YERKÜRE VE YAPISI Dünya iç içe kürelerden meydana gelmiştir. Bu katmanların kalınlıkları, yoğunlukları ve bileşimleri birbirinden çok farklıdır. Yoğunlukları dışarıdan Dünya nın merkezine doğru artar. Bu katmanlar içten dışa Çekirdek (Ağır Küre) Manto (Ateş Küre (Magma)) Yer Kabuğu (Taş Küre) Hidrosfer (Su Küre) Atmosfer (Hava Küre) 2
KAYAÇLAR Yer kabuğunun yapısını oluşturan taş ve kayalara kayaç denir. Kayaçlar oluşum şekillerine göre 3 e ayrılırlar. 1. Magmatik (Püskürük) Kayaçlar: 2. Tortul Kayaçlar a) Mekanik Kayaçlar b) Kimyasal Kayaçlar c) Organik Kayaçlar 3. Başkalaşım Kayaçlar 3
1. Magmatik (Püskürük) Kayaçlar Magmatik kayaçlar, magmanın değişik şekillerde soğuyup katılaşmasıyla oluşur. Yer kabuğundaki bütün kayaçların temeli magmatik kayaçlardır. Magmatik kayaçlar, yer kabuğunun altındaki magma adı verilen kızgın sıvı maddenin soğuyup, katılaşması sonucu oluşur. Magmatik kayaçlar tabakalı değildir ve içlerinde fosil bulunmaz. 4
2. Tortul Kayaçlar Yer kabuğunda bulunan kayaçlar su, hava, sıcaklık ve canlıların etkisi ile parçalanarak dağılırlar. Bu parçalar rüzgarın ve suyun etkisi ile çukur yerlerde, göllerde ve denizlerde çökelerek zamanla tortulaşır. Tortul kayaçlar genellikle tabakalar halinde bulunurlar. Belli bir kristal şekilleri yoktur. İçlerinde fosil bulunur. Tortul kayaçlar da 3 e ayrılırlar: a) Mekanik Kayaçlar b) Kimyasal Kayaçlar c) Organik Kayaçlar 5
a) Mekanik (Fiziksel) Kayaçlar Akarsuların, rüzgarın, buzulların öteki kayalardan kopardıkları parçacıkların çökelip birikmesi ile oluşurlar. Onun için bunlara klastik tortullar denir. Parçacıkların boyutlarına göre bazı alt takımlara ayrılırlar. Kil boyutundaki çok küçük parçacıkların çökelmesiyle kiltaşları (gre), Kum boyutundaki maddelerin çökelmesiyle de çakıl taşı (kanglomera) adı verilen tortul kayaçlar meydana gelir. 6
b) Kimyasal Kayaçlar Akarsular ve yer altı sularının içinde çözünen maddelerin suyun buharlaşması sonucunda çökelmesiyle oluşur. Mesela CO 2 li suların içinde erimiş bulunan kireç, bu gazın uçması ile çökelir. Bu yolla meydana gelen kayalara traverter denir. Çok tuzlu göllerde ve körfezlerde meydana gelen buharlaşma sonucunda da bunların diplerinde kaya tuzu ve jips tortullaşır. 7
c) Organik Kayaçlar Canlıların öldükten sonra dibe çöken kalıntılarının birikmesi ve zamanla taşlaşması ile oluşurlar. Kalkerlerin çoğu, mercan kalkerleri ve tebeşir bu şekilde meydana gelmiş tortul kayaçlardır. Enerji kaynağı olarak kullanılan taş kömürü, linyit ve turba da bu tür kayalardandır. 8
3. Başkalaşım Kayaçlar Magmatik ve tortul kayaçların sıkışma, ısınma ya da her ikisinin de etkisiyle değişikliğe uğraması sonucunda oluşan kayaçlara başkalaşım kayaçları denir. Başkalaşım kayaçları tabakalı ve kristal yapıda olabilir. Mermer, mika, fillat başkalaşım kayaçlarındandır. 9
Kayaçlar 10
KAYAÇ DÖNGÜSÜ 11
Kayaç Döngüsü 12
MADENLER Ekonomik değeri olan kayaçlara maden denir. Kayaçları birbirinden farklı yapan nedenlerden biri de yapısındaki minerallerdir. Mineraller belirli bir kimyasal yapısı olan ve kayaçları meydana getiren en küçük elemandır. Mineraller petrol ve civa dışında katıdırlar. En önemli madenlerimiz: Demir, Alüminyum, Bakır, Krom, Bor, Kükürt, Civa ve Fosfor dur. 13
FOSİLLER Yumuşak bir zeminde yürüyen bir canlının ayak izi gibi fosiller de geçmişte yaşamış canlıların milyonlarca yıl sonra dahi bozulmadan kalan izleridir. Yani, ölen canlıların üzerini örten kum ve tortu katmanları zamanla katılaşıp, kayaya dönüşür. Bu taşlaşmış canlı atıklarına fosil denir. Fosillerin çoğu suda yaşayan canlılara aittir. Fosilleri inceleyen bilim dalına paleontoloji, bu daldaki bilim insanlarına da paleontolog denir. 14
Fosillerin Yararları 1. Tortul kayaçların hangi zamana ait olduğunu anlamamıza yardım eder. 2. Fosillerin bulunduğu bölgenin geçmişteki iklim, bitki örtüsü ve yeryüzü şekilleri hakkında bilgi verir. 3. Nesli tükenmiş canlılar hakkında bilgi verir. 4. Canlıların günümüze kadar geçirdiği gelişim ve evreler hakkında bilgi verir. 15
TOPRAK VE OLUŞUMU İçerisinde ve üzerinde canlıları barındıran ve canlıların yaşaması için gerekli besin kaynaklarının oluşması için mineral ve tuzlar (inorganik) bileşikler su ve hava barındıran yeryüzü örtüsüne toprak denir. Toprak oluşumunda, Fiziksel parçalanma Kimyasal bileşimlerin bozulması Rüzgar Günlük sıcaklık farkları Bitki kökleri ve hayvanlar etkilidir. 16
Toprak Çeşitleri Toprak oluşma biçimine ve bileşenlerine göre sınıflandırılır. A. Oluşma biçimine göre 2 ye ayrılır: 1. Taşınmış topraklar (Fiziksel etkenlerle) 2. Yerli topraklar B. Bileşenlerine göre 4 ayrılır. 1. Killi toprak 2. Kumlu toprak 3. Humuslu toprak 4. Kireçli toprak 17
Bileşenlerine Göre Toprak Çeşitleri 1. Killi Toprak: Kilden oluşur. Suyu yüksek oranda tutar. Tarıma elverişli değildir. Kiremit, tuğla, seramik yapımında kullanılır. Bataklık oluşumunda etkilidir. 2. Kumlu Toprak: Kumdan oluşur. Suyu tutamaz. Karpuz ve pamuk yetiştirmek için elverişlidir. 3. Humuslu Toprak: Humus ve besin bakımından zengindir. Sus tutma kapasitesi iyidir ve koyu renklidir. Tarım için en elverişli topraktır. 4. Kireçli Toprak: Tarıma elverişli değildir, açık renklidir, su tutamaz ve gevşek yapılıdır. 18
EROZYON Verimli toprak örtüsünün su ve rüzgârın etkisi ile aşınıp taşınması olayına erozyon denir. Erozyon, tabiatın normal süreci içinde meydana geliyorsa normal erozyon; İnsanın tabiattaki toprak, su ve bitki arasındaki dengeyi bozması sonucu meydana geliyorsa hızlandırılmış erozyon adını alır. Normal erozyon, genellikle insan müdahalesi olmayan yerlerde görülür ve çok yavaş olarak gelişir. Meraların aşırı derecede otlatılması, ormanların tahrip edilmesi ile daha az korunan toprak, su ile kolayca taşınabilmektedir ve erozyon hızlanmaktadır. 19
Erozyona Neden Olan Faktörler 1. Bitki örtüsünün olmaması (ormanların yok edilmesi). 2. Arazinin engebeli ve eğimli oluşu. 3. Toprağın aşırı işlenmesi (yanlış kullanımı). 4. Meraların aşırı otlatılması (meraların tahrip edilmesi). 5. Toprağın eğime paralel sürülmesi. 6. Yangınlar ve ani su taşkınları. 7. Yağışların düzensiz olması. (İklim). 8. Yamacın eğim ve uzunluğu. 9. Toprak yapısı 10. Dağınık ve düzensiz yerleşme. 20
Erozyonu Azaltan Faktörler 1. Ağaçlandırma yapılması 2. Meraların aşırı otlatılmaması. 3. Ürünlerin nöbetleşe dikilmesi. 4. Eğimli arazilerde, toprağın eğime dik sürülmesi. 5. Eğimli arazilerde sekiler (taraçalar) yapılması. 21
Erozyonun Zararları 1. Toprağın verimini düşürür. 2. Ürün kalitesini düşürür. 3. Toprak ve arazi kaybına neden olur. 4. Suları kirletir. 5. Toprakların su depolama gücünü azaltır. 6. Toprağın işlenmesini güçleştirir. 7. Çölleşmeye sebep olur. 22
YER ALTI - YERÜSTÜ SULARI Dünyanın ¾ ü sularla kaplıdır. Su canlıların yaşaması için vazgeçilmez bir maddedir. Sular: Yer Üstü Suları: Buzullar, okyanuslar, denizler, göller, dereler ve nehir sularından oluşur. Yer Altı Suları: Kuyu suları, kaynak suları, artezyen suları, maden suları, ılıca suları (sıcak sular), jeotermal kaynak gibi. 23
Yer altı Suları Kuyu: Yer altı sularını yeryüzüne çıkarmak için açılan derin çukurlara denir. Artezyen: Yer altı sularının kendiliğinden yer yüzüne çıkmasına fışkırtmasına artezyen denir. Maden Suyu: İçinde çeşitli maden ve mineralleri erimiş halde bulunan ve kendiliğinden yeryüzüne çıkan sulara denir. Kaynak Suyu: Yer altında olan ve içerisinde kireç bulunmayan sadece mineral içeren sulara denir. Ilıca Suları: Yer altından çıkan sıcak sulara ılıca suları denir. Ilıca suları sağlık amaçlı (romatizma ve çeşitli hastalık tedavisinde) kullanılır. Sıcak suların etrafında kurulan tesislere kaplıca denir. Jeotermal: Yer kabuğunun derinliklerinde birikmiş ışının oluşturduğu sıcak su, su buharı ve gazların tümüne denir. Jeotermal suları ısınma, sağlık, seracılıkta ve elektrik üretiminde kullanılır. 24
Ünitenin Kavram Haritası 25