1.GİRİŞ. Şevki İSKENDEROĞLU 1, Bahadır İbrahim KÜTÜK 2, Şerife Pınar GÜVEL 3, Aynur FAYRAP 4,Mehmet İrfan ASLANKURT 5

Transkript

1 SULAMA PROJELERİ TABANSUYU İZLEME FAALİYETİNİN COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMİNDE İNCELENMESİ VE DEĞERLENDİRİLMESİNDE AŞAĞI SEYHAN OVASI SOL SAHİL SULAMA PROJESİ ÖRNEĞİ Şevki İSKENDEROĞLU 1, Bahadır İbrahim KÜTÜK 2, Şerife Pınar GÜVEL 3, Aynur FAYRAP 4,Mehmet İrfan ASLANKURT 5 1 DSİ 6.Bölge Müdürlüğü, Bilgi Teknolojileri Şube Müdürlüğü, Şube Müdürü, Adana 2 DSİ 6.Bölge Müdürlüğü, İşletme ve Bakım Şube Müdürlüğü, Şube Müdürü, Adana 3 DSİ 6.Bölge Müdürlüğü, Bilgi Teknolojileri Şube Müdürlüğü, İnşaat Yük.Müh., Adana 4 DSİ Genel Müdürlüğü, İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığı, Ziraat Yük.Müh., Ankara 5 DSİ 6.Bölge Müdürlüğü, Havza Yönetimi, İzleme ve Tahsisler Şube Müdürlüğü, Havza Yönetimi Başmüh., Adana ÖZET DSİ sulama projelerinin planlama raporu ana done faaliyetleri kapsamında proje sahasında drenaj gözlem kuyuları açılarak ve teçhiz edilerek planlama drenaj etütleri yapılmakta ve genel olarak iki yıllık tabansuyu gözlemi sonucunda drenaj şebekesinin de dizayn edildiği planlama drenaj raporları gerçekleştirilmektedir. Sulama-drenaj projeleri planlama, proje yapım işi ve inşaat süreçlerinden sonra işletmeye açılmaktadır. Sulama projelerinin inşaatı tamamlandıktan sonra; sürdürülebilir işletme-bakım yönetimini teminen taban suyunu kontrol etmek; toprak tuzluluğunu ve sodikleşmesini, çoraklaşmasını önlemek; sürdürülebilir su ve toprak yönetimini tesis etmek amacıyla, işletme aşamasında tabansuyu gözlem kuyuları açılarak, sulama hizmet alanında tabansuyu derinliği her ay ve tuzluluğu sadece Temmuz ayında her yıl sürekli olarak izlenmekte, her su yılı için tabansuyu derinlik ve tuzluluk haritaları çizilmekte ve Tabansuyu Kontrol Raporları hazırlanmaktadır. Son yıllarda bir çok alanda istatistiksel değerlendirmeler Coğrafi Bilgi Sistemlerinden yararlanılarak bilgisayar ortamında gerçekleştirilmektedir. Bu çalışmada, Aşağı Seyhan Ovası Sol Sahil Sulama Projesi hizmet alanında, tarihlerini kapsayan bir su yılında, proje sahasındaki 570 adet tabansuyu gözlem kuyusuna ait aylık sonuçlar 1/50000 ölçekli harita üzerinde değerlendirilerek sulamanın en yoğun olduğu Temmuz Ayı Eş Derinlik (TED), tabansuyu yıl içi En Yüksek Eş Derinlik (EYED) ve En Düşük Eş Derinlik (EDED) haritaları ile tabansuyu tuzluluk göstergesi olan Elektriksel İletkenlik (EC) haritaları hızlı ve güvenli tabansuyu model analizlerinin gerçekleştirilmesi amacıyla Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) kullanılarak incelenmiştir. Bilgisayar ortamına bir kez aktarılan verilerin depolanması ve istendiği zaman kullanılabilmesi, bilimsel yöntemlerle eksik verilerin tamamlanması ve yıllık verinin ve CBS değerlendirme sonuçlarının istenen dönemler için hızlı karşılaştırılabilmesi, tabansuyu izleme ve değerlendirme çalışmalarının CBS kullanılarak kolay, hızlı, güvenilir, zaman tasarrufu sağlayan özellikleri ile yapılabilmesi klasik yönteme göre büyük avantaj sağlamaktadır. Anahtar Kelimeler: Coğrafi Bilgi Sistemi, ASO Sol Sahil Sulama Projesi, Tabansuyu 1.GİRİŞ Sürdürülebilir su ve toprak kaynaklarının yönetimi, sulama işletmelerinin optimizasyonu amacıyla, DSİ sulama projeleri nin işletme aşamasında, izleme ve değerlendirme çalışmaları kapsamında, sulama hizmet alanlarında tabansuyu izlenerek, su yılı baz alınarak, her yıl tabansuyu gözlem kuyuları tabansuyu derinlik ve tuzluluk verilerinin değerlendirildiği tabansuyu haritaları ve kontrol raporları hazırlanmaktadır. Tabansuyu kontrol raporları Tabansuyu İzleme Rehberi (DSİ, 2005) esas alınarak hazırlanır. Bu kapsamda; işletmedeki sulama sahalarında tabansuyu izleme ve değerlendirme faaliyetleri ile sulama projelerinin hizmet sahasında, proje alanına özgün planlanan tabansuyu derinlik proje kriterine, diğer bir ifade ile sulama hizmet alanı tabansuyu referans derinlik değerine göre, işletmedeki tabansuyu durumunu izlemek, problemli alanlarda problemin sebeplerini araştırmak ve gerekli önlemlerin alınmasını sağlamak amacıyla, her sulama projesi için tabansuyu derinlik ve tuzluluk durumunu tespit etmek amacıyla tabansuyu haritaları çizilmekte, tabansuyu kontrol raporları hazırlanmaktadır. Bu çalışmalarda genel olarak 1/25000 ölçekli (10000 ha dan daha büyük sulama şebekelerinde 1/50000 ölçekli) genel vaziyet planları kullanılmaktadır (DSİ, 2005). Hem klasik yöntemlerle hem de coğrafi bilgi sistemleri (CBS) gibi yeni teknolojiler kullanılarak, tabansuyu durumunun incelenmesi amacıyla çeşitli bilimsel araştırmalar gerçekleştirilmiştir. Gündoğdu tarafından yapılan çalışmada, çalışma alanı olarak ha lık bir alana sahip Mustafakemalpaşa sulama 1

2 projesi alanı seçilerek, 2002 yılı Temmuz ayına ait tabansuyu derinlik değerleri jeoistatistiksel yöntemle değerlendirilmiştir (Gündoğdu, 2004). Fayrap ve Öztaş (2013) tarafından yapılan çalışmada, Aras Havzasında yer alan ve 1963 yılında işletmeye alınan Iğdır Sulama Projesi sahasındaki tabansuyu gözlem kuyularında, Ekim Eylül 2010 tarihleri arasında temin edilen tabansuyu ölçümleri kullanılarak kritik en yüksek, kritik en düşük ve tuzluluk haritaları oluşturulmuş, tabansuyu seviyesi ve tuzluluk parametresinin alansal dağılımının değerlendirilmesi coğrafi bilgi sistemi uygulaması ile gerçekleştirilmiştir (Fayrap ve Öztaş, 2013). Arslan ve Demir (2011), coğrafi bilgi sistemi yardımıyla, Bafra Ovası sağ sahil sulama alanında tabansuyu seviye değişimlerini inceleyerek, en yüksek ve en düşük tabansuyu seviyelerini belirlemiş, problemli sahaların haritalarını oluşturmuşlardır (Arslan ve Demir, 2011). Bu çalışma ile, Türkiye nin en verimli ovalarından birisi olan, işletme aşamasındaki Aşağı Seyhan Ovası Sol Sahil Sulama Projesi sahasında, tabansuyu izleme ve değerlendirme faaliyetlerinde yüksek öneme sahip Tabansuyu Kritik En Yüksek Eş Derinlik (EYED) haritası, Tabansuyu Kritik En Düşük Eş Derinlik (EDED) haritası, Tabansuyu Eş Tuzluluk (EC) haritası ve Sulamanın en yoğun olduğu ay olan Temmuz Ayı Tabansuyu Eş Derinlik (TED) haritası coğrafi bilgi sistemi teknolojisi ile hazırlanmış ve sonuçlar değerlendirilmiştir. 2.MATERYAL VE YÖNTEM Aşağı Seyhan Ovası (ASO) Projesi, Türkiye nin güneyinde, Seyhan Havzasında, Seyhan nehri sağ ve sol sahilinde, doğuda Ceyhan nehri ile batıda Berdan nehri arasında yer almaktadır. Aşağı Seyhan Havzasında, 1942 yılında Seyhan Regülatörü, 1956 yılında Seyhan Barajı işletmeye açılmıştır. Aşağı Seyhan Ovası (ASO) Projesi nin planlama ve inşaat çalışmaları ASO I-II-III-IV. Merhale olarak dört merhalede geliştirilmektedir. ASO I-II-III. Merhale Projesi sırasıyla 1968, 1975 ve 1986 yıllarında işletmeye açılmıştır. ASO IV. Merhale Projesi nin inşaatı ise devam etmektedir (Şekil 1). Şekil 1. Aşağı Seyhan Ovası (ASO) Projesi Genel Vaziyet Planı Aşağı Seyhan Ovasında 1966 yılında 605 adet tabansuyu gözlem kuyusu ile tabansuyu izleme çalışmalarına başlanmış, zamanla yapılan çalışmalar doğrultusunda gözlem yapılan kuyu adedi 1134 e çıkarılmıştır. Aşağı Seyhan Ovası projesi kapsamında, Sağ Sahil Sulama Projesi sahasında 562 adet, Sol Sahil Sulama Projesi sahasında ise 572 adet tabansuyu gözlem kuyusu bulunmaktadır. Aşağı Seyhan Ovası, ülkemizdeki ve dünyadaki en verimli tarım ovalarından birisidir. Sulama sahasındaki hakim bitki deseni 2

3 oransal büyüklük sırasıyla mısır, narenciye, bakliye, bostan, pamuk, meyve ve sebzeden oluşmaktadır (DSİ, 2013). Çalışma sahası olarak, tüm DSİ sulama projeleri tabansuyu haritalarının hazırlanmasında CBS teknolojilerinin kullanımının yaygınlaşması amacıyla, örnek bir çalışma alanı olarak; işletmedeki Aşağı Seyhan Ovası Sol Sahil Sulama Projesi sahası belirlenmiştir. CBS çalışmalarında ArcGIS yazılımı kullanılmıştır. Öncelikle proje sahasına ait 1/50000 ölçekli genel vaziyet planı koordinatlı olarak bilgisayar ortamına aktarılmış, ardından tabansuyu gözlem kuyularına ait bilgiler veritabanına eklenmiştir. Bu çalışma kapsamında, Aşağı Seyhan Ovası I-II-III Merhale Projesi Sol Sahil Sulaması hizmet alanında ha sulama sahasında 570 adet tabansuyu gözlem kuyusuna ait aylık tabansuyu derinlik rasatı değerlendirilmiştir. Sulama projesi CBS veritabanı sayısallaştırma işlemi; nokta, çizgi ve alan vektör verileri oluşturularak gerçekleştirilmiştir. Sayısal hale getirilen her bir gözlem kuyusu için aylık tabansuyu derinlik değerleri ve tabansuyu elektriksel iletkenlik değerleri, öznitelik bilgileri olarak, veritabanına aktarılmış ve tabansuyu derinlik ve elektriksel iletkenlik değerlerine ait 4 model oluşturulmuştur. Her ay için elde edilen tabansuyu derinlik değerleri irdelenerek, modelin amacına uygun kullanılması gereken değerler seçilmiş ve elektriksel iletkenlik sonuçlarının tamamı değerlendirilmiştir. 3.BULGULAR CBS ortamında hazırlanan 2013 su yılı Aşağı Seyhan Ovası Sol Sahil Sulama Projesi hizmet alanı tabansuyu haritalarından; 1- Tabansuyu Kritik En Yüksek Eş Derinlik (EYED) haritasında: Aşağı Seyhan Ovası Projesinde, projeye özgün genel tabansuyu proje kriteri olarak, tabansuyunun 120 cm de tutulmasının amaçlandığı dikkate alındığında, tabansuyu %1 lik kısımda cm, %7 lik kısımda cm, %49 luk kısımda ise cm derinliklerde bulunmuştur. Proje sahasının yaklaşık olarak %43 lük bölümünde ise tabansuyunun amaçlanan proje kriteri olan 120 cm den daha derinde olduğu tespit edilmiştir. Şekil 2. ASO Sol Sahil Sulaması 2013 su yılı kritik en yüksek eşderinlik haritası 2- Tabansuyu Kritik En Düşük Eş Derinlik (EDED) haritasında: Tabansuyu derinliği yaklaşık olarak %2 lik kısımda cm, %2 lik kısımda cm derinliklerdedir. Tabansuyu derinliği 120 cm den daha derin olan alanların ise toplam alanın % 96 sı olduğu belirlenmiştir. 3

4 Şekil 3. ASO Sol Sahil Sulaması 2013 su yılı kritik en düşük eşderinlik haritası 3- Tabansuyu Eş Tuzluluk (EC) haritasında: Aşağı Seyhan Ovası projesinde genel tabansuyu tuzluluk kriteri olarak EC değerinin en iyi limit grubu olan micromhos/cm arasında bulunan alanın %98,4, micromhos/cm arasında olduğu alanın ise sadece %1,6 olduğu ve micromhos/cm den büyük değerin bulunmadığı belirlenmiştir. Şekil 4. ASO Sol Sahil Sulaması 2013 su yılı eş tuzluluk eğrileri haritası 4- Sulamanın en yoğun olduğu ay olan Temmuz ayında tabansuyu Eş Derinlik (TED) haritasında: Tabansuyu derinliğinin cm arasında olduğu alanlar toplam alanın %0,2 sini, cm arasında olan alanlar yaklaşık olarak %3 ünü, cm arasında olan alanlar toplam alanın %25 ini, 120 cm den daha derin olan alanlar % 72 sini oluşturmaktadır. 4

5 4.SONUÇLAR Şekil 5. ASO Sol Sahil Sulaması 2013 su yılı Temmuz ayı tabansuyu eş derinlik haritası Sonuç olarak ha Aşağı Seyhan Ovası I-II-III Merhale Projesi Sol Sahil Sulaması hizmet alanında, tarihlerini kapsayan su yılında proje sahasındaki 570 adet tabansuyu gözlem kuyusuna ait aylık tabansuyu derinlik ve tabansuyu tuzluluk göstergesi Elektriksel İletkenlik sonuçları değerlendirilerek; sulamanın en yoğun olduğu Temmuz Ayı Tabansuyu Eş Derinlik haritası (TED), tabansuyu Kritik En Yüksek Eş Derinlik haritası (EYED) ve tabansuyu Kritik En Düşük Eş Derinlik haritası (EDED) ile tabansuyu Elektriksel İletkenlik haritası (EC), Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) ortamında hazırlanmış ve değerlendirilmiştir. Çalışma sahasında 120 cm tabansuyu derinliği proje kriteri esas alındığında; (EYED) haritasında %1 lik kısımda cm, %7 lik kısımda cm, %49 luk kısımda cm tabansuyu derinliği olan problemli sahaların DSİ İşletme ve Bakım birimleri ve ilgili Sulama Birliği koordinasyonunda incelenerek problemin drenaj kanallarının rusubat, otlanma v.b. sebeplerden olup olmadığının belirlenmesi, rusubat-ot kontrolu bakımlarının yapılması, drenaj kanalları tersiyer, kapalı drenaj yetersizliğinin düşünüldüğü sahaların ilgili drenaj planlama biriminin drenaj etüdü ve raporu çalışma programına alınmasının teklif edilmesi, problemsiz sahada ise drenaj kanallarının rusubat ve ot kontrollerinin, DSİ İşletme ve Bakım birimleri ve ilgili Sulama Birliği koordinasyonunda koruyucu çalışmalar kapsamında icra edilerek, bu sahaların tabansuyu derinliğinin kontrol altında tutulması önerilir. Doğal olarak, (EYED) haritası, (TED) haritası ve (EDED) haritası karşılaştırıldığında, cm, cm, cm tabansuyu derinliklerinin lokasyonlarının aynı alanlarda ve daralarak yer aldığı, tabansuyu probleminin bu 3 modelde giderek azaldığı, tespit edilmiştir. Tabansuyu tuzluluğunun ise %1,6 lık alanda micromhos/cm olduğu tespit edilmiş olup, kalan alanda 3000 micromhos/cm değerinin altındadır. Sulama sahasında sürdürülebilir toprak yönetimi açısından tabansuyu tuzluluğunun genel olarak yüksek olmadığı tespit edilmiştir. Sonuç olarak, sulama sahasında drenaj kanalı rusubat ve ot kontrolunun problemsiz alanlarda düzenli olarak yapılması, proje sürdürülebilirliğinin sağlanması için tabansuyunun maksimum 120 cm de tutulması, tabansuyu kontrol raporlarının sonucunda, arazi çalışmaları ile yapılan tespitlerde problemli alanlarda öngörülen drenaj kanalı rusubat ve ot kontrolü bakımının yapılması, eksik tersiyer, kapalı drenaj ihtiyacının değerlendirileceği ve planlanacağı drenaj etütlerinin yapılması, planlama/detaylı drenaj raporlarının hazırlanması önerilmektedir. 5

6 Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) teknolojisinin sulama projeleri tabansuyu izleme ve değerlendirme faaliyetlerinde kullanımı, tabansuyu derinliğinin ve tuzluluğun zamansal ve konumsal değişiminin tahmin edilmesine, hızlı ve güvenli tabansuyu model analizlerinin gerçekleştirilmesine olanak sağlamaktadır. KAYNAKLAR [1] DSİ 6.Bölge Müdürlüğü arşiv kayıtları. [2] DSİ, Tabansuyu İzleme Rehberi, DSİ Genel Müdürlüğü, İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığı, Ankara, [3] DSİ, Aşağı Seyhan Ovası Sulamaları Tabansuyu Kontrol Raporu (Ekim Eylül 2013), DSİ 6.Bölge Müdürlüğü, Adana, [4] Fayrap, A., Öztaş, T., Evaluation of Spatial Distribution Patterns of Ground Water Levels and Salinity Using GIS (Case Study: Igdir Irrigation Project Area/TURKEY), First World Irrigation Forum (WIF-1), Mardin, Turkey, 29 September - 3 October [5] Arslan, H., Demir, Y., Monitoring and Assessing Groundwater Level By GIS: A Case Study In The Irrigated Soils of Bafra Plain In Northern Turkey, Anadolu Tarım Bilim Derg., 2011, 26(3): [6] Gündoğdu, K.S., Sulama Proje Alanlarındaki Taban Suyu Derinliğinin Jeoistatistiksel Yöntemlerle Değerlendirilmesi, Uludağ Üniv.Zir.Fak.Derg., (2004),18(2):