ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Özgün Püren SEYHANLI BAKÜ-TİFLİS-CEYHAN HAM PETROL BORU HATTI PROJESİ ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARINDA KARŞILAŞILAN SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI ADANA, 2005

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BAKÜ-TİFLİS-CEYHAN HAM PETROL BORU HATTI PROJESİ ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARINDA KARŞILAŞILAN SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Özgün Püren SEYHANLI YÜKSEK LİSANS TEZİ ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI Bu tez 26/12/2005 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği/Oyçokluğu İle Kabul Edilmiştir. İmza.... İmza...... İmza.... Yrd. Doç..Dr. Zeliha SELEK Prof. Dr. Ahmet YÜCEER Doç. Dr. Recep YURTAL DANIŞMAN ÜYE ÜYE Bu tez Enstitümüz Çevre Mühendisliği Anabilim Dalında hazırlanmıştır. Kod No: Prof. Dr. Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü İmza ve Mühür Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir. II

ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ BAKÜ-TİFLİS-CEYHAN HAM PETROL BORU HATTI PROJESİ ÇEVRESEL ETKİ DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARINDA KARŞILAŞILAN SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Özgün Püren SEYHANLI ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI Danışman Juri : Yrd. Doç. Dr. Zeliha SELEK Yıl: 2005, Sayfa: 121 : Yrd. Doç. Dr. Zeliha SELEK Prof. Ahmet YÜCEER Doç Dr. Recep YURTAL Bu çalışmada, Hazar Denizi petrollerinin Azerbeycan, Gürcistan ve Türkiye Üzerinden taşınarak Avrupa Ülkelerine ihracını amaçlayan Bakü-Tiflis-Ceyhan ham Petrol Boru Hattı Projesinin LOT-C kısmındaki Çevresel Etki Değerlendirme çalışmaları incelenmiştir. Projeye temel olan konuları ve çevresel ögelere verilen değeri açıklayabilmek için çalışma inşaat öncesi, inşaat sırası ve inşaat sonrası olmak üzere sınıflandırılarak yürütülmüştür. Herbir başlık altında o süreç içerisinde gerçekleştirilen faaliyetler ayrıntılı olarak anlatılmış ve Çevresel Etki Değerlendirme raporunda öngörülen uygulama ve koruma detaylarına uygunluğu değerlendirilmiştir. Anahtar Kelimeler: ÇED, Bakü-Tiflis-Ceyhan, Boru Hattı, Erozyon Kontrolü, Biyo-restorasyon III

ABSTRACT MSc THESIS PROBLEMS ENCOUNTERED AT ENVIRONMENTAL IMPACT ASSESSMENT REPORT OF BAKÜ-TBILISI-CEYHAN CRUDE OIL PIPELINE PROJECT AND SOLUTION PROPOSALS Özgün Püren SEYHANLI DEPARTMENT OF ENVIRONMENTAL ENGINEERING INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF ÇUKUROVA Supervisor Jury : Ast. Prof. Zeliha SELEK Year: 2005, Pages: 121 : Ast. Prof. Zeliha SELEK Prof. Ahmet YÜCEER Asc. Prof. Recep YUTAL In this work, environmental impact assessment report was investigated on Baku-Tbilisi-Ceyhan crude oil pipeline project, that aims to carry crude oil from Caraspien sea to Mediterrian sea than to Europian countries. Methodology of this work is explaining the enviromental works under three parts, before, during and after construction activities and compairing the details with Environmental Impact Assessment report. Key Words: EIA, Baku-Tblisi-Ceyhan, Pipeline, Erosion control, Biorestoration IV

TEŞEKKÜR Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı inşaatı esnasında beraber çalıştığım ve bu çalışmamda bana destek olan ve çalışmamın her safhasında yakından ilgilenen değerli müdürlerim Yüksek Çevre Mühendisi Hatice ÇINAR ve Ayagari VENKATARAMANA ya, beni yönlendiren ve destekleyen danışman hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. Zeliha SELEK e ve bölüm başkanımız Prof. Dr. Ahmet YÜCEER e ve her zaman beni destekleyen değerli aileme teşekkür ederim. V

İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ......III ABSTRACT...... IV TEŞEKKÜR......V İÇİNDEKİLER.VI ÇİZELGELER DİZİNİ.XI ŞEKİLLER DİZİNİ.........XII SİMGELER VE KISALTMALAR......XIV 1.GİRİŞ...1 1.1. Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) Tanımı...1 1.2. ÇED in Tarihçesi.3 1.3. ÇED in Temel Amacı...8 1.4. ÇED Aşamaları 9 1.4.1. Hazırlık Çalışmaları ve Problemin Tanımlanması..11 1.4.2. Eleme Aşaması 13 1.4.3. Kapsam ve Etkilerin Belirlenmesi...14 1.4.4. Çevrenin Mevcut Durumunun Analizi 15 1.4.5. Faaliyetin Uygulanmasından Önceki ve Sonraki Çevresel Yüklerin Tespiti... 16 1.4.6. Proje Alternatiflerinin ve Önerilerin Değerlendirilmesi.16 1.4.7. ÇED Raporunun Hazırlanması 17 1.4.8. Karar Verme Süreci.17 1.4.9. Proje Sonrası Etkilerin İzlenmesi ve Denetimi...18 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR......19 3. MATERYAL VE METOD...22 3.1. Proje Tanımı...22 3.1.1. Öngörülen Boru Hattı Güzergahı 19 3.1.2. Boru Hattı 23 3.1.3. Boru Hattı Güzergahı Belirleme Yöntemi..24 3.1.4. Nihai Güzergahın Belirlenmesi...25 VI

3.1.5. BTC ÇED Sürecinin Aşamaları..26 3.1. LOT-C Güzergahı..28 3.2. İnşaat Öncesi Çevresel Faaliyetler ve Olası Etkilerin Belirlenmesi.30 3.2.1. Olası Çevresel Etkilerin Belirlenmesi.30 3.2.1.1. Toprak Üzerine Olası Etkiler....30 3.2.1.2. Manzara ve Görsel Ögeler Üzerine Olası Etkiler..31 3.2.1.3. Yüzey Suları Üzerine Olası Etkiler...31 3.2.1.4. Yeraltı Suları Üzerine Olası Etkiler..33 3.2.1.5. Atık Depolama Alanları Üzerine Olası Etkiler.....34 3.2.1.6. Biyolojik Çevre Üzerine Olası Etkiler..35 3.2.1.7. Hava Kalitesi Üzerine Olası Etkiler..37 3.2.1.8. Trafik ve Taşıma Üzerine Olası Etkiler... 38 3.2.1.9. Arkeoloji ve Kültürel Miras Üzerine Olası Etkiler...40 3.3. Çevresel Açıdan Özelliği Bulunan Alanların Belirlenmesi...41 3.3.1. Ekolojik Açıdan Hassas Alanlar.41 3.3.2. Bitkiler Açısından Önemli Alanlar.41 3.3.3. Eğimli Alanlar.41 3.3.4. Önemli Geçiş alanları..42 4. BULGULAR VE TARTIŞMA.43 4.1. Kirlilik Önleme Planı.....43 4.1.1. Kirlilik Kontrol Planının Yapısı...45 4.1.1.1. Genel Kirlilik Önleme ve Kontrol Önlemleri ve Prosedürleri... 45 4.1.1.2. Yakıt Depolama, Taşınması ve Kirletilmiş Alanlar...47 4.1.1.2.(1). Yakıt depolama ve Taşınması...47 4.1.1.2.(2). Mevcut Kirlilik.. 49 4.1.1.3. Yüzey ve Yer Altı Sularının Korunması 50 4.1.1.3.(1). Siltasyonun Önlenmesi.. 53 4.1.1.3.(2). Hidrostatik Test. 54 4.1.1.3.(3). Drenaj....56 4.1.1.3.(4). Suya Yapılacak Deşarjları İçeren Proje Standartları.56 VII

4.1.1.4. Boru Hattı Su Yolu Geçişleri..58 4.1.1.5. Toz ve Diğer Hava Emisyonlarının Kontrolü.59 4.1.1.5.(1). Saha Faaliyetlerinin Kontrolü İçin Alınacak Önlemler.59 4.1.1.5.(2). Egzoz Emisyon Etkilerini Azaltmak İçin Alınması Gereken Önlemler.... 60 4.1.1.6. Gürültü Kontrolü.61 4.1.1.7. Yayılmanın Önlenmesi ve Kontrolü...61 4.2. Atık Önleme Planı..63 4.2.1. Planın Kapsamı ve Amacı 63 4.2.2. Atık Yönetimi Politikaları ve Prensipleri.64 4.2.2.1. Atık Yönetim Hiyerarşisi...64 4.2.2.2. Yakınlık Prensibi 64 4.2.2.3. Görev Sorumluluğu 65 4.2.3. Atık Yönetim Mevzuatı...65 4.2.4. Güzergah Boyunca Bulunan Atık Bertaraf Sahaları 65 4.2.4.1. Evsel Nitelikli ve İnert Atıkların Bertarafı.65 4.2.4.2. Tehlikeli atıkların Bertarafı 67 4.2.4.3. Tıbbi Atıkların Bertarafı 67 4.2.5. Atık Kaynakları ve Kolları...67 4.2.5.1. Boru Hattı ve İlgili Tesislerin İnşaatı Sırasında Oluşan Atıklar......67 4.2.5.2. İnşaat İşçilerinden Kaynaklanan Çöp Tipi Katı Atıklar ve Atıksular...68 4.2.5.3. İnert İnşaat Atıkları 69 4.2.5.4. Tıbbi Atıklar...70 4.2.5.5. Tehlikeli Atıklar.70 4.2.6. Atık Yönetimi Önlemleri ve Prosedürleri.....71 4.2.6.1. Atık Nakliyatı.73 4.2.6.2. Atık Geri dönüşüm Programları.73 4.2.6.3. Atıksu Arıtma.73 4.2.6.4. Onaylanmış Tesislerin Kullanımı..74 VIII

4.2.6.5. Atık Yönetim Faaliyetlerinin İzlenmesi.75 4.3. Eski Haline Getirme Planı...75 4.3.1. Toprağın Eski Haline Getirilmesi....77 4.3.1.1. Alt Toprağın Eski Haline Getirilmesi....78 4.3.1.2. Üst Toprağın Eski haline Getirilmesi.79 4.4. İnşaat Sırasında Alınan Çevresel Önlemler...79 4.4.1. Üst Toprak Sıyırma ve Depolama........80 4.4.2. Alt Toprak Kaldırma ve Depolama......83 4.4.3. Geçici erozyon Kontrolü......84 4.4.3.1. Eğim Kırıcılar.... 84 4.4.3.2. Hendek İçi Eğim Kırıcılar..85 4.4.3.3. Boşaltma Kanalları.86 4.4.3.4. Silt Tutucular..87 4.4.3.5. Saman Balyası 88 4.4.3.6. Su Tahliyesi 89 4.4.4. Önemli Geçiş Alanları. 89 4.4.4.1. Zamantı Nehir Geçişi.89 4.4.4.2. Çokak Fay Hattı Geçişi..95 4.4.4.3. Hassas Ekolojik Alan Geçişleri..96 4.4.4.4. Ekstra Kullanım Alanları...98 4.5. İnşaat Sonrası Yerine Getirme ve Koruma Faaliyetleri.99 4.5.1. İnşaat Sonrası Yerine Getirme Faaliyetleri..99 4.5.2. Fazla Materyal Kontrolü....101 4.5.3. Kalıcı Erozyon Kontrolü....101 4.5.3.1. Çimleme.......101 4.5.3.2. Eğim Kırıcılar...102 4.5.3.3. Outlet Yapıları ve Boşaltım Kanalları.103 4.5.3.4. Riprap (outlet yapı) ve Öğütülmüş Kaya Uygulaması......104 4.5.3.5. Hasır Örgü Şiltesi Kullanımı....105 4.3. Biyo-restorasyon Çalışmaları...106 IX

5. SONUÇLAR VE ÖNERİLER.........108 KAYNAKLAR......111 ÖZGEÇMİŞ......113 EK-I....114 EK-II...115 EK-III..118 EK-IV..119 X

ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 4.1. Önceden mevcut olan çevresel kirliliğin tespitine ilişkin prosedürler... 49 Çizelge 4.2. Kirlenmiş alan ile mücadele etme yöntemi..50 Çizelge 4.3. Su deşarjı için proje standartları...57 XI

ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 1.1. Bir ÇED çalışmasının aşamaları (Uslu, 1987)..11 Şekil 1.2. ÇED de eleme aşamaları (Gökduman, 2000)...14 Şekil 3.1. Bakü-Tiflis-Ceyhan ham petrol boru hattı güzergahı... 22 Şekil 3.2. BTC projesi Türkiye güzergahı....23 Şekil 3.3. Arkeolojik alan kazısı...30 Şekil 4.1. Yüzey suları çekilirken uygulanan talimatlar...52 Şekil 4.2. Hidrotest sırasında deşarj sırasında numune alınması...56 Şekil 4.3. Atık Yönetim Hiyerarşisi...64 Şekil 4.4. Kompost olmuş evsel nitelikli atıklar...66 Şekil 4.5. Tehlikeli atıkların depolanması...71 Şekil 4.6. İnşaat sırasındaki aktiviteler...80 Şekil 4.7. Üst toprak sıyırma vedepolama...81 Şekil 4.8. Üst toprağı sıyırılmış ve depolanmış boru hattı güzergahı...82 Şekil 4.9. Hassas ekolojik alanlarda üst toprak depolama...82 Şekil 4.10. Hassas ekolojik alanlarda üst toprak koruma uygulaması...83 Şekil 4.11. Alt toprak depolama ve koruma...84 Şekil 4.12. Eğimli alanlarda eğim kırıcı uygulaması...85 Şekil 4.13. Alt toprak kullanılarak oluşturulmuş hendek içi eğim kırıcı.. 85 Şekil 4.14. Kum çuvalları ile uygulanan hendek içi eğim kırıcı...86 Şekil 4.15. Boşaltım kanalı uygulaması....87 Şekil 4.16. Silt tutucu uygulaması....87 Şekil 4.17. Mercin nehir geçişi...88 Şekil 4.18. Merci nehir geçişinde silt tutucularının uygulanması...88 Şekil 4.19. Saman balyası uygulaması.. 89 Şekil 4.20. Toplanan soğanların aynı alandan uzaklaştırılan torfun içinde koruma altına alınması............ 90 Şekil 4.21. Makina geçişi için oluşturulan platform.....91 Şekil 4.22. Üst toprak koruma yöntemi 91 Şekil 4.23. Yerinden kaldırılarak korumaya alınmış üst toprak...92 Şekil 4.24. Silt tutucu uygulaması....92 XII

Şekil 4.25. Nehir kenarına uygulanan erozyon önleyici taş duvar hazırlanışı..93 Şekil 4.26. Uygulamaya hazır erozyon önleyici duvar.93 Şekil 4.27. Erozyon önleyici duvar...94 Şekil 4.28. Torfların yerleştirilmesi..94 Şekil 4.29. Torfların silindirlenerek toprağa tutunmasının sağlanması 95 Şekil 4.30. Yeniden Eski Haline Getirme çalışmaları ardından Zamantı nehri 95 Şekil 4.31. Çokak fay hattı 96 Şekil 4.32. Tohumların ayrılması (Hacettepe Üniversitesi)...97 Şekil 4.33. Tohumların ayrılması...97 Şekil 4.34. Tohumların ekilmesi ve türlerine göre etiketlendirilmesi...98 Şekil 4.35. Tohumların serada üretilmesi...98 Şekil 4.36. İnşaat sonrası yerine getirme faaliyetleri.. 100 Şekil 4.37. İnşaat sonrası düzenlenmiş boru hattı güzergahı.. 100 Şekil 4.38. Eğitimli işçiler tarafından yapılan çim ekimi...101 Şekil 4.39. Eğim kırıcı uygulaması.102 Şekil 4.40. Taşlarla örülü eğim kırıcılar.102 Şekil 4.41. Eğim kırıcı uygulaması.103 Şekil 4.42. Boşaltım kanalı çıkışı uygulaması...104 Şekil 4.43. Doğal kanal içi outlet yapı uygulaması....104 Şekil 4.44. Riprap uygulaması....105 Şekil 4.45. Hasır örgü şiltesi uygulaması 106 Şekil 4.46. Hasır örgü şiltesi uygulaması 106 XIII

SİMGELER VE KISALTMALAR BTC : Bakü-Tiflis-Ceyhan PLL JV: Punj Lloyd-Limak Adi Ortaklığı CBS : Coğrafi Bilgi Sistemi ÇED : Çevresel Etki Değerlendirme EHA : Ekolojik Açıdan Hassas Alan BM : Birleşmiş Milletler YÜT : Yer Üstü Tesisleri STK : Sivil Toplum Kuruluşları DSİ : Devlet Su İşleri KÖP : Kirlilik Önleme Planı SKKY : Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği HKKY : Hava Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği ÇYİP : Çevresel Yönetim İzleme Planı ESHA : Ev Sahibi Hükümet Anlaşması AYP : Atık Yönetim Planı MABA: Merkezi Atık Biriktirme Alanı ATN : Atık Toplama Noktası KKM : Kişisel Koruyucu Malzeme AİŞ : Ana İnşaat Şantiyesi İSŞ : İnşaat Sahası Şantiyesi ASA : Atıksu Arıtma GHG : Geçiş Hakkı Güzergahı EP : Eski Haline Getirme Planı XIV

1.GİRİŞ Özgün Püren SEYHANLI 1. GİRİŞ 1.1. Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) Tanımı Çevre birçok değerin oluşturduğu birbiri ile devamlı ilişki içinde bulunan kompleks bir sistemdir, bu sistem içinde fiziksel, kimyasal, biyolojik, sosyoekonomik ve kültürel kaynakları ve değerleri sıralamak mümkündür. Bu değerlerden biri veya birkaçı herhangi bir nedenle olumsuz yönde etkilenirse zincirin diğer halkaları da bundan etkilenir. Bu olumsuz yöndeki etki de çevreyi olumsuz etkiler. Bu olumsuz yöndeki etkiyi çevre kirliliği olarak tanımlanabilir. Çevre kirliliğine doğal olaylar neden olmaz. Kirliliğin temeldeki nedeni yukarıda bahsedilen kaynak ve değerlere dışarıdan müdahalede bulunulmasıdır. Bu müdahalenin sahibi ise insan ve onun faaliyetleridir. Çok geniş bilimsel ve uygulama alanını kapsayan Çevresel Etki Değerlendirmesi nin ne olduğunu tarif eden ve herkesçe kabul edilen bir tanım yoktur. Böyle bir tanımı yapmak güç olmakla birlikte aşağıda verilen tanımlar geniş bir kitle tarafından kabul edilmektedir. Sürdürülebilir kalkınmanın gereği olarak, faaliyetlerin çevre üzerinde yaratabileceği olumsuz etkilerin baştan bilinmesi ve bu olumsuzlukların ortaya çıkmadan önce önlenmesi gerekir. Söz konusu önlemleri saptamak ve böylelikle doğal ve kültürel varlıkların korunarak kalkınmanın sürdürülebilirliğini sağlamak son yıllarda doğal kaynak sıkıntısı çekilen dünyamız için önemlidir. Çevresel Etki Değerlendirme, Hızlı sanayileşme ve birlikte ortaya çıkan yeni teknolojiler, bunların karmaşık yan ürünleri ve tüm etmenlerin çevre üzerindeki değişken etkileri, toplumların yürürlükteki önlem standartlarını ve yöntemlerini etkisiz bırakmaktadır. Çevresel Etki Değerlendirme bu etkilerin neden olabileceği çevresel etkileri kapsamlı bir biçimde değerlendirerek önceden kestirmek ve bunlara karşı önlemlerin geliştirilmesini amaçlayan bir araçtır (Gündüz, 1982). Sürdürülebilir Kalkınma hedefi yönünde tahmin-önleme stratejisine uygun olarak, bilimsel yöntem ve teknikler kullanılarak, resmi kuruluşların, 1

1.GİRİŞ Özgün Püren SEYHANLI yatırımcıların, farklı mesleklerden uzmanların, halkın ve ilgili diğer kuruluşların ve kişilerin katılımlarıyla uygulanan bir çevre yönetim aracıdır (Brundland,1987). Kamu politikalarının, kamu ve özel sektör yatırımlarının çevre üzerindeki kısa ve uzun dönem etkilerini, isteyerek veya istemeden neden olacağı çevresel değişimleri değerlendirmede önemli bir araçtır (Öztunalı, 1987). Bir projenin hazırlanmasında ekonomik ve teknolojik unsurların yanı sıra, planlanan faaliyetin gerçekleştirilmesi ve daha sonraki aşamalarında çevreye yapacağı her türlü etkilerin ve bu etkilerin olası sonuçlarının önceden kestirilmesi işlemidir (Uslu ve Türkman, 1987). Clark a göre; proje, plan ve politik kararların getireceği çevresel, sosyal ve ekonomik sonuçların sistematik bir şekilde incelenmesidir. Bu projeden doğabilecek çevresel etkilerin ve bunlardan kaynaklanacak sosyal etkilerin değerlendirilmesini sağlayan işlemdir (Kocasoy, 1993). Çevresel kalitenin korunması ve geliştirilmesi yolunda bugüne kadar geliştirilmiş en etkili çevresel yönetim, planlama ve karar alma sürecidir (Yaşamiş, 1997). Çevresel Etki değerlendirmenin tanımlanması ne olursa olsun aşağıdaki özelliklere sahip olması gerekir: - Objektif Olması: Verilen bilgilerin tarafsız bir şekilde değerlendirilmiş olması, - Etkisiz Olması: Tüm etkileri (birinci ve ikinci dereceli) kapsıyor olması (Curi, 1993). Çevresel Etki Değerlendirme çalışmalarının objektif ve etkisiz olması çok zor bir işlemdir. Bu nedenle bu tür çalışmalar tek bir şahıs tarafından yapılmamalıdır. Bu tür uygulamalar, farklı uzmanların birlikte yürütecekleri bütünleyici yaklaşım ile gerçekleştirilmelidir. Çevresel Etki Değerlendirme, çeşitli uzmanların uzmanlık alanlarının etkileşimi ile sonuç alınan geniş kapsamlı bir bakış açısıdır. Bu nedenle izin veya onay verme pozisyonunda bulunan kişilerin çevre konusunda bilinçlendirilmeleri ve alınan karaların etkilerini daha iyi anlayabilmeleri için çevresel etki çalışmalarının yapılması şarttır. Gelişmekte olan ülkeler, bir yandan hızlı gelişmelerini sürdürmek, diğer yandan bu süreç içerisinde ortaya çıkacak çevresel sorunlara karşı önlem almak durumundadırlar. Bu ise bilinçli bir 2

1.GİRİŞ Özgün Püren SEYHANLI şekilde hazırlanan ve uygulanan çevresel etki çalışmaları ile mümkündür. Çevresel etki değerlendirmesi bir politika veya bir amaç değil, karar verme sürecine yardımcı bir araç tır (Kocasoy, 1993). Çevresel etki değerlendirmesi, belirli bir proje veya gelişmenin, çevre üzerindeki önemli etkilerinin belirlendiği bir süreçtir. Bu süreç, kendi başına bir karar verme süreci değildir; karar verme süreci ile birlikte gelişen ve onu destekleyen bir süreçtir. Yeni proje ve gelişmelerin çevreye olabilecek sürekli ve geçici potansiyel etkilerinin sosyal sonuçlarını ve alternatif çözümlerini de içine alacak şekilde analizi ve değerlendirilmesidir (Çevre Bakanlığı, 2004). 1.2. ÇED in Tarihçesi II. Dünya Savaşının bitimi ile birlikte, Amerika dan başlayarak sonra Avrupa ve Japonya ya yayılan tüketime yönelik ekonomi hız kazanmıştır. Yeni ekonomik sistem, malların üretim ve satışını yükseltme ve sürekli bir büyüme üzerine kurulmuş bir sistemdir. Sistem,çevre maliyetini göz önünde bulundurmadan kaynakların artan bir biçimde sömürülmesi sürecini başlatmıştır. Açık maden ocakları doğayı tahrip etmiş, maden atıkları göllere, nehirlere karışarak su ekosistemini bozmaya başlamıştır. Yakılan kömürden çıkan kükürt, asit yağmurlarına dönüşmüştür. Üretimde kimyasalların kullanımı giderek artmış, bir çok zehirli kimyasal korkusuzca ve sonuçları tam olarak bilinmeden kullanılmıştır. Ancak bir süre sonra, bilim adamları bu kimyasalların çevre üzerindeki kirletici etkilerinin yanı sıra, insan ve hayvan sağlığı üzerindeki olumsuz etkilerinin farkına varmışlardır. Bu dönemde endüstrileşmiş ülkelerde su ve hava kirliliğini önlemek için kanunlar çıkarmaya başlamışlardır. Günümüzde sayıları 5000 in üzerinde olan uluslar arası sivil toplum örgütlerinin bir çoğu 1945 sonrası daha hızlı gelişmeye başlayan toplum ve çevre bilincinin bir ürünü olarak bu dönem sonrasında kurulmuşlardır. Çevresel bozulmanın boyutu ve bunun ekolojik sonuçları 1960 lı yıllarda tam olarak anlaşılmaya başlanmıştır. Bu yıllar, çevrecilik hareketlerinde küreselleşme fikrinin 3

1.GİRİŞ Özgün Püren SEYHANLI yoğunlaştığı yıllar olmuştur. 1962 de Rachel Carson un Silent Spring adı altında yayınladığı raporu büyük yankı uyandırmıştır. Carson raporunda, kimyasalların neden olduğu kirlilikten söz etmiş ve pestisitlerin birçok hayvan türü ve insan sağlığı üzerindeki direkt etkilerini vurgulamıştır. Carson un araştırma sonuçlarına göre çok az konsantrasyona sahip bazı kimyasalların (DDT gibi) etkileri oldukça yoğun bir biçimde görülmüştür. Bu rapor, çevrenin kirleticileri tolere etme kapasitesinin sanılanın çok altında olduğu fikrini zihinlerde oluşmasını sağlamıştır. 1968 yılında Paul Ehrlich tarafından yayınlanan Population Bomb (Nüfus Patlaması) adlı kitap bu tartışmalara farklı bir boyut kazandırmıştır. Dünya nüfusunun 4 milyara doğru yaklaştığı bu yıllarda Erhlich, katlanarak büyüyen nüfusun, çevre, yiyecek üretimi ve insan sağlığı üzerindeki etkilerinden söz etmiştir. Aynı yıl kurulan Roma Kulübü de endüstriyel üretim, nüfus, çevre bozulması, yiyecek tüketimi ve doğal kaynak kullanımı arasındaki ilişkilerin analizi üzerinde çalışmalarına başlamıştır. 1970 dönemi sivil toplum örgütlerinin ulusal ve uluslar arası düzeyde etkin rol almaya başladıkları dönem olmuştur. Günümüzde dünyaca ünlü Greenpeace (Yeşil Barış) hareketi ilk kez 1971 yılında bir grup Greenpeace üyesinin nükleer testleri protestosu ile ciddi olarak başlamıştır. Çevre ile ilgili olarak uluslar arası işbirliğine ilişkin ilk kapsamlı düzenlemeler 1970 li yılların başında başlamıştır. 1970 yılında Avrupa Konseyince düzenlenen çevre koruma ile ilgili konferanslardan biri olan Avrupa Koruma Yılı Konferansı nın ardından aynı yıl Avrupa Ekonomik İşbirliği Konseyi (OECD) bünyesinde Çevre Komitesi kurulmuştur. Bu komite, OECD ülkelerinin uluslararası ilişkilerinde çevrenin de göz önüne alınması gerektiği, aksi takdirde farklı çevre politikalarının ekonomik ve ticari ilişkileri olumsuz yönde etkilenebileceği fikrini ortaya koymuştur. OECD Çevre Komitesi tarafından onaylanarak yürürlüğe giren Uluslar arası Planda Çevre Politikalarının Ekonomik Boyutlarına İlişkin Temel İlkeler Tavsiye Kararı ile Kirleten Öder ilkesi bu düzenleme ile ilk kez uluslar arası düzeyde uygulamaya konulmuştur (Çevre Bakanlığı, 1994). Amerika birleşik devletleri (ABD) dünyada ilk ülke olarak 10 yıllık bir politika tartışma sürecinin sonunda 1 Ocak 1970 tarihinde yürürlüğe giren Ulusal 4

1.GİRİŞ Özgün Püren SEYHANLI Çevre Politikası Kanunu (National Environmental Politicy Act-NEPA) ile ÇED i federal projeler için bir zorunluluk haline getirmiştir. NEPA nın yanı sıra yürürlüğe giren Temiz Hava Kanunu (Clear Air Act), Temiz Su Kanunu (Clear Water Act), Toksik Maddeleri Kontrol Kanunu (Toxic Sunstances Control Act), ABD de çevre sorunlarının çözümünde önemli adımların atılmasını sağlamıştır. Sadece federal projeler için ÇED uygulamasını zorunlu kılan NEPA örneğinden hareketle, ABD de pek çok eyalet ve bazı büyük belediyeler, benzeri düzenlemeleri eyalet ve belediyeler düzeyinde yürürlüğe koyarak uygulamaya geçmişlerdir. ABD de NEPA nın yürürlüğe girmesi, pek çok ülke için cesaret verici bir başlangıç olmuştur. Bu örneği izleyen çeşitli Avrupa ülkeleri ve Kanada 1970 li yılların başlarında önce çevre sorunları ile ilgilenecek devlet örgütlerini geliştirmişler ve buna paralel olarak yasal düzenlemelere başlamışlardır. Kurulan bu yeni örgütlerden bazıları sadece kirlilik kontrolü ile görevlendirilirken, pek çok ülkede de kaynak kullanımı ve planlama konularında çeşitli kamu kuruluşlarına dağıtılmış olan yetkilerin tek bir elde toplandığı görülmektedir (Cain, 1994). 1970 li yıllarda uluslararası düzeyde çevre konularının ele alındığı ilk kapsamlı girişim Stockholm Konferansı olmuştur. 1972 yılında Birleşmiş Milletler (BM) tarafından düzenlenen İnsan ve Çevre adlı uluslar arası konferans 113 ülkenin temsilcilerinin katılımı ile gerçekleşmiştir. Bu uluslar arası çevre konferansının düzenlenmesi fikri gelişmiş ülkelerden geldiği için sonuçta üzerinde yoğunlaşılan konu endüstrileşmenin getirdiği çevre problemleri olmuştur. 1970 de yeni gelişmeye başlayan küreselleşme kavramının konferansın çatısını oluşturacağı planlanırken tartışmalar endüstrileşmiş ülkeler ve o dönemde uluslar arası gündemin önemli bir kısmı kirlilik üzerine yoğunlaşmıştır. Bunun yanı sıra, çevre ve kalkınma problemleri birbirinden ayrı tutulmuş ve gelişmekte olan ülkelerde endüstrileşmiş olan ülkelerin problemlerinin entegrasyonu üzerinde durulmuştur. Bu da gelişmekte olan ülkelere bir çok konuda güvensizlik duyulmasına neden olmuştur. Bazı gelişmekte olan ülkeler, küresel kaynakların yönetimi kavramının, ulusal kaynakların kontrolünü bu ülkelerden almak üzere geliştirildiği hissine kapılmışlardır. Bunun yanı sıra, kaynakların paylaşımında büyük pay alan ve 5

1.GİRİŞ Özgün Püren SEYHANLI çevresel kirlenmeden birinci derecede sorumlu olan endüstrileşmiş ülkelerin yarattıkları bu problemlerin çözüm arayışına katkıda bulunmak için fazla bir sebep görmediklerini savunmuşlardır. En önemlisi, Stockholm Konferansı ışığı altında Üçüncü Dünya Ülkelerinin problemlerinin belirlenmesi süreci yavaşta olsa başlatılmıştır. Üzerinde bulunan temel nokta, çevre korumanın kalkınmaya zarar verici nitelikte olmadığıdır. Bütüncül kalkınma planları ve çevre kalkınma arasındaki çatışmayı giderici rasyonel planlamanın gerekliliği de vurgulanmıştır. Bunun yanı sıra, çevrenin iyileştirilmesi için kalkınmanın gerekliliği, bunun destekle ve özellikle de çevre koruması için para ödeyerek ve ihracatta makul fiyatların belirlenmesi ile mümkün olacağı belirtilmiştir. Stockholm, çevre ve kalkınma konularının ilişkilendirilmesinin gerekliliğinin, bu iki konunun birbirleri ile çelişkili değil hatta birbirini destekler nitelikte oldukları fikrinin ilk kez geniş kapsamlı uluslar arası platformda ele alındığı bir toplantı olmuştur. Ancak bunun nasıl yapılması gerektiği üzerinde hiç durulmamıştır. Konferansın en önemli sonucu, BM Çevre Programının (UNEP) kurulması olmuştur. 1972 yılındaki bu gelişmeleri takiben 1973 yılında Avrupa ekonomik Topluluğu Birinci Çevre Eylem Programı yürürlüğe girmiştir. 1984 yılında Norveç Başbakanı Gro Harlem BRUNDTLAND başkanlığında BM tarafından kurulan Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu daha önceki çalışmalardaki birçok eksikliği tamamlayarak Sürdürülebilir Kalkınma kavramını uluslar arası politik gündeme güçlü bir şekilde yerleştirmeyi başarmıştır. Komisyon, sosyal, ekonomik, kültürel, çevresel konuları ve problemleri birbirleri ile ilişkilendiren Ortak geleceğimiz adlı raporun 1987 yılında yayınlanmıştır. Söz konusu rapor problemleri birbirine bağlayan ve küresel çözüm önerileri için yol gösteren ilk çalışmadır. Böylece ÇED sürdürülebilir kalkınma hedeflerine ulaşmada izlenen tahmin-önleme stratejisine uygun olarak kullanılan en önemli çevre yönetim aracı olma özelliği kazanmıştır. Sürdürülebilir Kalkınmaya oldukça geniş bir bakış açısı ile yaklaşan rapor, çevreyi, insan aktiviteleri, ihtiyaçları, istekleri ve politikalardan ayırmanın çok 6

1.GİRİŞ Özgün Püren SEYHANLI büyük bir yanlış olacağını ifade etmekte ve çevre ile kalkınma yı birbirinden kesinlikle ayırmamaktadır. Brundtland raporunun önsözünde, yalnızca çevre sorunlarını diğer sorunlardan bağımsız gibi düşünerek ele almanın büyük bir hata olacağını belirterek bu ilişki şu şekilde açıklanmaktadır. Çevreyi insan kaygıları dışında savunma girişimleri yüzünden bugün çevre kelimesine ziyaretçiler arasında başka anlamlar yüklenmiştir. Kalkınma kelimesi de bazıları tarafından çok dar bir bakış açısı içine alınmış, yalnızca yoksul ülkeler zenginleşmek için neler yapmalı şeklinde yorumlanmaya başlanmıştır. Bu nedenle kalkınma konusunun bir takım kalkınma uzmanlarına bırakılma eğilimi doğmuştur. Oysa çevre dediğimiz, hepimizin içinde yaşadığı yerdir, kalkınma da o yerde durumumuzu iyileştirmek için hepimizin yaptiği iştir (Brundland, 1987). Çevre ile uyumlu ekonomik kalkınma konusunun küresel ölçekte ilk kez kapsamlı olarak tartışıldığı 1972 Birleşmiş Milletler (BM) Stockholm Konferansı nda BM nin bu konuda gerçekleştirdiği ikinci büyük konferans olan BM Çevre ve Kalkınma Konferansına değin geçen 20 yıllık süreçte sorunlara çözüm arayışlarının yolunun uluslar arası işbirliğinden geçmesi fikri tüm uluslar tarafından benimsenmiş ve çalışmalar bu yönde yapılmıştır. Ancak bu faaliyetler söz konusu sorunların giderilmesinde etkili olamamışlardır. Yapılan tüm çalışmalar sorunların tespiti, mevcut ve olası sonuçların belirlenmesinden öteye gidememişlerdir. Dünya, küresel ölçekte çözüm yollarının belirlenmesine ihtiyaç duymaktadır. Ortak Geleceğimiz raporu ile ilkeleri tanımlanan sürdürülebilir kalkınmanın nasıl olması gerektiğinin belirlenmesine duyulan ihtiyaç Çevre ve Kalkınma diğer adı ile Rio Konferansı nın gerçekleşmesini sağlamıştır. 1992 Rio Konferansı sonuçları, teknolojik, bilimsel, çevresel, ekonomik ve sosyal kaynakların dengeli ve sürekliliklerinin sağlanabileceği bir biçimde ve bir sistem oluşturacak şekilde dengelemeleri gerektiği fikri temel alınarak geliştirilmiştir. Pratikten çok teorik içerikli bu rapor, sürdürülebilir kalkınmanın uygulanabilirliği ve pratikte taşıdığı anlamın ortaya konulmasını hedefleyen 1992 Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Konferansına giden yolu açan önemli bir etken olmuştur (Çevre Bakanlığı, 1994). 7

1.GİRİŞ Özgün Püren SEYHANLI 1.3. ÇED in Temel Amacı ÇED in en önemli amacı önerilen projenin çevre üzerinde yapabileceği etkileri proje gerçekleştirilmeden önce kestirmek, söz konusu etkilerin önem ve şiddetini belirlemek ve olası etkilerin sakıncalarını tümüyle ortadan kaldıran yada en aza indiren teknik ve teknolojik önlemleri belirlemek ve önermektir. Örneğin; hava kirleticilerinin önlenmesi için fabrika bacalarını yükseltmek yada bacalara elektrostatik, siklon yada suyla çalışan filtreler takmak gibi (Yaşamış, 1997). Gelişmekte olan ülkelerde politik gruplar hızlı bir şekilde endüstrileşme ve gelişme amacında olduklarından, endüstrileşmenin getirdiği gelişme ile çevrede oluşan veya oluşabilecek etkiler yeterince tartışılmamaktadır. Çevrede olumsuz etkiler ve zararlar ortaya çıktıktan sonra alınan önlemler ise, çoğu zaman yetersiz kalmaktadır. İşte böylesi çıkmazlara saptanmamak ve gelecekteki olumsuz etkileri ortadan kaldırmak veya en aza indirgemek için çevresel etki değerlendirilmesinin yapılması istenmektedir. ÇED yönetmeliğindeki Ek-1, Ek-2 de ÇED veya ÖNÇED gerektiren faaliyetler bulunabilir. ÖNÇED projenin genel açıklamalarını verirken, kapsamlı ÇED de projenin gerekli tüm hesaplamaları ve önlemleri verilir. Eğer Çevre ve Orman Bakanlığı ÖNÇED i yetersiz bulur ise daha fazla bilgi ve kapsamlı ÇED isteyebilir. Bir bölgede sürdürülebilir kalkınma için Stratejik Çevresel Değerlendirme (SÇD) ler Çevre Orman Bakanlığı tarafından, yerel halk ve profesyonellerle idare ettirilir. Bu çerçevede karar verme matrisleri oluşturulur. Bu matrislerde gerçekleşen faaliyetler satırlarda ve olması muhtemel etki kategorilerde kolonlarda gösterilir. Faaliyetlerin etkileri, bölgenin hedefleri, zayıf ve güçlü tarafları dikkate alınıp sınıflandırılarak hesaba katılmalıdır. Bu karar verme matrisleri büyük ölçekte hazırlanır. Herhangi bir spesifik faaliyetle bağdaştırılamaz. Bölgede özel bir faaliyet amaçlandığında, bölgesel güçlükleri, zayıflıkları, fırsatları ve hedefleri yansıtan ÇED in genel çerçevesini elde etmek için bu matrisler kullanılır (ESENGİN, 2002). ÇED in amacı, ekonomik ve sosyal gelişmeye engel olmaksızın, çevre değerlerini ekonomik politikalar karşısında korumak, planlanan bir faaliyetin yol 8

1.GİRİŞ Özgün Püren SEYHANLI açabileceği bütün olumsuz çevresel etkilerin önceden tespit edilip, gerekli tedbirlerin alınmasını sağlamaktır (Çevre Bakanlığı, 2004). 1.4. ÇED Aşamaları Çevresel Etki Değerlendirmesi çalışmaları, genelde ardışık gerçekleşmekle birlikte, çalışmanın herhangi bir noktasında geriye dönerek bir önceki değerlendirmeleri gözden geçirme gereği ortaya çıkabilir.temel kural olarak Çevresel Etki Değerlendirme çalışmaları genel olarak beş temel konuyu kapsamaktadır. Bu konular; - İnsan Sağlığı, - Ekolojik koşullar, - Toplumsal sorunlar, - Ekonomik durum, - Kültürel sorunlardır. Yapılması planlanan faaliyetin inşaat ve işletme aşamasında çevrede yaşanan insanları olumsuz yönde etkileyecek unsurlar, ekolik değerler, toplumsal çevre ve toplumsal yapı üzerindeki etkiler, ekonomik ve kültürel yapı inceleme sırasında değerlendirilmelidir. ÇED çalışmalarının genel olarak aşağıdaki bilgileri kapsaması gerekmektedir. - Yapılması önerilen faaliyet tarif edilmeli ve amacı açıklanmalıdır. - Etkilenecek olan çevrenin faaliyet yapılmadan önceki ve yakın gelecekteki durumu anlatılmalıdır. Mevcut fiziksel ve ekolojik özellikler, beşeri faaliyetler, sosyal imkanlar, çevre kirliliği gibi bilgiler yer almalıdır. - Önerilen faaliyetin arazi kullanım politikası ve arsa imar planı ile uygunluğu incelenmelidir. - Önerilen faaliyetin çevresel etkileri tüm olumlu ve olumsuz etkiler eksiksiz ve objektif bir şekilde anlatılmalıdır. Raporun bu kısmında etkinin önemi, boyutu, toplam tesiri, kısa ve uzun süreli etkileri v.s. gibi bilgiler yer almalıdır. 9

1.GİRİŞ Özgün Püren SEYHANLI - Önerilen faaliyetin yerine yapılabilecek alternatif faaliyetler incelenmeli ve çevresel etkileri değerlendirilmelidir. (söz konusu faaliyeti hiç yapmamanın çevresel etkisi, aynı amaçla yapılabilecek diğer bazı alternatif faaliyetlerin çevresel etkilerinin değerlendirilmesi, önerilen faaliyetin olumsuz etkilerini azaltabilmek için alınabilecek ek tedbirlerin çevresel etkilerinin değerlendirilmesi). - Kaçınılmaz olumsuz etkiler açıklanmalıdır. - Kısa ve uzun süreli etkiler arasındaki ilişkiler belirtilmelidir. - Telafi edilemeyen veya ortamın tekrar eski haline dönmesine imkan vermeyen etkiler belirtilmelidir. ÇED çalışması aşağıdaki aşamalardan oluşur (Şekil 1.1.). - Hazırlık çalışmaları ve problemin tanımlanması, - Eleme, - Kapsam ve etkilerin belirlenmesi, - Çevrenin mevcut durumunun analizi, - Faaliyetin uygulanmasından önceki ve sonraki çevresel yüklerin belirlenmesi, - Proje alternatiflerinin ve önerilerinin değerlendirilmesi, - ÇED raporunun hazırlanması, - Karar verme süreci, - Proje sonrası etkilerin izlenmesi ve denetimi. 10

1.GİRİŞ Özgün Püren SEYHANLI Hazırlık Çalışmaları ve Problemin Tanımlanması Eleme Kapsam ve Etkilerin Belirlenmesi Çevrenin Mevcut Durumunun Analizi Faaliyetin Uygulanmasından Önceki ve Sonraki Çevresel Yüklerin Proje Alternatiflerinin ve Önerilerinin Değerlendirilmesi ÇED Raporunun Hazırlanması Karar Verme Süreci Proje Sonrası Etkilerin İzlenmesi ve Denetimi Şekil 1.1. Bir ÇED çalışmasının aşamaları (Uslu, 1987) 1.4.1 Hazırlık Çalışmaları ve Problemin Tanımlanması ÇED çalışmasının amacına ulaşması için öncelikle bir ön hazırlık çalışması yapmak gereklidir. Herhangi bir faaliyet için yapılacak olan ÇED ve bunun sonunda yapılacak olan ÇED raporu çalışmasına geçmeden önce yapılması gereken ve çalışmaya yön verecek olan hazırlık aşaması genel olarak üç konudan oluşur. 11

1.GİRİŞ Özgün Püren SEYHANLI - Karar merciinin veya mercilerin belirlenmesi, - Proje koordinatörünün seçimi, - Çalışma grubunun kurulması ve iş bölümü, - Planlanan faaliyetin ve seçeneklerin tanımlanması, - Konuya ilişkin yasal ve teknik düzenlemelerin belirlenmesi. Türkiye de ÇED konusunda karar verici merci Çevre ve Orman Bakanlığı dır. Proje sahibinin öncelikle proje özeti ile Çevre ve Orman Bakanlığı na başvurması gerekmektedir. Planlanan projenin çok yönlü ve kapsamlı oluşuna göre faaliyetin yapılabilirlik kararını veren kuruluşlar birden fazla olabilmektedir. Örneğin; otoyol, liman, havaalanı gibi faaliyetler için ÇED konusunda karar merci Çevre ve Orman Bakanlığı iken, olumlu bir ÇED raporuna karşın, faaliyetin gerçekleştirilip gerçekleştirilemeyeceği konusunda kesin karar verecek olan kurum ise Ulaştırma Bakanlığı dır. Son kararın hangi kuruluş veya kuruluşlar tarafından verileceğinin bilinmesi, çalışmaların yönlendirilmesi açısından büyük önem taşımaktadır. Özellikle önemli, çok yönlü ve boyutlu projeler için pek çok farklı amaca sahip kuruluşun görüşüne ihtiyaç duyulur. Değerlendirme çalışmasının doğru olarak yönlendirilmesi için, ÇED konusunda sonuç kararının hangi kuruluş veya kuruluşlar tarafından verileceğinin bilinmesi gerekir. Yetki mercilerin fikirlerinin alınmamış olması, tüm çalışmaların boş yere yapılmış olması sonucunu doğurabilir. Hazırlık çalışmaları kapsamında yapılması gereken ikinci iş, bir proje koordinatörünün belirlenmesidir. ÇED raporu hazırlanacak olan projenin veya faaliyetin türüne göre konunun uzmanı bir koordinatör belirlenir. Proje koordinatörünün görevi, ÇED in öngörülen sürede ve öngörülen bütçe ile tanımlanmasını ve çalışma sonuçlarının karar mesci tarafından kolayca değerlendirilebilecek bir biçimde takdimini sağlamaktadır. ÇED in önemli husus, değişik meslek gruplarından gelen değerlendirmelerin mümkün olduğunca eksiksiz olmasıdır. Toplanacak bilgi ve verilerin proje hakkında karar vermeyi kolaylaştıracak bir biçimde sentezlenebilmesi ise ayrı bir bilgi birikimi ve deneyim gerektirir (Uslu, 1993). 12

1.GİRİŞ Özgün Püren SEYHANLI Koordinatör, incelemenin gereken kapsamda yapılması için ilgili kurumların uzmanlarını tespit ederek çalışma grubunu kurar. Burada dikkat edilecek husus koordinatörün ve çalışma grubunun yabancı uzmanlardan oluşturulmayıp, ülkenin şartlarını iyi bilen kendi uzmanlarından oluşturulmasıdır. Çünkü yabancı uzmanlar ülkenin önceliklerini, ekonomik durumunu ve yörenin şartlarını yerel uzmanlar kadar iyi bilmedikleri gibi proje tamamlandıktan sonra proje ve projenin çevreye olan etkilerini izleyememektedirler. Yabancı uzmanlardan ancak projenin türüne ve kapsamına göre gerektiğinde danışman veya ortak araştırmacı olarak yararlanılabilir. Hazırlık aşamasında gerçekleştirilmesi gereken diğer bir unsur ise planlanan faaliyetin ve seçeneklerin tanımlanmasıdır. Farklı projelerin çevreye yaptıkları etkide farklıdır. Bu nedenle planlanan faaliyetin ve seçeneklerin neler olduğu ayrıntılı ve yanlış anlamalara imkan vermeyecek kesinlikte ortaya konmalıdır. 1.4.2 Eleme Aşaması Uzman bir kurumun yoğun ve geniş kapsamlı çalışmasını gerektiren ÇED i her proje için uygulamadan önce böyle bir değerlendirmeye gerek olup olmadığı belirlenmelidir. Eleme hem kısıtlı zaman ve finansmanı, hem de uzman personelin gerekli olmayan bir çalışma için kullanmayı önleyen bir aşamadır. Hangi faaliyet ve projeler için ÇED isteneceğine ilişkin kararlar, hem faaliyetin gerçekleştirileceği çevresel-ekolojik ortamı hem de faaliyetin tipi göz önünde bulundurularak verilmelidir. Herhangi bir proje için ÇED gerekip gerekmeyeceği Şekil 1.2. de anlatıldığı gibi belirlenebilir. Gerçekleştirilmesi düşünülen proje veya faaliyet için öncelikle ÖNÇED yaklaşımı uygulanır. Eğer yapılan çalışmada daha detaylı bir değerlendirmeye ihtiyaç duyulmaz ise direkt olarak uygulamaya geçilebilir. Ancak ÖNÇED değerlendirilmesinde ÇED gerekli sonucuna varılır ise normal ÇED süreci başlatılır. 13

1.GİRİŞ Özgün Püren SEYHANLI Eleme ÖNÇED ÇED Gereksiz ÇED Gerekli ÇED Önlemler Önlemler Önlemler Şekil 1.2. ÇED de eleme aşamaları (Gökduman, 2000) 1.4.3 Kapsam ve Etkilerin Belirlenmesi Kapsam ve etkilerin belirlenmesi aşaması, ÇED çalışmasının sınırlarının çizilmesini amaçlar. Değerlendirilecek proje veya faaliyetin çeşitli alternatiflerinin çevresel etkilerinin neler olacağı, bu aşamada belirlenir. ÇED çalışmasının sınırlarının erken belirlenmesi, çalışmanın daha kısa sürede ve uygun bir bütçe ile tamamlanmasını sağlayan önemli unsurlardan biridir. Kapsam ve etkilerin belirlenmesinde ilk olarak planlanan faaliyetin çevreye yapabileceği olası bütün etkiler saptanır. Farklı faaliyetlerin çevreye etkilerinin farklı olması nedeniyle her faaliyet için hazırlanacak olası etki listesi de farklı olacaktır. Buna örnek olarak ABD de barajlar üzerine hazırlanmış ÇED çalışmalarının genelinde aşağıdaki etkilerin oluşacağı belirlenmiştir (Ortolana, Hill, 1972). - Arazi ve üretim kaybının tespiti, - Mevcut yapıların, arkeolojik ve tarihi sit alanlarının kaybı, - Estetik kalitedeki değişimler, - Yer altı suyuna etkiler, - Baraj su seviyesi değişiminin etkileri, 14

1.GİRİŞ Özgün Püren SEYHANLI - Baraj yapısının neden olacağı etkiler, - Doğal akarsu mecrasının yok olmasının getirdiği sonuçlar, - Baraj haznesinin neden olacağı su kalite değişimleri, - Mansaptaki değişimler. Planlanan faaliyete özgü etki belirlenmesinin yanı sıra, faaliyetin aşamalarına göre de etki belirlenebilir. Planlama ve projelendirme aşaması, inşaat aşaması ve üretim aşamasındaki dolaylı ve direkt etkiler belirlenir. 1.4.4. Çevrenin Mevcut Durumunun Analizi Çevrenin mevcut durumunun analizi, bu alandaki kullanımlar (yerleşim, tarım, orman, sanayi vb.) ile bunların çevreye etkilerinin belirlenmesi ve etkilerden zarar görecek çevresel faktörlerin saptanmasını gerektirir. Alanın mevcut durumunun irdelenmesi, ileride oluşabilecek değişimlerin belirlenmesi ve izlenmesi için önemlidir. Çevrenin mevcut durumunu analiz etmek için önce planlama yapılacak alan sınırlarının belirlenmesi gerekir. Sınır belirlemede yapılan faaliyetin durumu göz önüne alınarak, hiçbir zaman idari/siyasi sınırlar içerisinde kalınmamalıdır. Mevcut durumun analizinde ekolojik faktörler mutlaka göz önüne alınmalıdır. Örneğin, bir yüksek gerilimli elektrik taşıma hattı yapımı planlamasında, hava, su, toprak kirliliği, gürültü ve koku gibi olumsuz faktörler çok önemli bir rol oynamadığından idari sınırlarda kalınabilir. Fakat bir gübre veya çimento fabrikasının yarattığı sorunlardan özellikle hava kirliliği idari sınırları çoktan aşmakta, ekolojik sınırlara bağlı kalınmaktadır (Yücel, 1996). Alanda kirletici özelliği bulunan kullanımlar ve bunlardan kaynaklanan kirletici emisyonların türü ve miktarı, alanın mevcut kirlilik yükünün saptanması açısından da önemlidir. Yapılması düşünülen herhangi bir faaliyetin ortama bıraktığı kirleticiler, konuyla ilgili yasal düzenlemelerde bulunan sınır değerleri aşmayabilir, fakat ortamda diğer kullanımlardan kaynaklanan kirletici emisyonlarla birlikte değerlendirildiğinde, alanın kirlilik yükü artabileceği gibi sınır değerleri de 15

1.GİRİŞ Özgün Püren SEYHANLI aşabilecektir. Herhangi bir alanda yapılacak olan bir faaliyet, çevredeki diğer kullanımlardan bağımsız olarak düşünülüp değerlendirilemez. 1.4.5. Faaliyetin Uygulanmasından Önceki ve Sonraki Çevresel Yüklerin Tespiti Herhangi bir alanda, mevcut kullanımların yarattığı olumsuz etkiler sonucu oluşan bir baskıdan söz etmek mümkündür. Alanda ileride oluşacak olumsuz gelişmeleri yeni yapılacak faaliyete yüklemek ve faaliyet yapıldıktan sonraki doğal potansiyele olan baskıyı belirleyebilmek için öncelikle söz konusu faaliyet dikkate alınmadan çevrenin projeksiyonu yapılmalıdır. ÇED in çekirdeğini, faaliyetin uygulanmasından sonraki çevre durumunun projeksiyonu, yani faaliyetin çevreye yapacağı etkilerin tahmin edilmesi oluşturmaktadır. Bu projeksiyonların elde edilmesinde aşağıdaki konular dikkate alınarak araştırmalar ve değerlendirmeler yapılmalıdır. - Faaliyetin gerçekleşmesi durumunda hangi çevre faktörleri ne oranda zarar görecektir, - Bu çevre faktörleri ve kullanımlar projeden oluşacak hangi etkiler sonucu, ne oranda zarar görecektir, - Çevre faktörlerinde oluşacak bu etkiler nasıl değerlendirilecektir (Yücel, 1996). 1.4.6. Proje Alternatiflerinin ve Önerilerin Değerlendirilmesi ÇED çalışmasının en önemli aşaması çevresel açıdan tek tek değerlendirilmiş olan proje alternatiflerinin kıyaslanması ve ortak bir bazda değerlendirilmesidir. Bu aşamada proje alternatiflerinin tek tek kazançları ve kayıpları fayda-maliyet analizleriyle birlikte değerlendirilir ve en iyi çözümlerin bulunmasına çalışılır. Proje sahibi, ilk proje önerisini yaparken faaliyetin yapımıyla ilgili olarak gerek kurulacak alan ve gerekse kullanılacak teknoloji konusunda birden fazla seçenek sunulabilir. Bu tip faaliyetler için yapılacak ÇED çalışmasının tüm aşamalarında bu seçenekler ayrı ayrı analiz edilir ve birbirleri ile kıyaslanır. Her 16

1.GİRİŞ Özgün Püren SEYHANLI faaliyet için, seçenek bulunmayabilir. Proje sahibinin bazı nedenlerden dolayı faaliyetini bir tek yerde ve belli teknoloji ile yapması gerekebilir. Çevresel kazançlar ve kayıplar ekonomik terimlerle (parasal olarak) ifade edilebiliyorsa bu yaklaşım sonuca ulaşmakta büyük kolaylık sağlar. Proje alternatiflerinin kıyaslanmasından sonra çalışma grubu karar vericilere sunulmak üzere önerilerini hazırlarlar. 1.4.7.ÇED Raporunun Hazırlanması Çeşitli proje alternatifleri kıyaslandıktan ve öneriler oluşturulduktan sonra sıra, tüm çalışmaların bir rapor şekline getirilmesidir. Bir ÇED raporuna son şekli verilmeden önce, tartışmaya açılmasında ve bu tartışmasından elde edilen bilgi ve öneriler ışığında son olarak gözden geçirilip kesinleştirilmesinde yarar vardır. Bu amaçla nihai raporu temsil eden ön bir rapor hazırlanmalıdır. Bu ön rapor aşağıdakileri içermelidir. - Planlanan faaliyetin tanıtılması, - Faaliyetin amaçları, - Projenin gerçekleşeceği çevresel ortam, - Toprak ve arazi kullanımı, imar planı, kalkınma planı ve bölge için geçerli olan standart ve yönetmeliklerle planlanan faaliyetin ilişkileri, - Muhtemel çevresel etkilerin belirlenmesi, - Önlemesi mümkün olmayan çevresel etkilerin saptanması, - Kullanımı, uzun vadedeki kullanım planı, - Geri dönüşü mümkün olmayan çevresel etkilerin belirlenmesi, - Alınması gerekli önlemlerin yaklaşık maliyetlerinin kestirimi. 1.4.8. Karar Verme Süreci Karar vericiler tarafından görevlendirilen çalışma grubunun raporu hazırladıktan sonra görevi sona erer. Bundan sonraki aşamada, hazırlanan ÇED raporu doğrultusunda planlanan faaliyetin gerçekleşip gerçekleştirilemeyeceği karar vericilere bağlıdır. 17

1.GİRİŞ Özgün Püren SEYHANLI Pek çok ülkede karar aşamasında son kararın genellikle ÇED raporunun doğrultusunda verildiği ve raporda çevresel açıdan olumsuz olduğu açıkça belirtilen proje alternatiflerinin karar vericiler tarafından da kabul edilmediği görülmektedir. Karar vericiler bazı durumlarda yapılan ÇED çalışmasını yetersiz görebilir ve ek çalışmalar yapılması için raporu iade edebilir. 1.4.9. Proje Sonrası Etkilerin İzlenmesi ve Denetimi Faaliyetin tamamlanmasından sonra izleme ve denetleme aşamasında; - ÇED aşamasında öngörülen etkilerin gerçekten tahmin edilen kapsamda, şiddette, zamanda ve tahmin edilen istatistiksel yapıda gerçekleşip gerçekleşmediği, - ÇED çalışmasında dikkate alınmamış veya gözden kaçmış olan etkilerin var olup olmadığı, - Alınmış olan önlemlerin yeterli olup olmadığı gibi konular netleştirilir. İzleme ve denetim, yatırım kararı alınmasıyla başlar. İnşaat ve inşaat sonrası işletme süresince devam eder. Bu nedenle ÇED raporu bir izleme ve denetim programı önerisini de içermeli ve gelecekte bu çalışmaları yapacak olan gruplara öncülük etmelidir. 18

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Özgün Püren SEYHANLI 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR ÖNÇED Uygulamasında Karşılaşılan Eksiklik ve Aksaklıkların Tespiti isimli çalışmada ülkemizde ÇED Yönetmeliği kapsamında uygulanmakta olan ÖNÇED konusunda çevre Bakanlığı ve Taşra Teşkilatının faaliyetlerini açıklamış ve uygulamada karşılaşılan sorunları ve çözüm yollarını bulmaya çalışmıştır. Sonuç olarak ÇED Yönetmeliği nin nasıl uygulanacağı konusunda bilhassa faaliyet sahiplerinin yeterince bilgi sahibi olmadıkları, bunun yanı sıra yönetmeliği uygulayacak birimlerin de yeterince bilgi ve alt yapı donanımına sahip olmadıklarını tespit etmiştir (Akkaş, 2000). Çevresel Etki Değerlendirme Raporları Mevzuat, Ulusal ve Yerel Ölçekte Sorunlar, Çevresel Parametrelerin Oluşturulmasında Geliştirilen Öneriler isimli çalışmada, Avrupa Birliğine Üye ve çeşitli ülkelerde mevzuat uygulamalarına bakıp ülkemizdeki ÇED mevzuatı, Bakanlık ve pilot bölge seçilen Kocaeli nde o güne kadar verilen ÇED kararlarını değerlendirmiştir. Türkiye,de uygulanmakta olan ÇED sisteminin bir araç olmaktan kurtarılması ve yatırım izni sürecinin gereksiz ve yararsız bir başka yeni bürokrasi halkası olarak görünmekten uzaklaştırılması, Türkiye de çevre envanteri oluşturulup alıcı ortam standartlarının belirlenmesi sonucuna varmıştır (Yıldız, 2000). ÇED Sürecindeki başarısızlıkların ve bunun nedenlerinin araştırılması; bu sürece toplumsal faktörlerin eşit düzeyde ve bilgili olarak katılmalarının yanında, çevre sorunlarının çözülmesinde ve çevre hakkının yaşama geçirilmesinde sağlayacağı yararın ortaya çıkarılması amacıyla Ekin (1999), Türkiye de Uygulanmakta Olan Çevre Etki Değerlendirme Raporlarının Aksayan Yönleri ve Alınabilecek Önlemler isimli bir çalışma yapmıştır. Sonuç olarak ülkemizde ÇED in henüz tüm kamu yönetimi tarafından yeterince tanınmadığı ve anlaşılmadığı, bugüne kadar hazırlanan ÇED raporlarının hemen hemen hepsinin yüzeysel ve gerçek anlamda uzmanlık bilgisi içermeyen görüşlerden ve genel eğilimli tahminlerden oluştuğu ÇED Raporlarını hazırlayan kurum ve kişilerin uzmanlık düzeylerinin yetersizlikleri yanında özellikle ülkemizde çevresel 19

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Özgün Püren SEYHANLI bilgi/veri/envanter/izleme sistemlerinin yokluğu ve tüm bunların faaliyetlerin olumsuz sonuçlarının irdelenmesi olanağını ortadan kaldırdığını belirtmiştir. KOÇAK (1999), Çevre Etki Değerlendirme Metotları ve Uluslar arası Uygulamalar üzerine bir çalışma yapılmıştır. Bu çalışmada Çevresel Etki Değerlendirme raporlarının hazırlanış şekilleri, prosedürün irdelenmesi ve buna bağlı olarak ÇED metotlarının incelenmesi ve bu çalışmaların çevre üzerinde yapacağı olumlu etkilerin belirlenmesini amaçlamıştır. ÇED raporlarının daha kısa sürede daha düşük maliyetle yapılabilmesi için Çevre Bakanlığı tarafından ülke genelinde çevre ile ilgili bilgiler içeren bir bilgi bankası kurulması, prosedürün basitleştirilmesi için Bakanlıklar arası bir üst düzey komisyon oluşturulması, ÇED Raporlarının hazırlanması için gerekli finansmanın temininin kolaylaştırılması, Bakanlığa bağlı teknik personelin eğitimine ağırlık verilerek yurt dışı deneyimlerinin arttırılması, faaliyetlerinin her aşamasında izlenebilmesi ve denetlenebilmesi amacıyla izleme ve ölçüm sistemleri altyapısının oluşturulması sonucuna varmıştır. Avrupa Topluluğu ve Türk Çevre Mevzuatlarında Hava, su, Gürültü ve ÇED Konularının Karşılaştırılması isimli çalışmada ise ÇELİK (1998), Türkiye de bulunabilen Avrupa Topluluğu Çevre Mevzuatları ile ilgili olarak Offical Journal Of The European Comunities ler Avrupa Birliği Ankara Temsilciliği Kütüphanesindeki mikroçiplerden tarama yapmış ve incelemiştir. Diğer taraftan hava, su gürültü kirliliği ve ÇED konularında, Türk hukuk sistemindeki kaynaklar tarayarak ilgili mevzuatları incelemiştir. Bu çalışmalar sürerken aynı anda taranan Türk Çevre Mevzuatında yer alan her konu ile ilgili hükümleri, Avrupa Topluluğu nun çevre konusunda uygulanmakta olduğu kurallar ve standartlar ile karşılaştırmıştır. ÇED in hukuki boyutu, ÇED in uluslar arası alandaki yapılanma biçimi, çeşitli belgelerdeki görünümü ve bu uluslar arası alandaki normların bağlayıcı gücünü araştırmak ve Türk hukukundaki ÇED Sürecinin yerini belirlemek amacıyla YANCI (1997) bir çalışma yapmıştır. ÇED in dayanağını aldığı anayasal, yasal ve yönetsel düzenlemeleri ortaya koyarak bu çerçevede ÇED Yükümlülüğüne aykırılığın farklı hukuk disiplinlerinde doğuracağı sorumlulukları incelemiştir. 20

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Özgün Püren SEYHANLI ÇED in etkin bir şekilde uygulanmasında en önemli rolü hukukun oynayacağı bu nedenle hukuki düzenlemelerin yeniden gözden geçirilerek gerekli revizyona tabi tutulması gerektiği, özellikle sorumluluk ve yaptırım konularında etkili ve caydırıcı düzenlemelerin getirilmesi sonucuna varmıştır. Çevresel Etki Değerlendirme Sürecinde Katılım isimli bir çalışmada çevre sorunlarının giderimi ve çevrenin korunup geliştirilmesi amacıyla oluşturulan çevre yönetim modellerinin temel uygulama aracı olan ÇED Sürecini irdeleyerek bu süreçte rol alan toplumsal faktörlerin eşit düzeyde ve bilinçli olarak katılımlarının çevre yönetiminin başarılı olmasındaki etkileri incelenmiştir. ÇED Yönetmeliği ni nasıl uygulanacağı konusunda bilhassa faaliyet sahiplerinin yeterince bilgi sahibi olmadıkları, bunun yanı sıra yönetmeliği uygulayacak birimlerin de yeterince bilgi ve altyapı donanımına sahip olmadıklarını tespit etmiştir (GÜVEN, 1996). 21