KIBRIS HAKKINDA RAPOR

İSTANBUL TİcARET ODASI KIBRIS HAKKINDA RAPOR İstanbul, 1975

K I B R I S H A K K I N D A RAPOR

i C İ N D E K İ ler BİRİNCİ BÖLÜli BARIŞ HâEEKATINDAN ÖNCE KIBRIS I. GENEL BİLGİLER II, TARİHÇE III. SOSYAL BÜNYE IT. EKONOMİK BÜNYE..., Sektörlerin Durumu 1) Tarım 2) Sanayi. 3) Madenler, 4) ülaşxm ve Haberleştııe, 5 ) Turizm.., V. DIŞTİCARET Sayfa 1 2 7 9 12 12 13 14 15 16 17 İKİNCİ BÖLÜIvI BARIŞ HAREKATINDAN SONRA KIBRIS 1), GENEL BİLGİLER Kıbrıs Türk Ticaret Odası'nın 4 Ekim 1974 tarihli Para ve Kambiyo İşleri Yönetmeliğinin doğuracağı sakıncalar hakkındaki görüşleri, Ekonomik Sakıncalar Politik Salcmcalar Sosyal Sakıncalar, Kıbrıs Türk Ticaret Odası'nın 4 Ekim 1974 tarihli Yönetmelimin Dış Ticaretle ilgili hükümlerinin doğuracağı sakıncalar hakkındaki görüşleri, 26 34 35 37 38 41 ÜgÜNCÜ BÖLÜIû KIBRIS TÜRIC TOPLUMUNUN İKTİSADİ GELİŞMESİ İÇİN YAPILMASI GEREKENLER

EİRİNCİ BÖLÜIJI BARI(;i H.AREKATINDlılif ÖNCE KIBRIS i. GENE L Bİ LG) i$lli Kıbrıs, Akdeniz tin doğusuncia ve Türkiye 'nin Güney kıyılarından 64 Km. uzaklıkta, 224 Km. uzunluğunda, 96 Km. genişliğinde ve 9.251 Km 2 ylizölçümündeeşsiz doğal gü~eııikıere sahip bir adadır. Yeryüzü şekilleri itibariyle ada Türkiye'ye benzemekte olup, doğudan batıya uzanan ve adanın kuzeyinde yer alan Beşparmak dağları (1.000 m.) ile güneyinde 2.000 m'ye varan Tradas dağları, Toros dağıar~nın bir uzantısıdır. Eu iki dağ sırası arasında yer alan Mesarya ovası ise adanın en verimli ve kalabalık ovasını teşkil etmektedir. Ancak, Kıbrıs'ta büyük akarsular yoktur. Mevcut akarsuların en önemlileri ise Meserya ovasını sulayan Kanlıdere ve Çakıllı deredir-. Su kaynakları da kıt olup biri Larnaka, diğeri Limasol l da olmak üzere iki tuz gölü mevcuttur. Kıbrıslta tipik bir Akdeniz iklimi hüküm sürer.yazları çok sıcak ve kurak, kışlar ise ıll'\{ ve yağı,şlı geçer. Ancak güneydoğudaki dağlar kışın kar alır. Temmuz ve Ağustos aylarında ısı gündüz 38 dereceye kadar yükselir, geceleri ise 17 dereceye kadar dü:;,ıer. Kıbrıs'ta ilk uygarlık belirtileri Tunç devrinde başlar. Fakat bilinebilen bilgilerden anlaşıldığına göre Kıbrıs i ı M.Ö. 800 yıllarında Fenikeliler ele geçirmişlerdir. M.Ö.41l-374 yıllarında ise Salamian beyi Evagoras F'enikelileri adaian kovarak bir krallık kurmuştur. ~I.Ö. 386 yılında Yunanlılar ile Persler arasında yapılan bir anlaşmayla ada Perslere geçmiştir.

- 2 - M.Ö.. 350 yılında da adaya Mısır hükümdarı PtomaloB sahip olmuştur. Romalıların adayı fethi ise IJI.Ö. 50 yıllarına rastlar. Romalıların h8kinuyetleri ise adffi~an 643 yılında Araplar tarafından ele geçirilmesinc kadar sürmüştür. Ancak X. yüzyılda ada Nicefora Foca tarafından geri alınmıştır. 1571 yılında ise II. Selim, Lala Mustafapaşa komutasındaki ordu ile Piyalepaşa komutasındaki dmıanmanın yaptığı çok çetin savaşlardan sonra Venedik hrucimiy.etine son -...ererek adayı dahil etmiştir. OEmanll. İmparatorluğuna 1878 yılında, Rusya'ya yenilen Osmanlı Devletinin geleceği Berlin'de kararlaştırılırken İngiltere, Anadolu topraklarını muhtemel bir Rus saldırısına karşı koruyacagı garantisini yerdi ve karşılığında 4 Haziran 1878 tarihinde imzalanan QLr anlaşma gereğinee üs olarak faydalanmak üzere Kıbrıs'a yerleşti, Anlaşmaya göre ada üzerinde Osmanlı haki. miyeti devam edecek, her Yl.l İngiliz HükumetiOsmanlı Hükümetine 92.800 TL. vergi ödeyeeek, Osmanlı İmparatorlUğu II.Dünya Savaşıııa. girince İngiltere adayı topraklarına kattı. Müteru{iben Türkiye önce Sevr, sonra da Lozan anlaşmasıyla Kıbrısın İngiltere'ye geçmesini resmen kabul etti. Bu suretle ada, İngiltere Krallığ~a bağlı sömürgeler arasında yer aldı. Ada özellikle II. Dünya Savaşı sırasında büyük önem kazanmıştır. Gerçekten 1939-1945 yılları arasında ada, Yunanistanıdaki yeraltı teşkil~tı ile müttefik gerillalarının kurdukları işbirliği1c.in merkezi olmuş, Rommel i in.afrika harek~tı sırasında da müttefiklerin Alman kuvvetlerine karşı yürüttükleri yıpratma savaşının da pı~ıanaığı tir yer olarak dikkati çekmiştir. 1931 yılından itibaren adada gelişen enosis arzularını önlemek amaciyle İngiltere 1954 yılında Kıbrıs halkına yeni haklar ihtiva eden bir anayasa teklif etmir;ıtir. Anoak

- 3.. Rum topluluğu gayelerinin 81108i8 o13_u[~unu belirterek bu teklifi geri çevirirken~ Türk toplucrlu konu;{u olumlu Juır~nlad.ığını bildirmiştir. Burmn üzerine Yunai.üstan. konuyu Birleşmii;? Milletlere götürmtlş. ancak İngiltere ~ bunun kendisine aitbir mesele ol:luğu:nu ileri sürerek Birlejmiş Milletlerin bir karar almasını önlemiıştir. Fa.l::at giderek hızlanan tmosis amaçlı terör hareketleri üzu:cine 1955 yılında Türk ı İngiliz ve Yunan temsilei leri Lanira t J.;:? sorunu nltlzalcere amaciyle toplanma zaruretini hissetmişlerdir. Ancak: bu toplantıda İngiltereInin KJ,.brıs toplumuna ye:üi ila.klar öngören teklifi Yunanistc.n tarafın J.8Jl kabul odilmeıniş Ye konferans dai:tılmıştır.fakat 1955 yılında giddet haroketleri yeniden artmıçtır~ Hatta bu hcıreketler Ö derece yoğıj.nlaşmı9tır ki, İngiliz Hük'Ömeti, adada sükuneti sağlamak amaciyle siı~h taşıyanlara ölüm cezası gibi bazı tedbirler getirmek rrecburiyetini dahi hissetmiştir. 1956 yılın:ia ise, Yunruıistan Kıbrıs sorununu tekrar Birleşmiş Milletlere götürdü. 1957 ~)ubatında ise :Sirle~>miş Milletler Kıbrıs sorununun demokratik Ye barışçı bir çözüme ulaştırılmasını temerrni edici bir karar aldı. Bu da İngiliz yönetiminde bazı gevşetici sonuçlcır jo~urdu. 1953 yılının ilk yarısında şid:let hareketleri tekrar arttı. Türk ve Rum toplumları arasındlli~i çatışmalar son haddine vardı ve bu Türk~ Yunan hükı'hıetleri arasındaki ilişkileri :ie etkileyerek gerginleştirdi. Kıbrıs'a :la11ili işlerindc; tam bir mu1ıtarijüt getiren bir plaı:ı İngilizler tarafından 1 E.kim 1958 I de yürürlüğe sokuld.u. Bu arala, Türk ve Yunanhtlkumi:itleri arasııı:lı.ki görüşmgler ıı ~ubat 1959'd.a Zürih Konfer2Usı i16 sonuçlmd.ı. Taraflar bir anla;ımaya yarıldığını ilm ettiler. Londra'da toplanan 2. bir konfgransta i se Zürih I te wırıları a."ldlaşr:ı.anııı detayları açı.1rlar.dı. Buna göre Kıbrıs bagınısız bir Currıhur:Lyat olacak, Cumhurbaçkanı Rum, Cumhurbaşkaı-ı Ycırdımcısı ise TLtrk toplumu arasından s8çilecek. Hükumet 7 1 si Ruu ı 3 'ü Türk olan 10 bak::ından toqokkül e:iec ('ikti. Ayrıca ıb 70 Rum, % 30 Türk temsil.i

- 4 - nisbetiyle kurulacak Meclis teşrü görevleri yürütecek:, 5 büyük şehirdeki Türkler ayrı beledi t00kilat kuracfllilar. Türkiye, İngiltere veyunanistan ise Kıbrıs'ın istikbalini garanti etmekle yükümlü olacaklardı. Görülüyor ki, Türkler hem yasama meclisinde, hem de Bakanlar Kuruluncia azınlıkta olup, alınacak kararlarda etkili olamıyacaklardı. 16 Ağustos 1960' da Kıbrıs resmen Cumhuriyet haline geldi ve Piskopos Makarios Cumhurbaşkanı, Fazıl Küçük Cumhurbaşkan YarJ.ımcısı olclu. 14 Mart 1961 de de İngiliz Milletler camiasına üye oldu. Fakat Kıbrıs Cumhuriyeti Rum idarecilerinin devamlı o laralc Türk toplumu aleyhino çalışmaları ve Türk İdarecilerin de bunu önleme çabaları kısa sürede idari mekanizmayı işlemez halc DOkmuş ve Enosisli gaye edinen Eoka örgütleri tekrar terör hareketlerine başlamışlardır. 21-24 Aralık 1963 tarihlerinde Eoka çetoleri Türk evlerini basarak katliam yaptılar. 1964 yı lı ne:. tl, ı, devaın eden s aldırılara karşı bir ihtar mahiyetinde olmak üzere ırürk uçakları ada üzerinde uçuş yaptılar. 1967 yılında Rum sal:iırılarının artması neticesinde Türkiye adaya müdahale kararı aldıysa da A.B.D. ve Birleşmiş Milletler t,?crafından h"lrca:~mn çabalar sonucunda Atina Hükumeti Kıbrıs ı ol 8l']Jaşma dışı soktuğu kuvvetleri geriye çekmek konusunda ikna edilu ve Türkiye mü-ij' dahale kararını ku'llanmadı. 1968 yılınd.an sonra A,~ayaGanın değiştirilmesi konusunda iki toplum temsilcileri arasınd.a yapılan göru.şuıcler ba Ş arıya ulaşamalı. Yunanistan 1967 yılınjan sonra geriye çektiği kuvvetlerini tekrar adaya sokmağa ba:]lad.ı. 15 Tem:nuz 1974 de Kıbrıs ı ta, bir Eükacı olan Sampson narafından Ij'rıosis amaçlı bir darbe uygulandı. A...ıı.cak 20 Tcmnuz 1974' de Türk Silahlı Kuvvetleri Kıbrıs'a barış getirmek amac:iyle çıkarak bu plfuıın gerçekle';imesine engeloldu. Müteakiben ı 25-30 Tum~üuz 1974 tarihleri arasında toplanan L.Cenuvre Konferansında Türkiye-İngil tera ve YunaIl.istan arasında bir orto.k bildiri ydyınlandı.

- 5 ~ Bu bildiri TürkiyeInin aqgar1 taleplerini kabul ediyor, adadaki Türk Silahlı Kuvvetlerinin mevcudiyetini tescil ediyor ve iki ayrı otonam Türk ve Rum yöneticilerinin varlığını teyid ediyordu. Fakat, ortak bildiride yer alan Türk rehinelerinin serbest bırakılması gibi yükümlüli&leri Rumlar ve Yu~anıılar yerine getirmediler, ateş kesi ihlal ettiler. Bu,şartlar al tında 2. Cenevre Korıferansına gidilii. Türk -teklifi coğraft temele dayalı 2 ayrı otonam yönetimden olu,jan bir Kıbrıs Federasyonu kurulmaoı idi. Türk tezi adanın kuzeyind.e 9 ad.aij.ın takriben 1/3 1 nü kapsayan bir Türk bölgesi ihdasını öngörüjtordu. Her iki yönetim de iç işleri, iç güvenlik, iktisadi ve eğitim konularında s-erbest olacak idi. 2.0enevre Konferansında Yunan Hükumeti ve Kıbrıs rumları LOcnevi'e:; anlaşması hükümlerine aykırı bir tutum içı~risinde bulundular. Konferansta kc_rşı tarafın uzlaşmaz tutuııml1uı'l rerhangi bir değişiklik göstermiyeceği anlaşılınca Türklere karşı devam edogelen saldırının durdurulmasını sağlamak amaciyle Türk SiltlJılı Kuvvetleri 15 Ağustos 1974 ' d8 ikinci barış harek~tını başlnttı. Bu barış hareklhı sayesinele Rum bölgesin:le katliam tehlikesi ile kar,,;?ı karşıya olan Türkler kurtarılmıe} ve aynı zamanda yaratılan fiili durum ile Türk yönetimi 8,l~ındaki bugünkü sınırlar ortaya çıkmış oluyordu. Barış harekatından sonraki durum ile ilgili olarak Kıbrıs sorunu Birleşmiş Milletler tarafından gün~~ed1e alınarak 28 ~jijkim 1974 günü müzakeresine ba;;lan2_ı. Teşkilatın özel siyasi komisyonu Kıbrıs Türk ~ Rum toplumları temsilcilerini d.inledikten sonra RiniUstan, Yugoslavya, Oezayir ve Mali tarafından hazırlan&"'1. karar tasarısı 2 Kasım 1974 tarihinde Birleşmiş Milletler Genel Kurulunda oybirliği ile kabul edildi. Tasarının tam metni şöyledir : - Birleşmiş Milletler bütün cıevletleri 9 Kıbrıs Cumhuriyetinin egemenlik, bağımsızlık ve toprak bütünlüğttne ve hiçbir bloka dahilolmamasına saygı göstermeye ve Kıbrıs

- 6 - Cumhuriyetine yönelmiş her türlü lnreket ve müd.a:ı;üc;'len kaçınmağa çağırır. - Kıbrıs Cumhuriyetindeki bütün yabancı silahlı ku-tvetlerirı ve yabaıcı askeri varlık ve personelin sür 1 atle çekilmesini vekıbrıs 1 ın işlerine her türlü yabancı :ut'.daj:ıaleye son verilmesini di ler. - Kıbrıs ıjumlıuriyetinin 3.:''l8'{asal düzeninin Kıbrıs Rum ve Kıbrıs Türk cemaatlerini ilgilendiren bir [~sele sayar.- İki cemaatin. lemsilcileri arasında e:]1 t şartlar altında vebirle!]miş Milletler Genel SAkreterinin a:rabuluculuğu ile temas ve görüşmelerin devam ctrj8sini tavsiye eder \ tarafları, temel VEl. yasal haklara d:j.ycüı ve tarafların serbestçe ve karşılıklı olarak kabul edebilecekleri styasi bir çözüm bulunması için göruçmeleri devam ettirmeye çagırır. - Bütün mültecilerin güvenlik içinde evlerine dönebilmeleri lüzumunu belirtir ve td.:ccı.flırı bu yönde t\ci1 tedbirler almaya çağırır. amaciyle, Birleşmt iş - Bu kararın hükümlerl'lin uygulanmasır~ı sadlamak Milletler çerçevesinfle? gergktigi tejtdirde görüşmelere dahilolmak üzere he::::- türlü çabo.lc:ırın devam edeceğini ve böylece Kıbrıs Cumhuriyetinin mm~l hakkı olan bağımsızlık! egemenlik ve toprak bütii.nıüğüniin teminat altına alınmış olacağını ümit mer. - Genel Sekreterden Kıbrıs 1 ın bütii.l1. halkı için Birleşmiş Milletlerin insancıl yardnuuı levam ettirmesini ister ve bütün devletleri buna katkfla bulunmaya çağırır. - Bütün tarafları, gerektiği takiirde takviye edilebilecek olan Birleşmiş Milletler Barış Gücü ile işbirliği yapme"~ya devam etmeye çağırır. - Genel Sekreterden ilgili taraflar ar2sında arabuluculuğunu devam ettirmesini ist(~r.

- 7 - _. Genel SekrGteri, ro k,~rar tasarısınia Birleşmiş Milletler Güv8J1lik Konseyinin 1ikkati~rH:; sunmay~" ça~ırır. Bu taşarı 2 Kasım 1974 tarilünje kabul c'eluıi:ştir. III. SOSYAl) :SÜN.YE 1571 yılında Kıbrıs adası Osmanlı İmp8.ratorluğu tarafından feth olun:luktan soara Orta Anaiolu' ddj1 adaya 30, OOC) karlar Türk gönierilmiştir. Bu tarihlerde aia:ia bu.lu~)an Rumların (Levantenlerin) kesin sayıları ise belli 1eğil:1i. Ancak: 1821 yılıneli adada 37 bin Hristiyan ile 47 bin Müsli5marıın yaşadığı iyi bihnmekte::iir. Bu bilgilere göre Türkler ajada UZUc'1 bir süre azı~ılık d.eği1 çoğunluk aj.mışlar:iır. ir ak at adanın 1878 yılınd.a Ingilizlere kiralan:.1mn üzerine, rrurklerin anayurda dönme eğiliı:nleri güç kazanmış ve Türkiye, bu göç hareketleriı"'1.i tgşvilc elerken Yuıı.anist ai1. r~ımi.;:ıi yaparak sis ~;8ınli bir nüfus politikası ile a:1adaki Rum mlfusl"elul1 çoğc:ıj.mnsına çalışmıştır. Lozan Ancnaçr;ıasının 21. mac1lesi de bu olu~unu kolay... laştırmı;ştır. BôyleliJde kısa bir süre içinde Türkler adada azınlık haline gelirken, Rumlar ço[;unluga, hem de önemli denebilecek bir i.1üfus üstünlüğüne sahip olmuşlarhr. 1950 yılııda İngiliz ida:c8slıin kayıtl<".. cı,ı8. göre ao.2c nüfusu yarım milyon kadar olüp, bu nüfusun 370 bhıini Rum, 120 binini Türk, geri kala21.rll ise: J:ıJr,11eniler (5.000 kaiar) t Maranitler (4.000 kadar) i Anglikan ve [)rot::ıst<ııılar (2.000 kaiar) ile Ya.'ıuUler (500 kadar) teşkil etrnekted.ii'. Kıbrıs'ın bağımsız bir ülke- haline geliiiği 1960 yılınian sonr,:", ise ada nüfusu h3kkımla sıhhatli bilgiler mevcut değildir. Rum idare sinin res,nı açıklamalarına göre 1971 yılında ada nüfusu 639 bin olup, buflun yüzde 81'i Rum, yüzde 19'u ise Tj~rkttür. Bu lu ruma göre ailanın Rum nüfusu dev.::tmlı bir artışa konu olduğu halde Türk nüfu3u devamlı olarak as,:jmaktadır.. Zira? Türk nüfusunun yılda yüzde 2,5-3 arasında çoğalması ltlzım geldiği dü:~iünülürse, ad8.ıla yaşıyan Türk toı)lua1unun 160-170 bine ulaşması eerekird.i. Oysa 1950 yılında 120 bin olduğu açıklanan

- 8 -- Türk toplumwlull BCfj"ıSı yirmi yıl sorlyq. yine 120 blı olarak aç ık lanmalrt a:iır, Bu duruma göre, yalllzca son 20 yıl içinde 50-60 bin kadgit Tür}\: ada,yı terketmi ~;tir. Rum yö:ıetiminin izlediği politika so.yesinde adayı Gerke z orlanacl. Türkler ise çoğunlukla Türkiye ve İngiltere'yc'j"erle roekte, az sayıda da Amerika Birle~,ik J)evletleri, Karıa:la ve Avustralya ı ya göç etmektedirler ~ Yapıla.n. talıminlere göre Türkiye ı::l e ya:jayan Kıbrıs Türklerinin sayısı yaklaşık olan'ik 250-300 bin kadardır. Bunlar arasında çok sayıda profesör] er, teknik adac:ılar, hekimler, mühendisler, uzman ve iş ai2ulları mevcuttur. Halen Kıbrıs adasında bulunan Türklerin sayısı az olmakla beraber bunlar günümüze kadar diğer etnik gruplara karıgmamaya dikkat ederek yaş8j.1.tı:larını devam ettirmişlerdir. Bu kanı tlaroanın en güzel örneği Kıbrıs Türklerü'in bugün konuştukları dil ile sürdüre geldikleri eski Türk örf ve adetleridir. J)enebilirki bugünkü Kıbrıs Türkçesi ~stanbul!a Türkiye'nin bazı bölgelerin:len çok daha yakındır. Kıbrıs i ta yası ayan Rumla:cın hemmı iemcn hepsinin aslını ise dogu li.kci_eıüz i e dağılmı,,;) bulunan Levantenler teşkil eder ve buııları:rı Yunanis tmı De iuc;;kileri Ortodoks 01- malarından ve YU1l2Ul Ortodoks Klisesini seçmi,ş olmalarından ileri gelir. Bu nedenle de Kıbrıs RUll1la:cının lehçe18:'.'i ile Yunanistan ı da konuşulan dll arasınel8. önemli 1arklar vardır. 1971 yılında Kıbrıs adası~ın belli başlı şehirleri ile bu yerlerin ııüfu.sları şu şekildedir Lefkoşe Linasol Magosa I,arnaka Baf Girne (Başşehir) 115.000 5ı. 500 42.500 21.400 11,800 4.900 YaklaSiık olarak nüfusun 'f,' 40 ı ı ehirlerde ı 76 60 i ı ise köylerde yaşamaktadır.

- J - IV. EKOrWUIK BU:gYE İklim özelliklerindeki farklar kıst2.s kabul ed.ilerek ada ekonomjj{ bakımd.an 4 bölüme ayrılabilir : - Kuzeydeki Beşparmak clağları ile Qeniz arasınqa kalan sahil şeridi, - Ortadaki ovalık bölge, - GÜlleYQeki dağlık bölge, - GüneYQeki dağlık bölge ile deniz arasınelald sa~ hil şeridi. Ada ekonomisi açısından en önemli bölge, ortadaki ovalık bölgellir. Bu kuşak nüfusun en yoğun buluneluğu ve tahıl üretiminin de en verimli old.uğu bölgedir. Dağlarda ise maden yatakları mevcuttur. Kıbrıs'ın ekonomisindeki temel karakter tarımdır. Gerçekten ekonomiyi oluşturan mktörlerin payları incelenecek olursa, bu husus dikkati çekmektedir. Aşa[~ıda, belli başlı sektörlerin gayri safi milli hasııad.aki payları % olarak 1971 yılı itibariyle verilmiştir. Tarım 19.7 Bankacılık 5.1 Ticaret 15.8 Madenci lik 4.6 İmalat 12.0 Elektrik, su, gaz 2.0 İnşaat 8.4 Kamu idaresi, savunma 5.9 Ulaşım 9.8 Hizmetl8r 9~O Konut mülkiyett 7.7 Topl':1m iii 100.0 Tarihçe bölümünde izah edilqiği gibi, adanın ikin- ci Dünya Savaşınia stratejik yeri elolayısiyle oyna:1ığı önemli rol iktisadi gelişmesine büytlk: katkıda bulu9mufjtur. Zira, askeri önemini dikkate alan İngilizlerin adaqa yaptıkları iktisadi ve askeri yatırımlar, bulun::1urulan askeri kuvvetin harcamaları, adanın iktisadi gelişmesine büyill{ katkıda bulunmuştur.

- ıo - Savaşın sona erişi, adanın iktisaden geriye gidişi olınamıç, bilajds adanın iktisadi geliişmcsi igvam et;niı]tir. Zira, ortad.oğuctaki stratejik önemi ô_olayısiyle savaş sonrası barış döneminde de ada, aynı önemi korut1lu.ş ve 1958 yılına kadar İngiliz hazinesi aiaya üs yapımı ve askeri lı[\i'camalar sebebiyle bir kaynok olarftk: transfer eli] egelmii';jtir. 1945 yılından sonra madenler de ada için ayrı bir gelir kaynağı olmuştur. Harp sonrası Avrupa i sının iktisadi gelişmesi neticesin:ie artan talep, bakır fiyatlarını yijlı;:sel t miş, böylelikle bakır hem Kıbrıs için önemli bir ihraç malı, hem de Kıbrıs ılılar için istihdam kaynağı olmuştur. Kıbrıs ekonomisinde, yabancı ülkelere göç elen Kıbrıslıların üd::elerine gönderdikleri paralar ile turizm gelirlerinin de çok önemli yerleri vardır. Ancak, Kıbrıs ekonomisi~i gözden geçirirken, bünyesel bazı zaf'iyetlerini d e gözden uzak tutmak l~zıındır. Mesela, Kıbrıs' ın yeraltı servetlerirün çeşitli olmaması ile ihracatın genellikle muayyen kaynoldara bağlı bulumlası dünya ihraç fiyatlarının yüksek olduğu devrelerde Kıbrıs ı ın ihraç mallarından sai;;la:iığı ihraç gelirlerinin artmasına, fiyatların düşmesi hcüinde de ihraç geltrlerinin azalmasına sebop olmaktadır. Ada nüfusun:un azlığı dol_ayıdtyle pazarın J.r,ı.rlığı ise? ekonomi açısj.ndan ayrı bir darboğaz -teşkil otmelrtedir. Keza 1 yatırımların in,;ıaat ı:ektörüne dönük oluçu da ekonomi için d.iğer bir problem olmaktadır. Mes8la ı 1953-58 devresinde yatırımların takriben % 50 ı si inc;inat sektörüne ka-ymıştır. Kıbrıs ekonomisi yönünden ayrı bir konu :10.. Kıbrısııların iktisadi hayattaki aktivitesidir. Gerçekten Kıbrıslılar iktisadi hayatta genellikle mutavassı t veya i thalatçı olarak: gözijlcmüşlerjir. 1962 yılına ka:ıar dünya fiıatları

-ll - ile rekabet edebilecek mamul bir mad:lcnin imal ej.iliiği tesbit edilmemiştir. Bu nedenle de ülke ekonomisinin genel karakteri tarım olmakla beraber, s anayi ve ticarete baglılığı, diğer bir deyişle bu sektörlerden. rlbrhangi birinın Ekonomideki etkenliği her zaman değişik olmuştur. Kıbrıs Hükumeti ülkenin k"ülcınması için 1962 yılınd8j.1. itibaren 5 yıllık plfuı.lar uygulamaya başlamıştır. Son olarak 1973 yılınia Uçüncü Beş Yıllık Planının uygulannasına geçilmiştir. Plan uygulaması imalat, ticaret ve turizm sektörlerinde büyqk gelişmeler sağlamıştır. Ancak, Kıbrıs Türklerinin iktisadi hayata katılışlarının sektörler itibariyle böl'ill~işünü ifade eden rakamlar mevcut d.eğildir. Türklerin ekonomik faaliyetlere katkısı bel - li başlı sektörler itibariyle Tarım % 15~20 Imalat C;~ 5 İnşaat % 15 Ulaşım ~i~ 5 Ticaret % 5 olarak tahmin edilmektedir. Türk toplumu açısından özellikle tarım.sektörü bü YLi.k bir önem arzetmektedir. Zira, Türk faal nüfusunllll. yaklaşık olarak r~ 40 ' ı tarımda çalışmakta. ve toplum gelirinin % 30'u tarımdan sağlrnmaktadır. Kıbrıs parası Kıbrıs lirasıdır. 1 Kıbrıs lirası 1.000 mil'e bölünmüştür. Ma:1eni paralar 1,3,5,25,50 ve 100 mil'dir. Kağıt paralar ile 250-500 mil ve 1 ile 5 liradır.

- 12 - Kıbrıs lirasının Türk lirası ile paritesi 1 Kıbrıs Lirası = 38,47786 TL.dir. Sektörlerin Durumu 1) Tarım: Arazinin % 65'i tarıma elverişli olan Kıbrıs'ta çalışan nüfusun yru{1aşık olarak % 36'sı tarım sektörılnde bulunmaktadır. Kıbrıs i cia yağışlar az ve su kaynakları kıt olduğundan ekilebilen arazinin ancak % II i iıı~e sulu tarım yapılmaktadır. 1968 yılında B.M. tarafından yapılan bir araştırma yeral tı suları yönünden adanın üüıitsiz olduğunu ortaya koymuştur. Türk cemaatüıde ise sulu tarım oranı % 2 i ~ir ~ Tarımsal üretimin % 63 'ünü -oi tkise1 ürünler, % 29 unu hayvansal ürünler, % 8'ini de ormancılık ve aveılık ürünleri teşkil etmektedir. Tarımın en gelişffiiş kolu ise bağcılıktır Bu nedenle :le Kıbrıs şarapları Ilımyaea ünlüctür, Ayrıca keçiboyc1.uzu, patates, portakal, faandalina, li,non, tütün ve pamuk gibi ürıinlerin tarımsal ü:-:-etincle, dolayısiyle Kıbrısiın ekonomik hayatında çok geniş bir yeri variır. Kıbrıs halkının başlıca geçim kaynağının tarım olması ve bu sektörün Kıbrıs ekonomisindeki etkin karakteri dolayısiyle, 1969 yılında toprak ıslah çalışmalarına başlanmış ve bu çalışmalar için Mesarya ovasında iki pilot bölge tefrik edilmiştir. Bu plan, aynı zamanda rlağ'lık bölgelerin teraslandırılması, erozyonun önlenmesi, sulama projelerı gibi hususları da kapsamaktadır. Aşağıda 1971 yılı üretim rru(amları verilmiştir.

- 13 - Buğday 115.000 (Ton olarak:) Arpa 110.000 ii Patates 175.000 il Zeytin 15.000 II Üzüm 182.000 ii Portakal 163.000 \i Greyfurt 61. 000 \1 Limon 33<000 ıı 2) Sanayi Sanayi gayri safi milli hasılanın % 12'sini kapsa~akta, faal nüfusul~ % 13'ü bu kısımqa ça1ışmakta 1 sanayinin ihracattaki payı ise % 20 civaruıda bulunmaktadır. II. JJünya Savaşından önceleri Kıbrıs'ta sanayi bulunmamakta idi.ancak merkezi Kalüre' de oulunan Ortadoğu Le 'lazım Merkezinin talepleri, üslerdeki sivil personelin ihtiyaçları, savaş sebeoiyle ihracatçı ülkelerin mal arzının azalma::n gibi sebepler Kıbrıs ı ta sanayinin gelişmesi için etkileyici unsur olmuşlardır. 1967-71 mneminde uygulınırnı İkinci Beş Yıllık Planda sanayi gelişmesi % 10 o1-c'.rak tes':ji t edilmigtir. Ancak, plandaki bu hedef aşılarak % 15 r lik bir gelişme elde edilmiştir. Kıbrıs 'ta mevcut sanayi~küçül{ sanayi mahiyetindedir, Gerçekten, işletmelerin % 84'Ü~TÜ 5 'ten az işçi çalıştıran üniteler teşkiı. etr.'lektc:dir" Büyük işletmeler ise her ne kadar son yıllarda hızlı bi:- gelişmeye konu olmuşsa da yine de büyü1\: işletmeler t JJl S 8213.yi kuruluşlarının % 16 i sını oluşturmaktadır. Jı..ncal{ büyü.l{ j.ş18,~melerin üretimdeki payı % 82 yi bulma1ctadır < Kı brıs J ta önem SL':'25~na göre 111 sanayiler mevcuttur: Gıda (meyve ve seb'zi} kutulama~ konserve), içki (şarap

ve Deyve suyu)? ay3.kkabı, giyim, metal5en gayri mat'luller, madeni eşya, mobilya, porselen, pamuldu daıruma sanayii. Ayrıca sigara ve şeker fabrikası ile 1971 yılında 775.000 ton kapasiteli bir rafineri kurulmuştur. Sanayide çalışan nüfusun yarısını aile fertleri meydana getirir. Kıbrıs ;:ruıayinin önemli bir SOI.'1L'lU pazarın küçük olması yanında köylü nüfusun çoğunluğu teşkil etmesi nedeniyle satın alma gücünün düşük bulunmasıdır. üretimine aitbazı rakamlar verilmiştir : Aşağıda üth:enin EaIıayi Çimento (ton) Sigara (ton) Şarap (galon) Zeytinyağı Ayakkabı Tuğla (ton) (çift) (adet) 1971 303.000 922.800 10,880.000 2.032 ı. 083.000 34.890.000 3) Madenler : Kıbrıs'ta mevcut belli ba~lı madenler: asbestos, kromit, semantasyon bakırı, bakır pirit, demir pirit, cipstir. Aşağıda 1971 yılında Kıbrıs' tan ilrraç eclilen belli başlı madenler ve miktarları ton olarak verilmiştir. Asbestos Kromit Semm~tasyon bakırı Bakır konsantreleri Ba1cır piri t Demir pirit 1 9 7 ı 22.255 42.273 9.056 50,633 73.336 602.177

- 15 - Bakır 40 senedenberi işletilmekte old.uğundan tükenmektedir. Yeni bulunan bakır yataklarının da zengin rezervlere sahip bulunmadığı anlaşılmaktad.ır. Halen ekonomik olmadığı için üretime açılmaybn yataklar dikkate alınsa bile, bu takdirde dahi bakır rezervlerinin ~zlli~ bir süre daha üretime imkan vereceğini söylemek mümkün olmıyacaktır. 4) Ulaş}m ve Haberleşme: Kıbrıs' ta demiryolu yapılmamıştır. Karayolu ulaşımı özel sektör tarafından organize eclilmiştir. Bu konuda lcamu her hangi bir faaliyet gö s terme mekt e dir. Kıbrıs'ın ulaşımı ile ilgili rakamlar şu şekildedir (1971 yılı itibariyle). Kara Ula[.ımı Otomobil Taksi Kamyon Motorsiklet Traktör Deniz Ul3JŞımı Gemi (1.000 ton) Yüklenen yük (100 ton) Boşaltılan yük (100 ton) 60.351 2.941 15.760 13.647 7.7B2 4.716 ı. 33B 1.505 Hava. Ulaf:ilmı ~ Uçulan Km. 3.474.000 Gelen yolcu 237.724 Gi:1en yolcu 23B.691 Gelen yük (ton) 2.053 Giden ytik (ton) 6.B63

- 16 ~ 5) TurizrD; ~ Kıbrıs'ın mutedil iklimi ve denizdenuzun süre faydalatıma imkanlarının mevcudiyeti turizr:ı.in gelişmesine yardım etmiştir. Ayrıca dai:;lar:la kış sporları da yapılabilmektedir. Bu nedenlerledir ki 9 ülke gelirinin takriben yüzde 60'ı turizmden sağlanır. Adaya gelen turist sayısı 1966 yılınla 50 bin Qolaylarında iken, bu sayı 1972 ı ete 228 bin kişiye, 197)':ie ise 300 bin ki::?iye yijkselmiştir, Turist sayısının bu şelcild.e hızlı bir artış göstermesine paralelolarak turistlerin adada ortalama kalış süreleri de çoğalma kay:ietmiş ve bir, turistik adada ortalama kalış süresi 1973 yılında LS geceye kadar yilimelmiştir. Bundan dolayı da, turist sayısının henüz istenilen düzeye ulaşamamış olmasına rağmen turizm:ien elde edilen gelir her yıl fazlalaşmıştır. Aşağıda turizm gelirlerinin,yı11ar itibariyle izlediği seyir görülmektedir: 1968 5"S milyon Kıbrıs Lirası 1969 7.S \i 1970 8,.1 ii 1971 1).6 1\ 1973 28,0 ii Turizm gelirlerinin görüldüğü gibi her yıl ÖJ.emli ölçüde bir artış kaydetmesine rağmen, mevcut potansiyelden yeteri kadar fayd.alanılamadığı cla tür hakikattir. Bunun en önemli nedeni ise Ortadoğu ve Kıbrıs 1 taki mevcut istikrarsız d.urumdur. Kıbrıs1ta turizm konusunda faaliyetler gösternek üzere kurulalı Kıbrıs Turizm Orga:ı."lizasyonu isimli kuruluş, turizmin geliştirilmesi amaciyle çalışmalar yapmıştır. Turizmin gelişmesi amaciyle bir yandan turizrrıin bölge sel olarak geliştirilmesi için phtnlar yapılırken, diğer taraftan büyük otelcilik işletmeleri ile ie anlaşmalar yapılmıştır~ Kıbrıs'ta mevcut tesislerin eleman ihtiyaçlarının gere-

- 17 - ken nitelik ve nicelikte karşılanması amaciyle bir otelcilik okulu da kurulmuş bulunmaktadır. Okul:::tan başka, Birle şmiş Milletler Kalkınma :Programı ve İ:uo tarafından müştereken kurulan ve yönetilen bir Enstitü de elerj.an ihtiyacını kclışılayıcı nitelikte çalışmalar yapmaktadır. Kıbrıs1ın turist çeken en önemli üç kıyı bölgesi Girı-ıe, Magosa ve Limasol ı dur.. Adada 73 turistik otelolup bunların 24 f ü (2 bin yatak) Girnelde? 38 f i ise (6.377 yatak) JllIagosa f dadır. 1966 yılında toplam yatak sayısı 5 bin iken, bu sayı 1973 yılında 15 bine yiikselmi.ştir. Aşağıda 1971 yılında adaya gelen turistlerin ül Imler i tibariyle ilağılışı görülmektedir. İngil tere 78.062 A.B.D. 13.880 Yunanistan 12.327 Lübnan 10.708 İsrail 7.957 V. ~T:tCARET Kıbrıs'ın dış ticaret bilançosu d.evamlı açık vermektedir. Aşağıdaki tabloda Kıbrıs ı ın 1966-1972 dönemine ait i thalat ye ihracatının seyri (1. 000 Kıbrıs lirası olarak) görülmektedir. İthalat İhracat 1966 55.368 29.238 1967 59.712 29.697 1968 70.994 36.959 1969 86.462 40.903 1970 98.229 45.189 1971 106.864 47.279 1972 68.800 32.900

- 18 - Tablonun tetkikinden de açıkca görüldüğü gibi ülkenin ihracat ralnmıarı i thalat ralcamlarından daha düşük olup, genellikle artan bir tempoda.seyreden dışticaret açığı 1971 yılında son hadune varmış, açık 59,6 mi lyon Kıbrıs lirasına yükselmiştir. :Bununla birlikte dışticaret açığı, görünmeyen muameleler bilançosu ve sermaye hesaplarından kapatılmaktadır. 1971 yılı ödemeler dengesiı1in 17,9 milyon Kıbrıs lirası fazla bakiye vermesi de bu şekilde mü {ün olabilmiştir. Aşağıdaki tabloda ise, Kıbrıs'ın 1971 yılında yaptığı ithalatının madde ve miktarlar olarak ayırımı görülmek. tedir. (l.000 Kıbrı.G lirası olarsk) Yiyecek 13.493 İçecek ve tüti.i.'1 1.233 İşlenmemiş maddeler 2.740 Mineral yakıtlar 8.534 Petrol ürünleri 7.160 Nebati ve Hayvanİ yağlar 1.981 Kimyevi maddel.er 8.935 Mamul maddeler 30.866 Demir ve çelik 6.032 Makine ve ulaşım araçları 28.704 Elektriksiz 11.304 Elektrikli 7.225 Ulaşım araçları 10.175 Muhtelif mamuller 7.927 Diğer 3 456 Toplam... 106,869 Kıbrıs'ın ithalatının maddelere göre bölümünü gösteren yukarıdaki tablodan izleneceği üzere, ülke ithalatının en büyük kısmını maı;ıtü maddeler teçki1 etmekte, bunu makine ve ulaşım vasıtaları izledektedir. Yiyecek maddeleri de önemli bir ithal kalemi olarak dikkati çekmektedir.

- 19 - Kıbrıs'ın 1971 yılında yaptığı ihraç maddeleri ve miktarları ise, aşağıdaki tabloda görülmektedir (1.000 Kıbrıs lirası) Yiyecek Narenciye Patates İçecek ve tütün İşlenmemiş maddeler Demir pirit Bakır konsantreler Semantasyon batar Mineral yakıtlar Hayvanı ve nebatı yağlar Kimyevı maddeler Mamul madeleler Makine ve ulaşım Muhtelif mamuller Diğer araçları Toplam 24.113 7.121 4.563 4.785 10.389 ı. 546 3.182 2.144 14 89 518 1.326 3.225 2.208 612 47.279 Görüleceği gibi, yiyecek ElGd:1eleri Kıbrıs i ın ihracatında en büyük kalemi teşkil etmekte, madenler de önemli bir ihraç maddesi olarak dikkati çekmektedir. Kıbrıs'ın çeşitli ülkelerden 1970-1973 yıllarında yaptığı i thalat aşağıda1<::i tabloda görülmekte dir. ÜLKELER İTİBARİYL8 KIBRIS' IN İTHALATI (Bin Sterlin) Ülkeler -"-"-""- Avusturya Belçika Çekoslovakya Danimarka ~1:370 _~-97l 1972 1973 874 983 1338 1593 1771 1501 3603 3823 1430 1458 1885 2171 1399 1379 1476 2238

- 20 - B.Almanya Fransa yunanistan İsrail İtalya Japonya Lübnan Libya Hollanda Polanya Romanya İspanya İsveç İsviçre Türkiye B.Arap eu.m. İngiltere A.B.D. Rusya B.Almanya Yugoslavya Diğerleri 506 4174 5226 2847 10211 3788 1323 43 3275 262 1556 843 1606 959 383 437 28874 6554 2027 7085 1568 9208 503 5807 6427 2110 10903 4723 1113 12 4595 190 745 1563 2167 922 S15 467 30699 5997 3863 7720 797 9410 594 6821 6530 2486 9662. 6120 1498 2 3806 130 959 1357 2323 1156 818 245 33915 7290 3566 9087 757 150~ 594 10344 8978 2865 12392 5965 1477 108 4350 224 1581 3054 2522 1407 1746 459 39251 10568 6044 14048 758 208Ş,2 Toplam f... 98229 106869 121480 157442 Tablonun tetkikinden anlaşıldığı gibi ülkenin ithaı~tında en yüksek pay İngiltereIye ait olup, bunu B.A1manyar İtalya, Amerika Birleşik Devletleri, Fransa ve Yunanistan izlemektedir. Aşağıiaki tabloda ise son dört yılda Kıbrıs ihracatının ülkelere göre dağılışı görülmektedir.

- 21 - ÜLKELER İTİBARİYLE KIBRIS'IN İHRACATI (Bin Ster1in) Ülkeler _197=0. _1911....JJJL 1973 Avusturya 362 446 513 583 Belçika 295 ıog 274 1056 Çekos1ovakya 372 675 1487 2068 Danimarka 415 286 521 429 D.Almanya 1014 542 991 516 Fransa 1197 2120 1516 1442 Yunanistan 1242 1794 1781 1936 296 İsrail 679 642 664 2576 İtalya 1655 1379 1614 Japonya 79 165 ıs 51 Lübnan 549 950 1006 1133 Libya 551 979 1271 1623 Hollanda 1404 1916 1171 2658 Polonya 206 233 933 1268 Romanya 461 784-988 1475 1031 İspanya 669 1323 777 İsveç 383. 419 404 517 148 İsviçre 240 122 274 Türkiye 253 441 1370 434 B.Arap eum. 403 363 225 196 İngiltere 17352 19680 21234 24152 A.B.D. 512 417 565 729 Rusya 2289 2189 3251 2570 B.Almanya 8115 5597 3212 4524 Yugoslavya 861 185 188 1026 2823 Diğerleri 3746 4920 6759 Toplam... 45189 47279 51305 60474 Görüliüğü gibi Kıbrıs'ın ihracatında yer alan başlıca önemli ülkeler arasında İngiltere, ülkenin ithalatında olduğu gibi en yüksek değere sahip bulunmakta, bu ülkeyi

- 22 - F.Almanya, Rusya, Fransa, Hollanda ve Yunanistan gibi ülkeler izlemektedir. Kıbrıs! ın yabancı üh:elerle ticari ilişkilerini gösteren tablolarıian da anlaşılacağı gibi, TürkiyeInin Kıbrıs ile ticarı ilişkileri çok zayıf bir şekilde seyretmiştir. Gerçekten ülkenin ithal.tında Türkiye'nin payı % 0,3 Clür. Halbuki bu pay Yunanistanıda % 5.4'e yükselraekteclir. DIkenin ihracatında ise Yunanistan % 3, 5 ~ Türkiye ise hiçbir paya sahip bulunmamill(tadır. Aşağıdaki tabloda bu durumu daha açık bir şekilde görebilmek mü~~ündür 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 Türkiye'nin İthalatı TürkiyeInin İhracatı (1.000 TL. o1arak_)",,--~_ 50 89 947 64 40 16 16.639 14.654 4.811 10.272 5.170 3.480 1.831 2.407 2. 223 2.579 2. 704 6.870 1.439 26~098 64.309 Tablodau anlaşıldığına göre, TürkiyeInin Kıbrıs ile ticarı ilişkileri 1972 yılına kadar çok düşük bir seviyede seyretmiş, hatta 1966, 1967, 1969, 1970 ve 1971 yıl1arınd.a Kıbrıs'ın Türkiye'ye herhangi bir ihraç hareketi olmamıştır. Buna ınukabil Türkiye Inin ihracatı az çok düzenli bir seyir göstermiş, 1972 yı1u~dm~ sonra ise ve özellikle 1973 yılında ihracat büyük bir sıçraı:ia yapmıştır.

- 23 - Türkiye'ye ihraç edilen ~"ddelerin büyill( kısmı rceksport madieleridir. Aşağıia Türkiye'nin Kıbrıs'la ihraç ettigi maddeler hakkında bilgi eünilebilmesi amaciyle 1969 yılı itibariyle ı.rı,~ olarak Türkiye 'nin ihraç ettiği madieler ve diğerleri verilmiştir. MadeJ.eler Ye;}il mercimek Börülce Limon Kestane Fıniık (Standart i) Sıra malı Ceviz Kayısı Kırrazı biber Mahlep KuŞ yemi Kend.ir tohumu Ceviz kök boya ;~eker Şeker Güllaç Rakı Mer:ııer fındıklar (rafine edilmiş) (diğer) Çimento Tababette veya veterincrlikte kullanılan Ilaçlar Dondurulmuş sinema filmi Sessiz veya hem sesli hem ses ihtiva eden diğer sinema fil ıuleri Diger Filmler Suni müstahzarlarclan namül eşya Tabii deriden seyw~at eşyası Deri giyim eşyası Kıym et i_rı;];~ 130.662 25.600 157.500 35.820 36.389 128.735 136.119 47.600 2.452 6.930 97.146 14.400 4.860 522.720 9.000 13.003 3. 115 54.435 180.. 000 ı. 756 2,071 226.401 7.182 350 2.755 15.264

- 24 - Ceviz ağacı ıv1eşe ağacı },i;:e şe kalınlığı (5 mm.) 2. mm. kadar olan ağaçlar Kitaplar Türkçe Basılmış neşriyat (gazete) Takvim (Kağıttan) Par;ıuk, gaz, mensucat Kasarlı pamuk, gaz, mensucat Özel apreli yüksele kaliteli mensucat Sentetik mensucat Adi pencere camları (17 mm.) (1.8-2.5 mm.) pencere camı (2.6-3.4 mm.) pencere camı 0.5 mm. ve daha kalın olan) pencere camı Diğer camlar Oam mutfak eşyası Soba Buzdolabı Buzdolabı (diğer Soğutmatertibatlı diğer cihazlar Çamaşır makinesi Rende makineleri Elektrik süpürgeleri Pl3k (boş) Doldurulmuş plwclar Kol ve yaka düğmel eri 23.451 4.799 13.478 3.569 44.727 267.619 42.504 3.402 2.540 38.118 8.733 15.281 25.054 27.607 9.647 8.300 58.639 7.083 91. 936 1.240 ı. 350 1.546 L'~.600 ı. 399 3.661 37.449 4.045 Kıbrıs'ın 1973 yılı toplam ithalatında Türk cemaatınıu payı ise şu şekildedir Tüketim Malları Ithalatı sterlin ~ -.. - -...,... --"""-~-... 48.673.000 x % 10 4.867.300

- 25 - Tarım İmalat İnşaat sektörü Sektörü 7.283.000 X % 15 47.700.000 x % 5 15.335.000 x % 15 Toplam 1.092.450 2.385.000 2!c2.9 0 ~.. 2.5 CL. 5.777.700 Yatırım M~~af~~t~l~latı İmalat Sektörü 9.647.000 Tarım Sektörü 2.160.000 9.553.000 2,162.000 Ulaştırma Genel Petrol ve Kimyevi Lubrikantlar 8.741.000 x % 10!asnif olmcqanitha1atlar 1.997.000 x % 10 x % 5 x% 10 x % 5 x % 10 Toplam... 432.350 216.000 477.650 216.20Q ı. 392. 200 874.100 199.700 Türk Cemaatı Pay~. clü[e~ İ.thaıat _! Tüketim Malları 4.867.300 Ham Madde 5.777.700 Yatırım Malları 1.392.200 Petrol Ürünleri 874.100 Tasnif Edilemeyen İtlıalatlar 199.700 Toplam 13.111,000 göre yapılmıştır. Yukarıda1d Hesaplamalar aşağıdajd varsayımlara - Türk Cemaatının tüketim potansiyeli toplam tüketimin % 10!u. - Tarım sektöründe istihsal ve katma değer olarak 'lürk Cemaatinin payı % 15 - İmalat sektöründe istihsal ve katma değer olarak Türk Cemaatinin payı 5(, 5. - İnşaat sektöründe istihsal ve lcatma değer olarak Türk Cemaatinin payı % 15. -- Ulaştırma sektörünje istihsal ve katma ieğer olarak: Türk Cemaatinin payı r~ 5.

o 26 ~ İKİNCİ BOLÜ'NI BARI;' HABEKATINDA;'~ SONRli KIBRIS l) G~I~P~EİLGjLŞR Halen adanın l/3'ünü te,şkil e12n topraklar Otonom Kıbrıs Türk Yönetimi kontrolü altında bulunmaktaür. Böylelikle ekilebilir arazi bir milyon döntime yükselmiştir. Yapılan tahminlere göre, narenciye bahçelerinin halen yüzde 80 l i Türk bölgesinde bulunmaktadır. Bu bahçelerin yüzde 75'i Ruml"ırdan kalmıştır. Jı.ncak tarım konusunda halledilmesi gereken bazı sorunlar mevcuttur. Her ne kalar ~ barış harekatı sıra sında zarar gören sulama tesisleri ısl8.h elilmiş, Ziraat Bankasının çiftçilere kredi vermesi saglanmış ise de, kemale ermiş ürünlerin toplanması? ambalajlanması, n~{liyesi, ihracı ve nihayet bahçelerin sulanması hala bir SOr1.uı olarak devam edegelmektedir. Türk yönetimi altındaki bölgede tahminen 80 bin kadar Türk ve yok denebilecek bir sayıda ise Rum bulunmaktadır. Ancak, Türk Yönetimi dışınc1aki Baf 1 Larn~ca ve diğer şehirler ile Limasol ı daki İngiliz üslerinde ise [~O bine yaklaşan Türk yaş 2,maJ::t adır Halen Türk bölges,i, idari bakımdan üç kazaya a,yrılnııçıtır. Bak2.nlar Kurulunun vazife ve selahiyetlerine sahip bir Yürütme Kurulu mevcuttur. Kıbrıs'ta evvelce tatbik eülen iktisadi politikanın Rumları güçlendirecek, Türkleri ise iktisaden zayıflatacak bir gayeyi hed.ef aldığı ve neticecie Rumlar ile Türkler arasıncia, Türkler aleyhine büyük fark meydana getirdiği d.ikkate alınarak mevcut iktisad.i mekc.i.nizmayı yeniden düzenleme zorunluğu hisseiilmiş ve 4 Ekim 1974 tarihinde yayınlanan para ve kambiyo re bir kararname ile yeni bir dışticaret, jimi ilan edilmiştir~

- 27.' 4 Ekim 1974 tarihinde Kıbrıs Cumhuriyeti Resmi Gaz atesinin 36 No.lu sayısına Ek olarak yayınlanmış bulunan Para ve Kambiyo İiŞleri Yönetmeliğine göre : Ticarı ve gayri ticarı her türlü kaynaktan doğan ::lovizler, mülkiyeti kime aitolursa olsun, }i[aliye Bak anlığının emrinde olup, i thalat, ihracat ve bilcümle kambiyo işlemleri yapmaya ve döviz pozisyonu bulundurmaya yetkili ban ~ kalar, banka ilgililerinin müracaatı üzerine Komite'ce tesbit eiilmekte ve :Döviz' tahsis ve transferi yönetmeliklere göre yapılmaktadır. Yönetmelikte belirtildiğine göre, ihracat ve görünmeyen muameleler karşılığı getirilecek dövizler ile ithalat bedellerinin ödenmesinde kullanılacak dövizlerin cinsleri Komitce tesbit Biilnıekte, döviz alış ve satışlarında uygulanacak fiyatlar ise Koıü te ve Komitenin görevlendireceği kuruluş tarafından. saptanmaktadır. Ayrıca Komi tece alınacak düzenleyici tedbirler dışında, bölgeye döviz ithali serbesttir. Yönetmeliğe göre, yabancı turistler, giri~leri Sırasında pasaportlarına kaydettirdikleri dövizlerien sarfeiemediklerini tekrar çıkarabil::likleri gibi, yetkili banımlar, getirilmesi mecburı olmayan ve Kami tece t esbi t edilen dövizler lcarşılığında döviz tevdiat hesapları açabilirler. Ekte, bu hesaplara carı bankacılar usul ve tea;nüllerine göre faiz verilmektedir. Yönetmelik,bu şekild.e 8,çıL:uı doviz tev:iiat hesaplarından, hes8,p sat~ibini:::ı müracaatı üzerine, herlwngi bir izin aranma~sızın dışarıda gösterilecek bir adrese trmısfer yapılabileceği gibi, hesap sallibinin kendisi, eşi, çocukları ile anne ve babasının dışarıya yapacağı seyahatler için döviz ödemesine imkan vermekte, bölgede mukim kişiler lirası mevduat hesabı açmalarını ffirbest bırakmaktadır. Türk

l'ura ve KQmb,iyo İşleri Yönetmeliğinin 10. maddesine göre, menlnü kıymetlerin bölgeye ithali serbesttir. lyien- 1..111 kıymetlerin Hıracı. i se, Komi teniıı önce:ien iznine bağlı :iır. Keza yabancı sermayeyi temsil eden menkul kıyuetlerin satı:~n da Komite 11ün önceden iznine bagııdır. Yönetmeliğin 16. [ııaddesine Göre ihracatçılar 3 Maliye Bakanlığına hi taben tanzim edilmiş, 2 nüsha beyannametaahhütnameiye ekliyecekleri lisans veya tescil b8lgesi ve nakliyat acentasının, ihraç konusu ın ;:ılların tesellümüne yarıyacak sevk belgelerinin ihracata aracılık yapan bemkaya tevdi edileceğine dair mektubu ve gümrillc i:larelerine c:lüracaat etmek zorundadırlar. Gümrük idarele:,:i ise, ihraç malının lisans veya tescil belgesinde yazılı mal cinsi ve miktarları ile uygunluğunu kontrol ettikten sonra, ibracına izin verirler ve ihracat işlemlerinin sonuçlanmasını tllicip eden en geç yedi iş günü içerisinde beyarıname -taa1ır.ı.ütname, acenta nektubu, gümrük çıkış beyannamesi ve ih::caç sırasında tcillzim olunan diğer belgelerin birer suretini ihracata aracılık e::len yetkili bankaya göndermek LLE C buriyetindehrler. İhracata aracılık yapan nllicliyat acentaları da sevkiyatı müteakip en geç yedi iş günü içinele, ihraç malının tesellümüne yarayan ve aracı batıka ac_ına düzenlenrjiş bulunan sevk belgelerini ihracata aracılık eelen bankaya göndermek, yetkili bankalar, ise Gümrük idaresi'nden ve acentad.an gelen vesikalarla ihracatçının teveli etti&;i ihraç maj.ına ait belgeleri, mal bedelinin ödenmesi mukabilinde teslim edilmek üzere muhabirlerine göndermek zorunlusl1ndadırlar. İhracat bedelinin peşin olarak gönderilrcli~: olması halinde, sevkiyat tutarı peşin dövizlerden mahsup edilir. Mal bed.elinin tamamı peşin gelr.ı.iş ise, sevk belgesi aranmıyabilir.

- 29 -- Yetkili bamealar ihracat bedellerinin t~ıbilini takip ve temin etlıekle yükümlüdürler. Süresinde kapatılmayan hesaplar Maliye Bakanlığına bildirilir. gözetme ücreti, ekspertiz ücreti ve narlipülas kalite farkı, yon masrafı, Yapılan ihracatta zuhur edecek vezin noksanlığı, muhabir banka Dasraf ve koclisyonu gibi ticari teamüllere uygun bedeller, bunların belgelendirilmesi halinde, mal bedellerinelen düşülür veya tr8j'1.sfer edilir. YönetFieliğin 17. ı:rıaddesi özelliği olan ihracatı şu şekilde ta.nınlaelaktacl.ır a) Konsinye olarak yapıları ihracatta malların fiili ihraç tarihinej.en itibaren en geç 6 ay için~ de satışının yapılması ve fiili satış tarihinii. den i tibaren en geç bir ay içinde ilrraoat bedeli dövizlerin getirilerek yetkili bankalara satılması zorunludur. Gümrük i:1arelerince ihraoata müsaa:1e edilirken, ywcarı:1a kaydolunan şartların yerine getirileccğine mütedair örneği ilişikte gösterilen ve taahhli.tname alınarak ihracatı müteakip yetkili bankaya gönderilir. b) Alivrc satışlarda mal bedellerinin tahsili lg. madde hükümlerine tabidir. o) Tioari amaçlarla kitap, gazete, lııecmua, pul ve film ihracına, ihraç tarihinj_en i ti baren 4 ay içinde mal bedellerinin getirileceğine dair örneği ilişikte gösterilen taahhütnane alınmak kaydıyla, Gümrük iciarelerince izin verilir. Alınan taahhütnameler ihracatçının göstereoeği yetkili bankaya gönderilir.

- 30 - Yönetneliğin 20. maiıesin~e de Gümrük İdarelerince, bedelsiz olarale ihracına izin verilecek mallar şu ş;kilde belirtilmiştir a) Miktarı ticari teamüllere uygun numuneler, b) Reklam eşyası, c) Evvelce usulüne uygun olarak ihraç edil:niş illa,lların bedelsiz olarak!s0nd erilmesi ticari örf ve adetlere UY5~~ parçaları ile, garantili olarak ihraç edilen Dalların garanti süresi içinde yenilenmesi gerelcen parçaları, d) Teamüle uygun hediyeler, e) OtonOln. Kıbrıs Türk yön.etimi kamu ve özel kuruluşlarının dı arı::l.alü tc!l1silciliklerinin kendi ihtiyaçlarında kullanıbmk üzere gönderecekleri eçıya, f) Otonam Kıbrıs Türk Yönetiminde çalışan yabancıların memleketle:cine gön8_erecekleri gayri ticari mahiyette, 2.000,- 'rı,. (İldbin Türk I,irası) kıymetin:le eşya, g) Sergi ve fuarlara iştirak edeceklerin alacakla :cı müsaade de yazılı eşya. İthalat ile ilgili hususlar Yönetmeliğin 22 il13. 26. maddelerinde ye:c almıştır. Bu madieler a-yilerı. şu şekildedir Madele - 22 : a) 'rahsisli İthal Malları LJ_.stesinden akredi tifli ödeme şekline göre yapılacak i thal13.tta, i thalatçılar, döviz tohsis belgesinin kullanma süresi için:le, döviz tahsis belgesini örneği ilişikte gösterilen taahhütnameyi, mal bedeli karf}ılıklarının tamamını JDtkili baı:ılmya tevdi eaerler. Yetkili Bmikalar, ithal malının sevkini müteakip vesaikin teslimi ve akreditif kur}at r;jektubunda yazılı diğer şartların yerine getirilnesind.en sonra sevkiyat tutarının

- 31 - ihracatçıya ödenmesi hususunda muhabirlerine talimat verirler. Bunu müteakip mr-ılların ithalini teminen, düzenliyecekleri i thal müsaajoelerini i tha18.tçıya verirler. Liberasyon listesinden yapılacak i thalatta ise, ön müsaadeye tabi mallarda taahhütname ile mal bedeli karşılıkları yetkili bankaya yatırılara.k i th8.l müsaadesi alınır. Yetkili barümlar akreditif işlemledni yukarıdaki f'ıkra esaslarına göre sonuçlandırır. Akreditiflerin azami süresi 6 ayı geçemez. Özel bir imal süresini gerektiren ithalatta, akreditif süresi imal süresi kadar uzatılmış sayılır. b) Vesaik ;;ıukabili ithalatta, ithalatçılar döviz tahsis belgesinin veya ön müsaade belgesinin lııllanma süresi içinde yetldli bankalara bu belge ve örneği ili~ikte gösterilen taahhütn2.me iie müracaat ej.erler ve i thalat bedellerinin tamamını yatırarak ithalata ait \8sil{aları çekerler. Yetkili bankalar bu bedelleri ihracatçıya ödenek üzere transfer ederler IB düzenliyecekleri ithal mücandelerini i thalatçıya verirler. c) Mal mı..üwbili ithalatta i thal müsaaciesil1in süresi içinde malların gümrükten çekilmesini mütealüp, bir ay içind.e mal bedeli karşılıklarını i tha18,oc8. ait vesaikle birlikte yetkili bankalara yatırarak, bu bedelin transferini t alep ederıer. d) J?e,şin ödeme : İmalata t13.bi mallarda, en fazla mal bedelinin % 25 ri nisbetind.e peşin ödeme talep e:iildiğinde t ihracatçı tarafından, malların si.'tresi içinde sevk e dilmemesi halinde peşin ödenen mal bedellerinin iade edileceğine dair hariçte muteber bir bankmıın kontr-garantisine.dayanan yetkili bir banlı:aca verilecek teminat mektubu karşılığında, i thalata aracılık yapan yetki li bankaca öcleme yapılır.

- 32 - Döviz pozisyonu tutma yetkisi verilen b?j.nkalar, i t hahtt bedeller'ini döviz pozisyonlal'ınd9.n öd ecler.döviz pozisyoııu tutma yetkisi verilen bankaların pozisyonlarındaki mevcuz dövizleri ithal~t bedellerini ödemeye kmi gelmemesi halinde, ihtiyaçları olan dövizleri aynı yetkiyi haiz :iiğer bankalardan talep edebilirler. J)öviz pozisyonu tutma yetkisi bulunmayan bankalar i. tha12.t bedellerinin ödenmesini temin için gerekli dövizi görevli bankadan veya döviz pozisyonu tutmaya yetkili bankalarjan alırlar. İthal müsaadelerinin kullahna süreleri uzatıluığı takdirde, akreditif süreleri de uzatılm~ süre kadar uzatılmış sayılır, Madde 23 - Alınan taa."qhütnaneler ve hesap kapatmalar Yetkili bankalarca alınan taahhütnw:1sler.. ıezdlerinde muhafaza e~1ilir ve ithal müsaarlasinin süresi içinde i t~ıalatın fiilen gerçekleştirilmesini nüteakip, i tlıalm a ait Gümrükçe tas:iikli fatura ve gümriik lllcl.kbuzunulı ke:ı:ıciilerine ibrazında i thalat hesapları kapatılır. Sür esinde kapatıloaya..-rı hesaplar Maliye Bakanlığına yetkili bankalarc a taahhü tnaoc ile birlikte bildirilir. Madde : 24 - Özelliği olan İthalat Ticari amaçl_arla getirilecek };itap~ gazete, mecmua, dolu film, afiş, resim, ~ılüzuk pl8.kları ve notalarının ithaline, döviz tahsis belgesi ve ithal müsaadesi arcmmadan Gümrüklerce. müsaade edilir. Söz konusu eşyanın bedelleri, ithalat sırasında faturalarına Gümrük İdarelerince konulacak meşruhata ve

- 33 - gümrük makbuzuna istinaden yetkili bn:ı:ıkalarca transfer edilir. Getirilen eşyanın satıl [{nıyan kısımlarının iad.esi halinde transfer e::1ilniş bul1lnan malbedellerinin iaieyi takip eden üç ay içinie geri getirilr1esi ve bunun Hnliye Bakanlığına biliirilmesi zorunludur. Madie : 26 - Geçici İt: uüat Gümrük Kanunu hüküm- lerine göre yapılır. Görüldüğü gibi, yeni ]hş Ticaret Rejimince ithal edilebilen mallar listesi eskiye kıyasla olğanüstü bir kısıtlamaya tabi tutulmuş, tüketiciye çe;:i t, kalite ve fiyat yönünden çok geniş bir tercih tanıyan eski liberal rejim yerine sıkı bir rejim ihdas edilmiştir, Zira, eski rejimcle liberal ve lisansa tabi olaralz i thal edilebilecek mallar listesi 100 ana mal grubuna, 1.100 sub-grubuna ve 1.522 tali emtia grubuna ayrı lmakt aydı, Yeni rejim ancak ve 43 ana gruptan, 56 sub-grup ve 64 tali grubu ihtiva etmektejir. Başka bir deyimle, ithal edilebilecek nallar listosi e ski listeye kıyasla % 95 oranında bir kısıtlamaya tabi tutulmuştur. Keza, eski rejimde yakla~;ık olarak ithalatın dörtte biri lisansa tabi tutulmuş, dörtte üçü de li bere ejilmiş bir durumdaydı. Yeni rejimde ise? ith~ı eiilebilen Dallar listesi hem sınırlı, hem de bunların % 50 l ien fazlası liberasyonda değil, taı.1.sisli mallar listesin.c1c toplanmıştır. Libere ediı,~1iş malların Y8klaşık olarak: yarısı ise rrnihtelif bak:anlıklarl.""ı ön müsaadesini gerektirmektedir. Böylelikle toplam i thal e::1ilebilen mallar Jistesin:1e li b::ırasyon oranı yaklaşık olarak: % 20 ci varında kalmakta:iır. Diğer taraftan 4 Ekim.1974 tarihinde yürürlüğe giren l'ara ve KaDbiyo İ:şleri Yönetmeliğine göre dijyiz tahsisi uzun bir formalite ile sıkı bir kontrole tabi tutulmuş,

- 34 -- genelolarak ithal, ihraç, gümrük ve ka~ı1biyo rejirrıind.e uygulanması güç, dalıa dogrusu alışııcı,amış yeni ek formali teler getirilmiştir. Ancak unutulmaması lazım gelirl{i ı Para ve Kambiyo işleri Yönetraeligi hazırlanırken, f)u hususlar gözönünde bulund.urulmuştur ~ - Yeni kurulan devletin Jöviz rezervlerbii azami tasarruf kaiielerine göre gelif?tirmek, korumak ı - Yapılacak i thalatın büyük öl çü:le Anavat an t dan tecttinini sağlamak, - Dış Ticaret Rejimine getii'ilen hii.lcümlerle yerli sanayi ve üretimi korumak,teşvik et:nek, - Anavatan'ın Dış Ticaret Rejimi amaçlarh~a Kıbrıs Türk Ekonomisi Dış Ticaret Rejiminin tezat -teşlcil etmemesini sağlamak. Kıbrıs Türk Ticaret Odası ise Liberal bir ticaret rejiminden uzakla~nııaya gerek görrıecligi gibi? böyle bir uzaklaşma:ia da sakıncalar lı1ütalaa etmektejir. Kıbrıs Türk Ticaret OdasLıa göre Kıbrıs t ın ekonomik kalkınnasının başlangıç noktasında I'defici t f'inanci(~gl1 metojm-ıa başvurarak kadcınmaya başlangıç hızı verilmesi ekonomiye hem süratle devir kazandıracak, her:ı de böyle bir fin:=:ınsı;ıan metodu döviz ve kamu ge lirleri yönünden çok rantabl bir işlem olacaktır. Kıbrıs Türk Ticaret Odasının, Kıbrıs'ın dış ticaretini düzenleyen 4 Ekim 1974 tarihli Para ve Kaaıbiyo İşleri Yönetmeligi ve bu Yönetmelikle Liberal bir Ticaret rejiminden uzaklaşmanın doguracagı Ekonomik, Sosyal ve Siyasal sakıncalar hakkındaki görüşleri aynen şöyledir

- 35 - l) Çar}ıda mevcut mallar sayıca ve çeşit itibariy Le mevcut rejim çerçevesinde kısıtlandırılması yaygın bir kaçakcılık ve kaca1jorsacılığa yol açacal-ctır. Tecrübeler göstermiştir ki 1 lı:acı uygulamalar kaçal<:cılığı ve karaijorsacılığı önliyememiştir. 2) Jilillı ekonominin % 35 'ini teşkil eden turizlil sektörü, için açık pazar ve çok çef)i tli piyasa hayati önem arzetmektedir. Turist sayısının hiç ol,:ıazsa 2"-3 seneye kadar, çoğunluğunu Anavatanıdan gelen turistler teşkil e:lecektir. Anavatan turistleri için açıj:e bir niyasa önemli bir çekme kuvvetidir. \ Bilindiği üzere Rodos, Bey_cut, Telaviv ve 12 adalarda liberal piyasalar mevcuttur. Ozellikle RoJos ile turizffije rekabet halinde olan Kıbrıs, turiste çeşitli yönlerde hitap etmede büyük bir dezavantaja uit~ayacaktır. Önü;ırüzdeki yıllarda Kıb.rıs Türk turizmine en büyıjli: rekabet Kıbrıs Rum Turizm faaliyetlerinjen gelecektir. Rum yönetimi Limasol bölgesini I'Free Zone ll veya "Açık razar li il&rı etmiştir. Türk turizmi bu yönje gelişmelerin önünde olmalıdır ve Rumlarırı reka-bet taktiklerini eritecek, te sirsiz kılacakgiri~;inılere başvurmalıdır. 3) Kıbrıs Barış Harekatı bu güne dek RumIarın inhisarınd.a oları ticareti, ilk kez e,ji t imkanlarla Türk tacirlerinin insiyatifine teslim etmiştir. Yıllardan beri çeşitli imkansızlıklarla kı vranan tüccar, bu yeni uygulamada çok daha dar bir ekönoy.:ik faaliyet sahasına i tilmiş olelu. Bu kısı tlama birçok tacir ve küçük esnafın piyasada..l'l s ilinmesine yol açabilir. Bir sektörü bazı soktörlerde başgösteren işçi ihtiyacı karşısında daraltmalı: genel ekonomik menfaat-