KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 9(), 2006 7 KSU. Journal of Science and Engineering 9(), 2006 Arazi Toplulaştırmasının Su İletim ve Dağıtım Performansına Etkisi* Yusuf UÇAR, Mehmet KARA 2 Süleyman Demirel Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarımsal Yapılar ve Sulama Bölümü, Isparta 2 Selçuk Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarımsal Yapılar ve Sulama Bölümü, Konya ÖZET: Bu çalışma, Isparta-Atabey sulama şebekesinde arazi toplulaştırmasının sekonder kanal düzeyinde su iletim ve su dağıtım performansına etkisinin belirlenmesi amacıyla yapılmıştır. Bu amaçla 999 yılı Temmuz ayında, Y-3 ve T-2 sekonder kanallarında su iletim kayıpları, yeterlilik, etkinlik, güvenilirlik, su dağıtım performans oranları ve sulama oranları belirlenmiştir. Araştırmada, arazi toplulaştırması yapılan Y-3 sekonder kanalında su iletim kaybı, sulama oranı, yeterlilik, etkinlik ve güvenilirlik oranları sırasıyla % 6.75, % 52,.6, 0.6 ve.7 iken, toplulaştırma yapılmayan T-2 sekonderinde ise bu değerler sırasıyla % 7.62, % 25, 2.3, 0.47 ve 3.20 şeklinde gerçekleşmiştir. Anahtar Kelimeler: Arazi toplulaştırması, su dağıtım performansı, su iletim kaybı, sulama oranı, Atabey The Effect of Land Consolidation on Water Conveyance Losses and Delivery Performance ABSTRACT: The main purpose of this study was determined effects of the land consolidation on water conveyance losses and water delivery performance at secondary canal level. Therefore, water conveyance losses, irrigation ratio, adequacy, efficiency, dependability and the delivery performance ratio were determined in Y-3 and T-2 secondary canals in the July-999. Water conveyance losses, irrigation ratio, adequacy, efficiency and dependability ratio were determined 6.75 %, 52 %,.6, 0.6 and.7 respectively in Y-3 secondary canal with land consolidation. Obtained results of same values for T-2 secondary canal without land consolidation were found 7.62 %, 25 %, 2.3, 0.47 and 3.20 respectively. Key Words: Land consolidation, water delivery performance, water conveyance losses, irrigation ratio, Atabey GİRİŞ Sulama projelerinde temel amaç, üretimi artırarak daha fazla gelir sağlamak ve bu şekilde çiftçi refahını en yüksek düzeye çıkarmaktır. Üretimi artırmak için su dağıtım ve kullanımı ile birlikte diğer girdilerin de etkin kullanımı gerekmektedir (Çakmak, 994). Büyük işgücü ve maddi kaynaklar harcanarak inşa edilen sulama projelerinden bugüne kadar, şebekelerin fiziksel yetersizliklerinden, işletme aşamasında çiftçi katılımının sağlanamamasından ve tarımsal altyapı bozukluğundan dolayı istenilen hedeflere ulaşılması mümkün olmamıştır. Sulama projelerinde amaçlanan hedeflere ulaşılması şebekenin fiziksel eksikliklerinin giderilmesi ve şebeke yönetimine çiftçi katılımının sağlanmasının yanı sıra, proje alanındaki yapısal durumun iyileştirilmesine bağlıdır. Yapısal durumun bozuk olması, sulama şebekelerinde planlama, projeleme ve işletme aşamasında bir çok sorunun ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Türkiye de sulama şebekelerinde tarım işletmelerinin küçük, işletmelerin sahip olduğu parsel şekillerinin düzensiz ve parsellerin şebekenin farklı yerlerine dağılmış olması; proje alanında sulanacak parsellerin önemli bir çoğunluğunun sulama, drenaj ve ulaşım sistemlerinden yararlanamamasına neden olmaktadır. Bunun nedeni, parsellerin düzgün şekilli olmayışları yanında, bunların kanallara doğrudan bağlantılarının bulunmayışları gösterilebilir. Bu durum sulamayı güçleştirdiği gibi bazı parselleri sulamak da mümkün olmamaktadır (Çevik, 974). Büyük sulama sistemleri içerisine giren alanlarda, sulanan alan miktarının artırılmasında tarla içi geliştirme çalışmalarının önemi oldukça fazladır. Bu çalışmalarda, arazi topoğrafyası yüzey sulamaya elverişli değilse arazi tesviyesi yapılmakta, parseller sulama kanallarına oldukça uzak ve su alımları zor veya olanaksız ise tarla içi kanalları yapılmakta, drenaj problemi varsa açık veya kapalı drenaj sistemi gerçekleştirilmekte, gerekiyorsa arazi ıslah çalışmaları yapılmaktadır. Tarla içi geliştirme çalışmaları içinde önemli bir yeri olan arazi toplulaştırması yapılmadan planlanan ve uygulanan sulama şebekelerinde bu sorunlar çözülemezken, arazi toplulaştırması uygulanan sulama projelerinde bu sorunlar tamamen ortadan kalkmaktadır. Arazi toplulaştırma projelerinin planlaması yapılırken, toprağın bünyesi ve arazinin eğimine göre sulama uzunluğu, sulama yönü ve parsellerin en/boy oranları dikkate alınarak bloklar oluşturulmaktadır. Bu şekilde, tekniğine uygun yol ve sulama planlaması yapılmaktadır. Her parsel sulama kanalı, yol ve drenaj kanalından faydalanacak biçimde bloklara yerleştirilmekte ve her iki parsele bir su alma prizi verilmektedir (Takka, 993). Bu çalışmada, tarımsal altyapının iyileştirilmesinde vazgeçilmez bir önemi olan arazi toplulaştırmasının, su iletim randımanına ve su dağıtım performansına etkisi --------------------------------------------------------- *Bu çalışma, Isparta-Atabey Sulamasında Su Dağıtım ve Kullanım Etkinliğine Arazi Toplulaştırmasının Etkisi isimli doktora tezinden özetlenmiştir.
KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 9(), 2006 8 KSU. Journal of Science and Engineering 9(), 2006 incelenmiştir. Bu amaçla, Isparta-Atabey sulama şebekesi araştırma alanı olarak seçilmiştir. Atabey sulama şebekesi 974 yılında işletmeye açılmış ve 998 yılına kadar DSİ tarafından işletilmiş, 998 yılında ise Atabey Sulama Birliği ne devredilmiştir. Şebeke içerisinde bulunan Harmanören köyünde 976 yılında arazi toplulaştırması yapılmıştır. MATERYAL ve METOT Materyal Araştırma, 2 475 ha net sulama alanına sahip olan Atabey sulama şebekesi içerisinde toplulaştırma yapılan alana hizmet eden Y-3 sekonder kanalı ile toplulaştırma yapılmayan alana hizmet eden T-2 sekonder kanalında yürütülmüştür. Araştırma alanı topraklarının hemen hepsi allüviyal karakterdedir. Çok az miktarda bazı yamaç arazilerde ise kolloviyaldir. Allüviyal arazilerde toprak derinliği 50 cm ve daha derin olup, bünyeleri genellikle orta ve ağır, strüktürleri ise granüler ve tekseldir. Renkleri açık kahverengiden koyu kahverengiye kadar değişmektedir. Kireç içeriği bakımından zengin (%0'dan fazla), organik maddece zayıftırlar. (Anonim, 995). İç Anadolu Bölgesi ile Akdeniz Bölgesi arasında bir geçit bölgesi konumunda olan araştırma sahası her iki ikliminde özelliklerini yansıtmaktadır. Araştırma sahasında Akdeniz ikliminin yayla tipi hakimdir. Yazlar sıcak ve kurak, kışlar ise soğuk ve yağışlıdır. Uzun yıllar ortalamasına göre, yıllık sıcaklık 2.4 o C, yıllık yağış 524.4 mm ve yıllık ortalama oransal nem % 55 dir (Anonim, 999). Atabey sulama şebekesinin su kaynağı Eğirdir Gölü dür. Metot Araştırmada arazi toplulaştırmasının su dağıtım ve iletim performansına etkisinin belirlenmesi amacıyla sağ ana kanal üzerinde bulunan ve arazi toplulaştırması yapılan alana hizmet eden Y-3 sekonder kanalı ile toplulaştırma yapılmayan alana hizmet eden T-2 sekonder kanalının hizmet ettiği bölgeler pilot alan olarak seçilmiştir (Şekil ). Pilot alanların seçilmesinde, her iki sekonder kanalda uygulanan tarım tekniklerinin benzer olması, ulaşım kolaylığı, bitki deseninin benzer olması, uygulanan sulama yöntemlerinin aynı olması gibi etmenler göz önüne alınmıştır. Şekil. Atabey sulama şebekesi kanal haritası Araştırma alanında sulama işletmesi sekonder kanal düzeyinde rotasyon yöntemine göre yapıldığından, sekonder kanallar her on günde bir on gün süre ile su almaktadır. Sekonder kanal düzeyinde saptırılan suyun belirlenmesi amacıyla Temmuz ayında belirtilen kanallarda su aldıkları dönem içerisinde debi ölçümleri yapılmıştır. Söz konusu kanallarda ihtiyaç duyulan su, her iki kanalın sulama sahasında gerçekleşen bitki deseni göz önüne alınarak Penman-Monteith yöntemine göre Cropwat bilgisayar programıyla hesaplanmıştır. Su iletim Kayıplarının Belirlenmesi Su iletim kayıplarının belirlenmesi amacıyla toplulaştırma alanındaki Y-3 ve toplulaştırma alanı dışındaki T-2 sekonder kanallarında ve bunlara bağlı dörder tersiyer kanalda olmak üzere toplam 0 kanalda debi ölçümü yapılmıştır. Sekonder ve tersiyer kanallar kanalet şeklinde olduğu için debiler kanalette bulunan su derinliği ölçülerek Kızılkaya (983) da verilen çizelgeler yardımıyla belirlenmiştir. Debiler belirlendikten sonra sızma kayıpları aşağıdaki eşitliğe göre hesaplanmıştır (Balaban 970).
KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 9(), 2006 9 KSU. Journal of Science and Engineering 9(), 2006 Q s = Q -(Q 2 + Q b ) () Eşitlikte; Q s : Sızma kaybı (l/s), Q : Kanal başında ölçülen debi (l/s), Q 2 : L metre sonra ölçülen debi (l/s), Q b : Buharlaşma kaybı (l/s), dir. Buharlaşma kaybı Qb = 0 alınmıştır. Su Dağıtım Performansının Belirlenmesi Araştırmada su dağıtım performansının belirlenmesinde yeterlilik, etkinlik, güvenilirlik ve su dağıtım performans kriteri olmak üzere dört kriter kullanılmıştır (Tablo ). Su dağıtım sistemi performansını belirleyen ana durum değişkenleri, sistemin belirli bir dağıtım noktasında belirli zamanda verilen gerçek su miktarı, verilmesi gereken su miktarı, verilmesi planlanan su miktarı ve dağıtılabilecek miktar olarak sıralanabilir (Avcı ve ark., 997). Tablo. Performans standartları (Molden ve Gates 990) Performans Performans sınıfı kriterleri İyi Orta Kötü P A 0.90-.00 0.80-0.89 < 0.80 P F 0.85-.00 0.70-0.84 < 0.70 P E 0.00-0.0 0.- 0.25 > 0.25 P D 0.00-0.0 0.- 0.20 > 0.20 Yeterlilik Şebekeye verilen sulama suyu miktarının (Q D ) ihtiyaç duyulan sulama suyuna (Q R ) oranı olarak tanımlanan su dağıtımının yeterliliği (P A ) seçilen pilot bölgelerde Molden ve Gates (990) e göre belirlenmiştir. P = r ( A T P A r R R Q D <= Q R ise P A =Q D /Q R Q D > Q R ise P A = R ) (2) Eşitlikte; P A : Su dağıtım yeterlilik oranı, Q D : Dağıtılan su miktarı, Q R : İhtiyaç duyulan su miktarı, R : Performansı belirlenecek olan su dağıtım sistemi içerisindeki alt bölgeler (ana kanal, sekonder kanal, tersiyer kanal vs.), T : Sistem performansının belirlendiği zaman periyodudur. Etkinlik Mevcut bitki desenine göre ihtiyaç duyulan su miktarının (Q R ) şebekeye verilen su miktarına (Q D ) oranı olarak tanımlanan su dağıtım etkinliği (P F ), Molden ve Gates (990) e göre belirlenmiştir. P F = T T T = ( R R R= P Q R >= Q D ise P F =Q R /Q D Q D >Q R ise P F = Eşitlikte; P F : Su dağıtım etkinliğidir. F ) Güvenilirlik Şebekeye verilen su miktarı (Q D ) ile mevcut bitki desenine göre ihtiyaç duyulan su miktarı (Q R ) oranının değişkenliği olarak tanımlanan güvenilirlik (P D ), Molden ve Gates (990) e göre hesaplanmıştır. Bu amaçla, Temmuz ayında 5'er günlük periyotlarda şebekeye verilen suyun standart sapması ve ortalaması bulunmuş ve standart sapmanın ortalamaya oranlanmasıyla varyasyon katsayısı, dolayısıyla güvenilirlik oranı hesaplanmıştır. Yeterlilik oranının zamana bağlı varyasyon katsayısı olan güvenilirlik oranının sıfıra yaklaşması, ele alınan zaman periyodunda su dağıtımının daha fazla üniform ve dolayısıyla da daha güvenilir olduğunu göstermektedir. R QD PD = CVT ( ) R R= QR (4) C VT =S X /X (3) Eşitlikte; P D : Güvenilirlik oranı, C VT : Varyasyon katsayısı, S X : Dağıtılan su miktarıyla ihtiyaç duyulan su miktarı oranının standart sapması ve X : Dağıtılan su miktarıyla ihtiyaç duyulan su miktarı oranının ortalamasıdır. Su Dağıtım Performans Oranı ve Hatalı Dağıtım Oranı Su Dağıtım Performans Oranı, şebekeye verilen su miktarının şebeke yönetimi tarafından sisteme verilmesi planlanan su miktarına oranlanmasıyla bulunmuştur. Hatalı Dağıtım Oranı ise şebekeye verilen su miktarından, şebekeye verilmesi planlanan su miktarının çıkarılmasıyla elde edilen değerin planlanan su miktarına oranlanmasıyla elde edilir. Su Dağıtım Performans Oranı ve Hatalı Dağıtım Oranı beraber incelendiğinde, sistem işletim performansının yüksek olabilmesi için Su Dağıtım Performans Oranının 'e yakın ve Hatalı Dağıtım Oranının 0'a yakın olması gerekmektedir (Jurriens, 993). Sulama Oranının Belirlenmesi Araştırma alanında 999 yılında gerçekleşen sulama oranlarını belirlemek amacıyla, DSİ XVIII. Bölge Müdürlüğünün ve Atabey Sulama Birliği nin kayıtları incelenmiştir. Bu amaçla, Y-3 ve T-2 sekonder alanlarında bulunan parseller /5000 ölçekli haritalar üzerinden tespit edilmiş ve bu parseller üzerinde arazi
KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 9(), 2006 20 KSU. Journal of Science and Engineering 9(), 2006 gözlemleri yapılmıştır. Yapılan arazi gözlemleri ile Sulama Birliği nden alınan çiftçi beyannameleri karşılaştırılmış ve bu şekilde Y-3 ve T-2 kanallarının suladığı alanlarda sulama oranları belirlenmiştir. ARAŞTIRMA SONUÇLARI ve TARTIŞMA Su İletim Kayıplarına İlişkin Sonuçlar Araştırma alanında Y-3 ve T-2 sekonderlerinde ve bunlara bağlı dörder tersiyer kanalda belirlenen su iletim kayıpları Tablo 2 de verilmiştir. Su iletim kaybı, arazi toplulaştırması yapılan sahada bulunan Y-3 sekonder kanalında % 8. ve toplulaştırma sahası dışında kalan T-2 sekonder kanalında ise % 4.96 olarak bulunmuştur. Toplulaştırma dışı alana hizmet eden T-2 sekonder kanalında iletim kayıplarının daha az olmasının sebebi bu kanalda bakım ve onarım çalışmalarının yeni bitmiş olmasıdır. Arazi toplulaştırması yapılan alana hizmet eden Y-3 sekonder kanalı ile toplulaştırma yapılmayan alana hizmet eden T-2 sekonder kanalları tersiyerleri ile birlikte incelendiğinde ise toplulaştırma yapılan alanda incelenen sekonderde ortalama sızma kaybı % 6.75 olurken toplulaştırma yapılmayan alandaki sekonderin tersiyerleri ile birlikte ortalama sızma kaybı % 7.62 olarak gerçekleşmiştir. Su iletim randımanını Beyribey ve Balaban (99), Konya-Alakova da kaplamalı kanallarda ortalama 2.8 l/s/00 m, Çakmak (994), Konya-Çumra sulama şebekesinde kanaletlerde ortalama % 3.5, Ünlükalaycı (994), Atlantı sulama şebekesinde.52 l/s/00 m ile 36.50 l/s/00 m arasında ve Uçan (998) ise Kahramanmaraş sulamasında ortalama % 8.4 olarak gerçekleştiğini bildirmişlerdir. Arazi toplulaştırması yapılan Y-3 sekonder sahasında ortalama parsel büyüklüğü daha yüksek olduğundan söz konusu alanda ekonomik getirisi yüksek ürün yetiştiriciliği yapılmaktadır. Bundan dolayı suyu kullananların baskısı sonucunda, toplulaştırma sahasında, sulama işletmecisi şebekenin bakımını zamanında ve daha özenli yapmaktadır. Ayrıca toplulaştırma yapılmayan alanda bulunan T-2 sekonderinde birim alana düşen sanat yapısı sayısı daha fazladır. Söz konusu nedenlerden dolayı arazi toplulaştırması yapılan alanda bulunan Y-3 sekonderinde su iletim kaybının daha düşük gerçekleştiğini söylemek mümkündür. Araştırma alanında kanaletlerde oluşan su kayıplarının ana nedenleri; çiftçilerin suyu kanaletten sifonla almak yerine kanalet içerisine taş vb. maddeler koyarak suyun kanalet içerisinde yükselip taşması sonucu almaları ve bunun kanalet ayaklarının zemininde çökmeler oluşturması, kanaletlerin bağlantı yerlerinde bulunan sızmayı önleyici maddelerin zamanla deforme olması ve inşaat aşamasında kanaletlerin yeterince özenli yapılmaması şeklinde sıralanabilir. Tablo 2. Araştırma alanında sekonder ve tersiyer kanallarda iletim kayıpları Kanal Adı Ölçüm yapılan iki nokta arasıdaki uzaklık (m). noktada ölçülen debi, (l/s) A.T. yapılan A.T. yapılmayan L mesafede ölçülen debi, (l/s) İletim kayıpları (%) Y3 00 382 35 8. Y3-5 00 43 40 6.90 Y3-6 00 8 7 5.52 Y3-7 00 44 4 6.8 Y3-9 00 78 73 6.4 Ortalama 6.75 T2 00 544 57 4.96 T2-4 00 5 40 7.4 T2-5 00 48 380 9.0 T2-5- 00 59 43 0.06 T2-5-3 00 9 85 6.60 Ortalama 7.62 Su Dağıtım Performansına İlişkin Sonuçlar Araştırma alanında su dağıtım performansının belirlenmesinde, sağ ana kanal üzerinde bulunan arazi toplulaştırması yapılan alana hizmet eden Y-3 sekonder kanalı ile toplulaştırma yapılmayan alana hizmet eden T-2 sekonder kanalına saptırılan günlük debi, ihtiyaç duyulan debi ve planlanan debi dikkate alınmıştır (Şekil 2, Şekil 3). Yapılan arazi gözlemlerinde, tersiyer kanalların toplulaştırma sahasında daha bakımlı olduğu ayrıca tersiyer aralıklarının aynı sahada daha sık (200-250 m) olduğu görülmüştür. T-2 sulama sahasında ise tersiyer kanallar parsel sınırlarını takip ettiğinden tersiyerler hem birbirine paralel değil hem de aralıkları oldukça değişkendir (200-700 m). Tersiyer kanalların daha sık olması, parsellere su geçiş sorununu ortadan kaldırmakta, bu da tersiyer kanallardan suyun çiftçi arklarıyla parsellere iletilmesi sırasında oluşan su kaybını önlemektedir. Arazi toplulaştırması yapılan Y-3 sekonder sahasında büyük oranda meyve bahçeleri yer almaktadır (% 39). Bu alanda, çiftçilerle yapılan görüşmelerde sulama yönetiminin saptırdığı suyun dışında su isteklerinin olmadığını bildirmişlerdir. Şekil 2'den de izleneceği gibi gözlem yapılan 20 günlük
KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 9(), 2006 2 KSU. Journal of Science and Engineering 9(), 2006 periyot içinde kanala verilen su miktarında fazla bir değişimin olmadığı görülmektedir. T-2 sekonder sahasında ise üretim yapan çiftçilerin genellikle şebeke alanı dışından gelerek arazi kiralama yoluyla tarım yapmaları nedeniyle sulama yönetiminden kanala saptırılan suyun dışında günlük olarak su isteğinde bulunmaktadırlar. Bu da T-2 sekonder kanalına saptırılan su miktarında günler arasında farklılığın ortaya çıkmasına neden olmaktadır (Şekil 3). QD:Saptırılan debi QR:İhtiyaç duyulan debi QS:Planlanan debi m3 0000 9000 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2 3 4 5 6 7 8 9 0.. 2 22 23 24 25 26 27 28 29 30 Şekil 2. Y-3 sekonder kanalında debinin günlük değişimi QD:Saptırılan debi QR:İhtiyaç duyulan debi QS:Planlanan debi m3 45000 40000 35000 30000 25000 20000 5000 0000 5000 2 3 4 5 6 7 8 9 0.. 2 22 23 24 25 26 27 28 29 30 Şekil 3. T-2 sekonder kanalında debinin günlük değişimi Yeterlilik ve Etkinlik Su dağıtımının yeterliliği (P A ), dağıtılan sulama suyu miktarının (Q D ) ihtiyaç duyulan sulama suyu (Q R ) miktarına oranı, etkinlik (P F ) ise ihtiyaç duyulan suyun (Q R ) şebekeye verilen suya (Q D ) oranı olarak tanımlanmaktadır (Molden ve Gates 990). Arazi toplulaştırması yapılan alanda bulunan Y-3 sekonder kanalı ile toplulaştırma yapılmayan alanda bulunan T-2 sekonder kanalının Temmuz ayındaki yeterlilik ve etkinlik oranları Tablo 3 de gösterilmiştir. Tablo 3 den de izleneceği gibi, araştırma alanında sekonder düzeyinde yeterlilik oranı toplulaştırma sahasında bulunan Y-3 sekonderinde.53-.66 arasında değişmiş ve ortalama yeterlilik oranı (PA)=.6 olarak bulunmuştur. T2 sekonderinde ise bu oranlar.92-2.25 arasında değişmiş ve ortalama (PA)=2.3 olarak tespit edilmiştir. Bulunan bu oranlara göre her iki kanalda da yeterlilik oranları den büyük bulunduğu için kanallara verilen su yeterlidir ancak sözü edilen bu oranının in çok üzerinde çıkması ihtiyaçtan çok fazla suyun saptırıldığı anlamına gelmektedir. Bu durum her iki kanalda da etkinlik oranlarının incelenmesinden de anlaşılabilir (Tablo 3). Y-3 sekonderinde etkinlik oranları 0.60-0.65 arasında (ortalama 0.6) iken toplulaştırma yapılmayan alana hizmet eden T-2 sekonderinde ise 0.45-0.52 arasında (ortalama 0.47) bulunmuştur.
KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 9(), 2006 22 KSU. Journal of Science and Engineering 9(), 2006 Tablo 3. Y-3 ve T-2 sekonder kanallarında yeterlilik ve etkinlik oranları Kanal adı Y-3 T-2 Yeterlilik (P A ) Etkinlik(P F ) Yeterlilik (P A ) Etkinlik(P F ).64 0.6 2.3 0.47 2.55 0.64 2.6 0.46 3.55 0.64 2.20 0.45 4.54 0.65 2.09 0.48 5.54 0.65 2.0 0.48 6.53 0.65 2.9 0.46 7.57 0.64 2.25 0.44 8.57 0.64.92 0.52 9.63 0.6 2. 0.48 0.6 0.62.99 0.50 2.67 0.60 2.6 0.46 22.67 0.60 2.6 0.46 23.6 0.62 2.5 0.47 24.66 0.60 2.6 0.46 25.62 0.62 2.22 0.45 26.62 0.62 2.07 0.48 27.63 0.6.98 0.5 28.66 0.60 2.0 0.48 29.66 0.60 2.5 0.46 30.66 0.60 2.25 0.45 Ortalama.6 0.6 2.3 0.47 *Şebeke alanında rotasyon sistemi uygulandığından Y3 ve T2 sekonderinde -20. günlerde su bulunmadığı için debi ölçümü yapılmamıştır. Etkinlik oranının den küçük olduğu durumlarda ihtiyaçtan fazla su verildiği, den büyük olduğu durumlarda ise ihtiyaçtan daha az su verildiği anlamına gelmektedir. Molden ve Gates (990) e göre bulunan bu değerler yeterlilik oranları bakımından iyi sınıfa girmesine karşın etkinlik oranları bakımından her iki kanalda kötü sınıfa girmektedir. Etkinlik oranlarına göre Y-3 sekonder kanalında ihtiyaçtan % 6 oranında ve T- 2 sekonder kanalında ise ihtiyaçtan % 3 oranında daha fazla su verildiği görülmektedir. Her iki kanala da ihtiyaçtan fazla su verildiği görülmekle beraber toplulaştırma yapılmayan sahaya toplulaştırma yapılan sahaya göre % 75 oranında daha fazla su verilmiştir. Molden ve Gates (990), Sri Lanka-Kaudulla sulamasında etkinliği 0.70 ve Minneriye sulamasında 0.82, Çakmak (994), Konya-Çumra sulama şebekesinde yeterlilik ve etkinlik oralarını sekonder düzeyinde sırasıyla.6 ve 0.69, Değirmenci (997), Bursa-Mustafakemalpaşa sulamasında sekonder düzeyinde yeterliliği in üstünde etkinliği ise 4 ve 5. haftalarda 0.50-0.60, Uçan (998) ise ihtiyacın karşılanma oranını sekonder kanal düzeyinde. olduğunu bildirmişlerdir. Bu sonuçlara göre her iki kanalda da su dağıtımının yeterli olmasına karşın etkin kullanılmadığı söylenebilir. Ancak toplulaştırma alanındaki Y-3 sekonderinde toplulaştırma dışı alandaki T-2 sekonderine göre suyun daha etkin olarak kullanıldığını söylemek mümkündür. Bunun nedeni olarak, Y-3 sekonderinde ortalama iletim kaybının daha az olması, T-2 sekonder sahasında bulunan parsellerin birçoğunun bir kenarının sulama şebekesinin bir elemanına bitişik olmaması nedeniyle suyun kanaldan alındıktan sonra sulanacak parsele götürülmesi esnasında oluşan kayıpların fazla olması ve Y-3 sekonder sahasında bulunan parsellerin tesviyeli olması nedeniyle su uygulama randımanının bu sahada daha yüksek olması gösterilebilir. Ayrıca, Y-3 sekonder sahasında ortalama parsel büyüklüğünün daha fazla olması nedeniyle ekonomik getirisi yüksek olan elma ve sebze gibi ürünler yetiştirilmesi nedeniyle daha bilinçli sulama yapılmaktadır. Güvenilirlik Y-3 ve T-2 sekonderlerinde beşer günlük periyotlar için belirlenen değişkenlik katsayıları Tablo 4 te verilmiştir. Tablo 4 ten de görüldüğü gibi ortalama değişkenlik katsayısı Y-3 sekonderinde ortalama 0.07, T-2 sekonderinde ise ortalama 0.032 olarak bulunmuştur. Sekonder düzeyinde güvenilirlik oranını Çakmak (994) Konya-Çumra sulamasında % 26., Uçan (998) Kahramanmaraş sulamasında % 3.3 olarak bulmuşlardır. Araştırma sonuçlarına göre elde edilen bu değerler Molden ve Gates (990) de verilen standartlara göre iyi sınıfa girmesine karşın göz önüne alınan periyotlar içerisinde T-2 sekonderinde Y-3 sekonderine göre özellikle 6-0. ve 26-30. günler arasında çok daha yüksek değişkenlik katsayıları elde edilmiştir. Bu
KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 9(), 2006 23 KSU. Journal of Science and Engineering 9(), 2006 değerlerden, anılan bu günlerde toplulaştırma dışı alandaki T-2 sekonderinde, toplulaştırma alanındaki Y-3 sekonderine göre daha değişken bir su dağıtımının olduğunu dolayısıyla toplulaştırma alanında bulunan Y- 3 sekonderinde su dağıtımının daha güvenilir olduğunu söylemek mümkündür. Tablo 4. Y-3 ve T-2 sekonderlerinde değişkenlik katsayıları Kanal adı Y-3 T-2-5 0.023 0.08 6-0 0.022 0.058 2-25 0.06 0.02 26-30 0.00 0.042 Ortalama 0.07 0.032 Toplulaştırma yapılan Y-3 sekonder sahasında % 39 oranında elma yetiştiriciliği yapılmaktadır dolayısıyla daha stabil bir yetiştiricilik söz konusudur. Bundan dolayı çiftçiler günlük su isteğinde bulunmamaktadırlar. Buna karşın T-2 sekonder sahasındaki çiftçilerin günlük su taleplerini karşılamak amacıyla işletmeci tarafından su verilmekte ve günlük su akımında değişkenliğe neden olmaktadır. Bu da T-2 sekonderinde su akımının Y-3 sekonderine göre daha güvensiz bir su dağıtımının ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Su dağıtımının güvenilirliği çiftçiler açısından oldukça önemlidir. Kaynaktaki su yeterli olmasına rağmen, çiftçi istediği zaman suyu alabileceğinden emin değilse iyi bir üretim planlaması yapamaz. Fakat su kısıtlı olduğu halde güvenli bir dağıtım yapılarak ya daha az bir alan ekilerek veya uygun ürün bileşeni ve girdi kullanımı tercih edilerek daha uygun bir planlama yapılabilir (Avcı ve ark. 997). Su Dağıtım Performans Oranı ve Hatalı Dağıtım Oranı Y-3 ve T-2 sekonder kanallarında elde edilen Dağıtım Performans Oranları ve Hatalı Dağıtım Oranları Tablo 5 te verilmiştir. Tablo 5. Su dağıtım performans ve hatalı dağıtım oranları Kanal adı Y-3 T-2 Dağıtım performans Dağıtım performans Hatalı dağıtım oranı Hatalı dağıtım oranı oranı oranı.28 0.28.58 0.58 2.2 0.2.59 0.59 3.22 0.22.62 0.62 4.2 0.2.54 0.54 5.2 0.2.55 0.55 6.20 0.20.62 0.62 7.23 0.23.66 0.66 8.23 0.23.42 0.42 9.27 0.27.56 0.56 0.26 0.26.47 0.47 2.3 0.3.60 0.60 22.30 0.30.60 0.60 23.26 0.26.59 0.59 24.30 0.30.60 0.60 25.27 0.27.64 0.64 26.27 0.27.53 0.53 27.28 0.28.46 0.46 28.30 0.30.55 0.55 29.30 0.30.59 0.59 30.30 0.30.66 0.66 Ortalama.26 0.26.57 0.57 *Şebeke alanında rotasyon sistemi uygulandığından Y3 sekonderinde -20. günlerde su bulunmadığı için debi ölçümü yapılmamıştır. Tablo 5 ten görüleceği gibi, Dağıtım Performans Oranı Y-3 sekonderinde ortalama.26, T-2 de ise ortalama.57 bulunmuştur. Hatalı Dağıtım Oranı incelendiğinde ise Y-3 ve T-2 de ortalama olarak sırasıyla 0.26 ve 0.57 şeklinde elde edilmiştir. Bu sonuçlara göre toplulaştırma alanında bulunan Y-3 sekonderinde planlanandan % 26 oranında, T-2 sekonderinde ise planlanandan % 57 oranında daha fazla su saptırıldığı görülmektedir. Planlama değerlerine göre T-2 sekonderinde Y-3 e göre % 3 oranında daha fazla su verilmiştir. Başarılı bir sulama işletmeciliği için Dağıtım Performans Oranının e, Hatalı Dağıtım Oranının Oranı nın ise 0 a yakın olması gerektiği göz önüne alınırsa toplulaştırma alanındaki Y-3
KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 9(), 2006 24 KSU. Journal of Science and Engineering 9(), 2006 sekonderinde daha başarılı bir sulama işletmeciliği yapılabildiği ve toplulaştırma yapılmayan alanlarda sulama işletmeciliğinin daha zor olduğu söylenebilir. Su dağıtım performans oranı ve hatalı dağıtım oranı, sulama yönetiminin başarısını yada başarısızlığını gösteren performans göstergelerindendir. Sulama şebekelerinde, şebekenin işletmesini yapan kuruluşların başarısı ve planlı su dağıtımında hedeflere ulaşılması, çiftçilerin yönetime etkin şekilde katılmaları ve alınan kararlara uyum göstermelerine bağlıdır. Şebekenin işletmesini yapan Atabey sulama birliği ve çiftçilerle yapılan görüşmelerde arazi toplulaştırma sahasındaki çiftçilerin tarım teknikleri ve sulama konusunda daha bilgili oldukları ve planlı su dağıtımıyla ilgili alınan kararlara daha fazla uyum gösterdikleri görülmüştür. Bu da sulama işletmesinin arazi toplulaştırma sahasında planlanan su dağıtım değerlerine ulaşmasında ve daha başarılı bir sulama işletmeciliği yapmasında etkili olmaktadır. Sulama Oranı Y-3 ve T-2 sekonderlerinin hizmet alanlarında 999 yılında gerçekleşen sulama oranları Tablo 6 da verilmiştir. Çizelgeden de izleneceği gibi toplulaştırma alanı içerisinde bulunan Y-3 sekonder sahasında ortalama parsel büyüklüğü 9.32 da, sulama oranı ise % 52 dir. Buna karşılık T-2 sekonder sahasında ortalama parsel büyüklüğü.8 da ve sulama oranı ise % 25 tir. Tablo 6. Y-3 ve T-2 sekonderlerinin hizmet alanlarında 999 yılında gerçekleşen sulama oranları Kanal adı Ort. Parsel büyüklüğü Toplam alan Sulanan alan Sulama oranı (%) (da) (da) (da) Y-3 9.32 252 306 52 T-2.8 3359 853 25 Y-3 sekonder sahasında sulama oranının yüksek olmasının nedenleri arasında, parsellerin bir kenarının sulama kanallarına (sekonder yada tersiyer) bitişik olması, yüzey sulamanın etkinliğini artıran arazi tesviyesinin yapılmış olması, T-2 sekonder sahasında bulunan bazı parsellerin mekanizasyonu engelleyecek derecede küçük olmasından dolayı üretim dışı bırakılması ve yine aynı kanal sahasında sulama kanallarına çeşitli sebeplerle bitişik olmayan parsellerin çoğunda kuruda hububat tarımı yapılması olarak gösterilebilir. SONUÇ Sonuç olarak her iki kanalda da su dağıtım performans kriterlerinin tamamı ve sulama oranları göz önüne alındığında, toplulaştırma yapılan alanda oransal olarak suyun daha etkin olarak kullanıldığını, suyun daha güvenilir olarak dağıtıldığını ve sulama işletmesinin planlanan değerlere daha fazla uyum gösterdiğini ve toplulaştırma yapılan alanda sulama oranının daha yüksek gerçekleştiğini söylemek mümkündür. Bütün bu sonuçlardan sonra sulu tarım alanlarında şebekelerin istenilen hedefleri daha kolay yakalayabilmesi ve sulama suyunun daha etkin kullanılabilmesi için sulamaya açılan alanlarda arazi toplulaştırma projelerinin yaygınlaştırılması sulamaya açılması planlanan alanlarda ise sulama ve toplulaştırma projelerinin birlikte yapılması gereği vardır. KAYNAKLAR Anonim. 995. Isparta-Atabey Sulama Şebekesi Etüt Raporu, Isparta. Anonim. 999. Isparta Meteoroloji Bölge Müdürlüğü Kayıtları, Isparta. Avcı, M., Aşık, Ş., Ünal, B., H. 997. Su Dağıtım Sistemi Performansının Değerlendirilmesine İlişkin Bir Yaklaşım. VI. Ulusal Kültürteknik Kongresi, (5-8 Haziran), Kirazlıyayla-Bursa. Balaban, A. 970. Sulama Şebekelerinde Kanal ve Tarla Arkları Sızma Kayıpları Üzerinde Bir Araştırma. A.Ü. Ziraat Fakültesi Yayın No: 455, Ankara, 6s. Beyribey, M., Balaban, A. 99. Konya-Alakova Yeraltısuyu İşletmesinde Su Dağıtım ve Kullanım Etkinliği. Doğa Türk Tarım ve Ormancılık Dergisi 5 () : 24-34. Çakmak, B. 994. Konya-Çumra Sulamasında Su Dağıtım ve Kullanım Etkinliği. AÜ. Fen Bilimleri Ens., Tarımsal Yapılar ve Sulama ABD. Doktora Tezi, 34s. Çevik, B. 974. Konya İli Çumra-Karkın Köyünün Kültürteknik Sorunları ve Bu Sorunların Çözümünde Arazi Toplulaştırmasının Yeri ve Önemi Üzerinde Bir Araştırma. ÇÜ. Ziraat Fakültesi, Yayın No: 52, Ankara, 02s. Değirmenci, H. 997. Sulama Yönetiminde İzleme ve Değerlendirmenin Etkinliği Üzerinde Bir Araştırma. UÜ. Fen Bilimleri Ens., Tarımsal Yapılar ve Sulama ABD., Doktora Tezi, 27s. Jurriens, M. 993. Monitoring of Irrigation Systems Operation. Advances in Planning, Design and Management of Irrigation Systems as Related to Sustainable Land Use.Proceedings of an International Conference, (4-7 September 992), Leuven/Belgium. Kızılkaya, T. 983. Sulama ve Drenaj, DSİ Genel Müdürlüğü Yayın No: 924, Ankara 32s. Molden, D.J., Gates, T.K. 990. Performance Measures for Evaluation of Irrigation-Water-Delivery Systems. Journal of Irrigation and Drainage Engineering, 6(6): 804-823. Takka, S. 993. Arazi Toplulaştırması, Kültürteknik Derneği Yayın No:, Ankara, 248s. Uçan, K. 998. Kahramanmaraş Sulamasında Sulama Suyu Etkinliğinin Belirlenmesi. TÜ. Fen Bilimleri Enst Tarımsal Yapılar ve Sulama ABD. Doktora Tezi, 46s. Ünlükalaycı, A. 994. Konya Ilgın Atlantı Ovası Sulamasında Su Dağıtım ve Kullanım Etkinliği. AÜ. Fen Bilimleri Ens. Doktora Tezi, 34s.