMÜŞ YOL UZUNLUKLARI (Km) Sıra No Bölge Adı 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Genel Toplam (2003-2010) 1 İSTANBUL 41 176 161 75 43 90 140 115 839 2 İZMİR 128 225 147 106 96 72 124 75 972 3 KONYA 114 148 219 45 194 134 144 205 1.203 4 ANKARA 75 138 161 92 19 72 127 157 841 5 MERSİN 45 56 123 71 24 96 176 182 774 6 KAYSERİ 125 246 199 133 92 85 146 149 1.175 7 SAMSUN 64 83 114 70 73 106 120 210 840 8 ELAZIĞ 10 138 130 58 52 81 84 130 682 9 DİYARBAKIR 50 34 148 79 59 195 324 172 1.061 10 TRABZON 42 46 73 85 13 6 18 54 337 11 VAN 60 90 83 52 29 74 82 102 570 12 ERZURUM 49 158 84 92 130 214 88 164 978 13 ANTALYA 82 61 74 25 59 45 83 93 522 14 BURSA 30 27 174 121 65 110 176 77 780 15 KASTAMONU 153 44 58 47 14 15 91 88 509 16 SİVAS 140 47 57 89 122 75 63 184 776 Kaynak: KGM AĞDIŞI 98 49 40 843 TOPLAM 1.305 1.765 2.045 1.240 1.082 1.469 1.984 2.812 13.702 10
Bölünmüş Yollar Programı çerçevesinde Hükümetin 15.000 km olarak ortaya koyduğu hedef, 2012 yılı sonunda 22.500 km, 2023 yılı için ise 32.000 km olarak belirlenmiştir. 2011 YILINDA TAMAMLANACAK BAZI PROJELER YOL ADI UZUNLUK 2010 SONU BİTEN KALAN 2011 HEDEFİ HASDAL KAV.-KEMERBURGAZ-YASSIÖREN 45 32 13 13 HAVSA-UZUNKÖPRÜ 7 4 3 3 HAVSA-NECATİYE 27 20 8 8 KULELİ-NECATİYE 8 8 8 ÇORLU-ŞEREFLİ 17 17 17 İSTANBUL-ŞİLE 46 42 4 4 SAPANCA-MAŞUKİYE 10 10 10 ALİAĞA-AYVALIK-14.BL.HD 31 22 10 10 KEMALPAŞA-TORBALI 31 7 24 24 KONYA-KARAMAN 100 89 11 11 EMİRDAĞ-ÇİFTELER 26 26 26 (GÖLBAŞI-KULU)AYR-BALA-KAMAN-KIRŞEHİR 133 126 7 7 KAREKEÇİLİ-KULU 55 21 34 34 İSKENDERUN-ARSUZ 30 26 5 5 BOĞAZLIYAN-SARIKAYA-SORGUN 72 41 31 31 ŞARKIŞLA-KAYNAR-PINARBAŞI 81 20 62 62 KAHTA-ADIYAMAN-GÖLBAŞI 97 75 22 22 CİZRE ÇEVRE YOLU 8 4 4 4 MİDYAT ŞEHİR GEÇİŞİ 4 4 4 ERZURUM-ÇAT-8.BL.HD 81 51 30 30 KARS-ARDAHAN 94 68 26 26 BİGA-ÇANAKKALE 91 76 15 15 BALIKESİR ÇEVRE YOLU 10 10 10 TOPLAM 1 103,5 722 381 381 Kaynak: KGM 11
3.3. Bölünmüş Yollar Bakımından Uluslararası Karşılaştırma Aşağıdaki tabloda görüldüğü üzere bölünmüş yollar tüm dünyada tercih edilen bir karayolu ulaşım yöntemidir. Toplam Otoyol Uzunluğu (km) Ülke 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Belçika 1.702 1.727 1.729 1.729 1.747 1.747 1.763 : 1.763 1.763 Bulgaristan 324 328 328 328 331 331 394 418 418 418 Çek Cumhuriyeti 499 518 518 518 546 564 633 657 691 729 Danimarka 953 971 1.010 : : : 1.071 1.111 1.128 : Almanya 11.712 11.786 12.037 12.044 12.174 12.363 12.531 12.594 12.645 12.813 Estonya 93 93 98 98 96 99 99 96 104 100 İrlanda 103 125 125 176 192 247 : 269 : : İspanya 9.049 9.571 9.739 10.296 10.747 11.432 12.073 13.013 13.515 : Fransa 9.766 10.068 10.223 10.379 10.486 10.800 10.848 10.958 : : İtalya 6.478 6.478 6.487 6.487 6.532 6.542 6.554 : 6.629 : Kıbrıs 240 257 268 268 268 276 257 257 257 257 Litvanya 417 417 417 417 417 417 309 309 309 309 Lüksemburg 114 115 126 147 146 137 147 147 147 : Macaristan 448 448 533 542 569 636 785 858 : : Hollanda 2.265 2.281 2.281 2.308 2.342 8.019 8.153 8.247 8.450 : Avusturya 1.633 1.645 1.645 1.670 1.677 1.677 1.678 1.696 1.696 1.696 Polonya 358 398 405 405 552 552 663 663 765 849 Portekiz 1.482 1.659 1.835 : : : 2.545 2.613 : : Romanya 113 113 113 : 228 228 228 281 281 321 Slovenya 427 435 456 477 483 569 579 579 696 747 Slovakya 296 296 302 313 316 328 328 365 384 391 Finlandiya 549 591 603 653 653 693 700 700 739 765 İsveç 1.499 1.507 1.544 1.591 1.684 1.677 1.744 1.806 1.855 : İngiltere 3.600 3.610 3.611 3.611 3.657 3.629 3.665 3.669 3.673 : Norveç 144 143 173 : 193 264 271 239 253 344 İsviçre 1.270 1.305 1.342 1.351 1.341 1.358 1.361 1.383 1.383 : Hırvatistan 411 429 455 554 742 792 877 959 1.043 1.097 Kaynak: Eurostat 2008 yılı itibarıyla İspanya, Avrupa da bölünmüş otoyollarıyla ünlenmiş bir numaralı ülkedir. (Spain boasts the number one network of freeways and divided highways in Europe) 12
Bazı Ülkelerde Toplam Otoyol Uzunluğu (2008, Km) 16.000 14.000 13.515 12.645 12.000 10.000 8.450 8.000 6.629 6.000 4.000 2.000 0 3.673 1.922 1.855 1.763 1.696 1.383 1.128 1.043 765 739 696 691 418 384 309 257 253 147 104 İ spanya Almanya Hollanda Kaynak: Eurostat İ talya İ ngiltere Türkiye İ sveç Belçika Avusturya İ sviçre Danimarka Hırvatistan Polonya Finlandiya Slovenya Çek Cumhuriyeti Bulgaristan Slovakya Litvanya Kıbrıs Norveç Lüksemburg Estonya İspanya daki bölünmüş/çevre yolların toplam yol uzunluğuna oranı yüzde 5,9 oranı ile AB (yüzde 1,2), ABD (yüzde 1,4) ve Japonya (yüzde 0,6) ortalamasının üzerindedir. 3.4. Bölünmüş Yol Maliyetleri Asfalt Seviyesinde Bitirilerek Trafiğe Açılan Bölünmüş Yolar ve Maliyetleri BÖLÜNMÜŞ YOLLAR 2008 2009 2010 2002 SONU 2003 2004 2005 2006 2007 2003-2010 TOPLAMI GENEL TOPLAM BSK SK TOPLAM HARCAMALAR (km) (km) (km) -1.000 YTL (2010 fiyatlarıyla) 2.288 2.038 4.326 1,026 225 1.080 1.305 800.509 261 1.504 1.765 1.408.080 336 1.709 2.045 2.069.232 260 980 1.240 2.132.484 76 1.006 1.082 1.995.034 BÖLGE 382 918 1.300 3.999.052 VALİLİK 6 163 169 280.213 TOPLAM 388 1.081 1.469 4.279.265 BÖLGE 253 1.064 1.317 4.396.267 VALİLİK 20 647 667 656.120 TOPLAM 273 1.711 1.985 5.052.387 BÖLGE 351 1.247 1.599 6.641.000 VALİLİK 25 531 556 397.163 TOPLAM 377 1.778 2.155 7.038.363 2.196 10.849 13.045 19.722.967 4.484 12.887 17.371 Kaynak: Karayolları Genel Müdürlüğü Cumhuriyetin kurulduğu tarihten 2003 yılı başına kadar yapılan bölünmüş yolun iki katı kadar bölünmüş yol yedi yıllık bir süre içerisinde yapılmıştır. Türkiye de 2003 yılına 13
kadar 6.101 km uzunluğunda bölünmüş yol bulunurken, Hükümetin bölünmüş yol hedefi doğrultusunda 8 yılda 13.601 km yeni bölünmüş yol inşa edilmiştir. Bölünmüş yollar için 8 yılda yaklaşık 19,7 milyar TL kaynak kullanılmıştır. Ulaştırma Bakanlığı nın, 19.702 km olan bölünmüş yol uzunluğunu 2023 yılına kadar 32.000 km ye çıkarma hedefi bulunmaktadır. 2023 yılına kadar kullanılacak kaynak ise, 23 milyar TL olacaktır. Yatırım çalışmaları için 2003-2010 yılları arasında cari yılı fiyatlarıyla 39,2 milyar TL ve 2011 yılı fiyatlarıyla 47,3 milyar TL harcanmıştır. 3.5. Bölünmüş Yolların Sosyal ve Ekonomik Faydaları Ülke ekonomisinin içinde bulunduğu şartlar ve finansman yetersizlikleri, mevcut kısıtlı kaynakların en etkin ve rasyonel biçimde kullanılmasını gerektiren kamu yatırımlarına yönelmeyi zorunlu kılmaktadır. Türkiye genelinde bir program dahilinde 2003 yılından sonra yapılması hedeflenen bölünmüş yollarda büyük bir seferberlik başlatılmıştır. Bu çalışmanın sonucunda; Üretim ve istihdamın artırılması, Ulaşım maliyetinin azaltılarak üretim maliyetinin düşürülmesi, Tüm sektörlerde verimliliğin artırılması, Arazi kullanımı ve bölgesel gelişimin sağlanması, İş ve sosyal amaçlı taşımacılık talebinin güvenli ve konforlu olarak karşılanması, Milli gelirin ülke genelinde dengeli dağılımı, Alınan vergiler yoluyla ülke bütçesine mali katkı sağlanması, Trafik güvenliğinin artırılarak kazaların azaltılması ve kazalardaki ölüm oranının düşürülmesi, Mevcut kapasite yetersizliklerini iyileştirerek taşıt işletme giderleriyle seyahat süresinden tasarruf sağlanarak ekonomiye katkıda bulunulması, Avrupa ülkelerindeki gelişmiş olan yol ağlarıyla entegrasyonu sağlayarak ülkemiz sınırlarından geçen Avrupa-Asya Karayolu bağlantılarının güvenli, hızlı ve kesintisiz yapılması, Emisyon salınımının azaltılması, Ülkemizin rekabet gücünün artırılarak ekonomik kalkınmanın hızlandırılması, gibi faydalar amaçlanmıştır. 14
2003-2010 yılları arasında yapılan 19.702 km bölünmüş yolun sağladığı ekonomik ve çevresel faydaları incelendiğinde; Bölünmüş yolların yapımı ve yollarımızın işletme performansının arttırılarak kesintisiz trafik akım koşullarının elde edilmesiyle, bu yollarda seyahat eden vatandaşların 155 milyon saat seviyesinde zaman ile yaklaşık 936 milyon litre akaryakıt tasarrufu olmuştur. Seyahat süresindeki kısalmalardan yaklaşık 5,1 milyar TL, ekonomik fiyatlarla akaryakıt tasarrufundan ise yaklaşık 1,1 milyar TL olmak üzere toplam 6,2 milyar TL ekonomik fayda sağlanmıştır. Bölünmüş Yolların Sağladığı Ekonomik ve Çevresel Faydalar (Vergiler Hariç) Yıllık Seyahat Süresi Azalması 155 Milyon Saat 5,1 Milyar TL Yıllık Akaryakıt Sarfiyatı Tasarrufu 935 Milyon Litre 1,1 Milyar TL TOPLAM 6,2 Milyar TL Ayrıca, yolları kullanan vatandaşların ise akaryakıt giderleri için yaklaşık 3,3 milyar TL daha az ödeme yapmıştır. Bunların yanı sıra emisyon salınımından da 1 milyon 650 bin ton azalma sağlanmıştır. 2002 yılından itibaren yapılan bölünmüş yollar normal trafik artışına ilave olarak yüzde 3 lük trafik artışı oluşturmuştur. Bölünmüş yolların oluşturduğu yüzde 3 lük ilave trafik artışı GSYH ye yüzde 3,6 lık artış olarak yansımaktadır. Bu verilerden faydalanarak Yıllık Ortalama Günlük Trafiği (YOGT ) 10.000 olan 1 km uzunluğundaki tek yolun bölünmüş yola dönüştürülmesiyle taşıt işletme giderleri ve seyahat süresinin kısalmasından dolayı ülke ekonomisine yıllık 400.000 TL katkı sağlandığı hesaplanmıştır 15
TRAFİĞE AÇILAN ÖNEMLİ YOL KESİMLERİNİN EKONOMİYE SAĞLADIĞI FAYDALAR Proje Yıllık Maliyeti (Milyon TL/Yıl)=A Yol Yapım Maliyeti (Milyon TL)=B Geri Dönüş Yılı (A/B) Ankara-Kırıkkale-Delice Yolu (Elmadağ Rampaları) 14 117 8,35 Ankara-Samsun Yolu 122 1705 13,98 Bozüyük-Mekece Yolu 115 1192 10,36 Şanlıurfa-Habur Yolu 75 355 4,73 Ulukışla-Pozantı Yolu 100 2159 21,59 Ankara-İzmir Yolu 194 1528 7,88 İzmir Çevre Yolu 266 2599 9,77 Afyon-Antalya Yolu 60 524 8,73 Kaynak: KGM Bu örneklerden de görüleceği üzere önemli güzergahlarda yapılan bölünmüş yollar kısa sürede yapım maliyetini ekonomiye geri kazandırmaktadır. Trafik kazaları açısından incelendiğinde ise bölünmüş yollar; Bütün dünyada trafik kazaları, yaralanmaya neden olan kazalar arasında birinci sırada yer almaktadır. Son yıllarda gelişmiş ülkelerde harcanan çabaların sonucunda trafik kazalarının sayısı azalmışsa da, gelişmekte olan ülkelerde hala en önemli halk sağlığı sorunları arasında yer almaktadır. Gelişmekte olan ülkelerde trafik kaza sayısı ve trafik kazalarından olan yaralanma ve ölümler her geçen gün artmaktadır. Her yıl trafik kazalarında dünyada yaklaşık 1,2 milyon kişi hayatını kaybederken 50 milyon kişi de yaralanmaktadır. 16
Trafik kazaları tüm dünyadaki ölüm oranları içerisinde en fazla paya sahiptir. Bu da ülkeleri karayolu güvenliğinin artırılması konusunda yeni arayışlara ve çalışmalara yönlendirmektedir. 17
Trafik kazalarının azaltılmasına yönelik olarak yürütülen yoğun kampanyalar, bilimsel çalışmalar ve özellikle konunun bir ülke politikası olarak benimsenmesi sonucu özellikle ölü sayılarında azalmalar gerçekleşmiştir. 18
Trafik Kazalarında Ölen Kişi Sayısı Ülke 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2002-2009 % Değişim AB-27 56.427 54.302 53.342 50.351 47.290 45.346 43.104 42.496 38.875 34.500-38,9 Belçika 1.470 1.486 1.306 1.214 1.162 1.089 1.069 1.067 944 955-35,0 Bulgaristan 1.012 1.011 959 960 943 957 1.043 1.006 1.061 901-11,0 Çek Cumhuriyeti 1.486 1.334 1.431 1.447 1.382 1.286 1.063 1.221 1.076 901-39,4 Danimarka 498 431 463 432 369 331 306 406 406 303-39,2 Almanya 7.503 6.977 6.842 6.613 5.842 5.361 5.091 4.949 4.477 4.152-44,7 Yunanistan 2.037 1.880 1.634 1.605 1.670 1.658 1.657 1.612 1.555 1.453-28,7 İspanya 5.777 5.517 5.347 5.400 4.749 4.442 4.104 3.823 3.100 2.605-54,9 Fransa 8.079 8.162 7.655 6.058 5.530 5.318 4.709 4.620 4.275 4.273-47,1 İtalya 6.649 6.691 6.739 6.065 5.692 5.818 5.669 5.131 4.731 4.050-39,1 Macaristan 1.200 1.239 1.429 1.326 1.296 1.278 1.303 1.232 996 822-31,5 Malta 15 16 16 16 13 17 11 14 15 21 40,0 Hollanda 1.082 993 987 1.028 804 750 730 709 677 644-40,5 Avusturya 976 958 956 931 878 768 730 691 679 633-35,1 Polonya 6.294 5.534 5.827 5.640 5.712 5.444 5.243 5.583 5.437 4.572-27,4 Portekiz 1.877 1.670 1.655 1.542 1.294 1.247 969 974 885 840-55,2 Romanya 2.499 2.461 2.398 2.235 2.418 2.461 2.478 2.800 3.061 2.796 11,9 Finlandiya 396 433 415 379 375 379 336 380 344 279-29,5 İsveç 591 583 560 529 480 440 445 471 397 355-39,9 İngiltere 3.580 3.598 3.581 3.658 3.368 3.336 3.298 3.059 2.645 2.337-34,7 Kaynak: Eurostat Gelişmiş ve gelişmekte olan diğer ülkeler gibi Türkiye için de trafik kazaları önemli bir sorundur. Her yıl bu kazalara bağlı olarak binlerce insan yaralanmakta ya da ölmektedir. Ülkemiz için kaza sayısı ve kazalarda oluşan ölüm ve yaralanma hızlarının çok yüksek olması dikkat çekmektedir. Ülkemizde son yıllarda trafiğin yoğun olduğu bölgelerde yapılan ve inşaatı halen devam eden bölünmüş yolların hizmete açılmasıyla yaşanan trafik kazaların azalacağı öngörülmektedir. Türkiye de 1999 yılında 7.758.511 araç trafiğe kayıtlı iken, 2009 yılında bu sayı 14.316.700 e ulaşmıştır. Araç sayısı hızla artmasına rağmen, karayolu ağının genişletilememesi kazaların artışına etken olmuştur. Araç sayısına bağlı olarak trafik kazaları incelendiğinde, 1999 yılında trafik kaza sayısı 465.915 iken 2010 yılı sonu itibarıyla bu sayı 1.104.388 e yükselmiştir. Bu kazaların yüzde 96 oranında sürücü kusurlarından meydana geldiği görülmüştür. İstatistiksel verilerden de anlaşılacağı üzere kazalara etki eden faktörlerin başında sürücü kusurları gelmektedir. Diğer faktörler ise yaya, yolcu, yol ve araç kusurları olarak tespit edilmiştir. Ancak verilen bu değerler gerçeği tam olarak yansıtmamaktadır. 19
Sürücü kusurları dışındaki kaza nedenlerinden bazıları sürücü kusurlarını etkileyerek kaza nedeni olabilmektedir. Bu yüzden sürücü kusurları, büyük bir oranla temel kaza nedeni olarak görülmektedir. G e n e l K a z a İsta tistik le ri* Y ıl K a z a S a y ıs ı Ö lü S a y ıs ı Y a r a lı S a y ıs ı 2 0 0 1 4 4 2.9 6 0 4.3 8 6 1 1 6.2 0 2 2 0 0 2 4 3 9.9 5 8 4.1 6 9 1 1 6.0 4 5 2 0 0 3 4 5 5.6 3 7 3.9 5 9 1 1 7.5 5 1 2 0 0 4 5 3 7.3 5 2 4.4 2 7 1 3 6.4 3 7 2 0 0 5 6 2 0.7 8 9 4.5 0 5 1 5 4.0 8 6 2 0 0 6 7 2 8.7 5 5 4.6 3 3 1 6 9.0 8 0 2 0 0 7 8 2 5.5 6 1 5.0 0 7 1 8 9.0 5 7 2 0 0 8 * * 9 5 0.1 2 0 4.2 3 6 1 8 4.4 6 8 2 0 0 9 * * 1.0 5 3.3 4 6 4.3 2 4 2 0 1.3 8 0 2 0 1 0 * * 1.1 0 4.3 8 8 4.0 4 5 2 1 1.4 9 6 2 0 0 2-2 0 1 0 % D eğ iş im 1 5 1,0-3,0 8 2,3 K ay n ak : EG M, J G K * Em n iy e t G e n e l M ü d ü r lü ğ ü ve J an d ar m a G e n e l K o m u t an lığ ı so r u m lu lu k b ö lg e s in d e me y d an a ge le n trafik kaza b ilg ile r in i kap s am ak t ad ır. ** 1 N is an 2008 tar ih in d e u y g u lam ay a ko n u lan tar aflar ın an laş ar ak ke n d i ar alar ın d a tu t an ak tan zim e t t iğ i mad d i h as ar lı trafik kaza say ılar ıd a d ah il e d ilm iş t ir. Türkiye de trafik kazaları olduğu yerlere göre değerlendirildiğinde; Türkiye deki kazaların en sık, sırasıyla cadde ve devlet yollarında olduğu, ölümlü kazaların ise en sık devlet yollarında olduğu anlaşılmaktadır. Trafik levhası, trafik görevlisi, trafik lambası, aydınlatma, yol şerit çizgisi bulunmayan ve banket genişliğinin 200 cm nin altında olduğu yerlerde hem trafik kaza sayısı, hem de buna bağlı ölüm ve yaralanmalar daha sık görülmektedir. Karayolu yapısı, trafik kazalarına neden olan en önemli etmenlerden biridir. Trafiği etkileyen başlıca etmenler; yol, köprü, menfez, kavşak, alt geçit, üst geçit, banket, yaya kaldırımı, park yerleri gibi karayolu elemanları ile aydınlatma ve benzeri güvenlik tesisleri, trafik yönetim sistemidir. Bu etmenlerin yolun fiziki ve geometrik standartlarıyla yol boyu çevre koşullarının trafik güvenliği üzerinde farklı oranlarda etkisi bulunmaktadır. 20
YIL Kaynak: KGM * Tahmini değer Trafik Güvenliği Taşıt xkm Milyon Can Kaybı 100 Milyon Taşıt xkm 2002 51.664 6,00 2003 52.349 5,55 2004 57.767 5,71 2005 61.129 5,51 2006 64.577 5,39 2007 69.609 5,86 2008 69.771 4,60 2009 72.432 4,41 2010 77.502* 3,92 Trafik Güvenliği YILLAR TOPLAM TAŞIT X KM (Milyon) KAZA ÖLÜ YARALI 2005 61.129 193 5,51 125 2006 64.577 220 5,39 129 2007 69.609 230 5,86 133 2008 69.771 158 4,6 127 2009 72.432 122 4,41 129 2010 77.502* 110 3,92 124 Kaynak: KGM * Tahmini Değer 21
Trafik kazalarına neden olan kusurlar Road traffic accident faults of causes K u s u r l a r - F a u l t s Toplam Toplam kusura Yolcu kusura Yaya Toplam kusura Yol Toplam kusura Araç Toplam kusura Toplam Sürücü oranı (%) kusuru oranı (%) kusuru oranı (%) kusuru oranı (%) kusuru oranı (%) Yıl Driver Ratio to Passengers Ratio to Pedestrian Ratio to Road Ratio to Vehicle Ratio to faults total faults faults total faults faults total faults defects total faults defects total faults 2000 600 298 576 668 96,06 1.485 0,25 14 435 2,4 4 604 0,77 3 106 0,52 2001 565 682 546 233 96,56 1.738 0,31 13 105 2,32 2 457 0,43 2 149 0,38 2002 538 346 521 227 96,82 1.254 0,23 12 867 2,39 1 332 0,25 1 666 0,31 2003 568 364 551 467 97,03 882 0,16 13 208 2,32 1 255 0,22 1 552 0,27 2004 640 906 623 578 97,3 710 0,11 13 987 2,18 1 216 0,19 1 415 0,22 2005 730 623 711 572 97,39 769 0,11 14 882 2,04 1 603 0,22 1 797 0,25 2006 851 150 834 681 98,07 739 0,09 13 789 1,62 1 100 0,13 841 0,1 2007 922 004 903 860 98,03 795 0,09 15 086 1,64 994 0,11 1 269 0,14 2008 (1) 167 231 151 386 90,53 713 0,43 13 995 8,37 698 0,42 439 0,26 2009 (1) 155 982 139 758 89,6 640 0,41 14 181 9,09 958 0,61 445 0,29 Not:Jandarma ve trafik polisi sorumluluk bölgesindeki kazaları kapsar. (1) M addi hasarlı kazalarda trafik kazasına neden olan kusur detayında Note. Road traffic accidents are include in responsibilty area of traffic police and 22
Can Güvenliği 100 Milyon Taşıtxkm 7,0 6,0 6,0 5,6 5,7 5,4 5,9 5,0 4,0 4,6 4,4 3,9 3,0 2,0 1,0 0,0 2002 2003 2004 2006 2007 2008 2009 2010* Kaynak: KGM * Tahmini Değer 100 Milyon TaşıtxKm başına düşen can kaybı sayısı 2002 yılında 6 iken bu değer 2009 yılında 4,41 seviyesine, 2010 yılında da 3,92 ye inmiştir. AB ülkelerinde ise bu oran 3 seviyelerindedir. Trafik kazalarının sebepleri veya kazalara neden olan kusurlar çok çeşitlidir. Kusurlar genel olarak; Sürücü kusurları, Yaya kusurları, Yolcu kusurları, Araç kusurları, Yol kusurları biçiminde sayılabilir. Yukarıdaki Tablo dan da görüldüğü üzere trafik kazalarında en büyük kusur 2007 yılında yüzde 98 gibi yüksek bir oranla sürücülerden kaynaklanmaktadır. Bunu yaklaşık yüzde 1,6 lık oranla yayalar takip etmekte ve en düşük oranla da yaklaşık yüzde 0,1 ile yollar oluşturmaktadır. 2009 yılında ise sürücüden kaynaklanan kusur oranı yüzde 89,6 iken yayadan kaynaklanan kusur oranı ise yüzde 9 a çıkmıştır. Bu kapsamda, yapılan bölünmüş yolların trafik kazalarına neden olan karayolu yapısına önemli katkılar sağladığı görülmektedir. Türkiye de yapılan bölünmüş yollar sonucunda ölümlü trafik kazaları azalma eğilimine girmiştir. 23