TÜRKİYE YATIRIM DANIŞMA TÜRKÝYEKONSEYİ YATIRIM DANIÞMA KONSEYÝ İLERLEME ÝLERLEME RAPORU 2009 2009
İçindekiler 3 ÖNSÖZ 9 GİRİŞ 10 YÖNETİCİ ÖZETİ 12 Bölüm 1 YATIRIM DANIŞMA KONSEYİ BEŞİNCİ TOPLANTISI TAVSİYE KARARLARI 1. Kamu-Özel Sektör İş Birliği Çerçevesinde Yabancı Dil Becerisi ve Teknik Eğitim Öncelikli Olmak Üzere Özel Sektörün İhtiyaçları ile Uyumlu Eğitim ve Öğretimin Geliştirilmesi 21 2. Girişimcilik, Liderlik ve Yönetim Becerilerinin Geliştirilmesi için Sanayi-Üniversite Diyaloğunun Pekiştirilmesi 27 3. Maliyet Bazlı Otomatik Fiyatlama, Kaynakların Çeşitlendirilmesi, Deregülasyon ve Özelleştirme Sürecinin Devamını da İçerecek Şekilde Enerji Sektörü Reformlarına Hız Kazandırılması 29 4. Kamu-Özel Sektör İş Birliği/Yap-İşlet-Devret Projeleri için Uygun Bir Sözleşme ve Yasal Altyapı ile Birlikte Özellikle Ulaşım ve Bilgi Teknolojileri Alanında Altyapının Geliştirilmesi ile Genişbant İnternet ve Kişisel Bilgisayar Kullanım Oranının Artırılmasının Önündeki Engellerin Azaltılması 35 5. İş Gücü Piyasası Reformlarına, İş Gücü Piyasasının Esnekliğini Daha da Artıracak ve Aynı Zamanda İş Gücünü Koruyacak Bir Yaklaşımla Devam Edilmesi 48 6. Uluslararası Standartlarla Uyumlu Olarak Fikri Mülkiyet Hakları Mevzuatının Uygulanmasının Daha da Güçlendirilmesi 50 7. Gümrük Süreçlerinin İyileştirilmesi 54 8. Şeffaflık, Öngörülebilirlik ve Etkinliği Artırmak Suretiyle Kamu Yönetimi Uygulamalarının İyileştirilmesi 58 9. Vergi Kaçakları da Dahil Olmak üzere Kayıt Dışılıkla Mücadele Konusunda Yürütülen Çalışmaların Güçlendirilmesi 60 10. İstihdam Yaratmak Adına KOBİ lerin Büyümesinin Teşvik Edilmesi ve Kayıtlı Ekonomideki Rollerinin Güçlendirilmesi 63 11. Kurumsal Yönetimin ve Muhasebe Standartlarının Geliştirilmesi Bakımından Yeni Ticaret Kanunu Tasarısı nın Yasalaştırılması ve Uygulanmasına Başlanması 66 Bölüm 2 TÜRKİYE DE YATIRIM ORTAMINI ETKİLEYEN DİĞER GELİŞMELER 1. Yatırımların Önündeki İdari Engellerin Kaldırılması... 67 2. Yargı Sürecinin Etkinliğinin Artırılması... 72 3. Döviz Piyasasının Etkin İşleyişinin Sağlanması ve Enflasyonun Düşürülmesi... 75 4. Kamu Harcamalarının Yeniden Yapılandırılmasında ve Mali Konsolidasyonda Sağlanan İlerlemenin Devam Ettirilmesi... 82 5. Mali Piyasaların Derinliğinin Artırılması... 88 6. Araştırma Geliştirme ve Yenilik Faaliyetlerinin Yaygınlaştırılması... 92 7. Ülkenin Uluslararası İmajının Geliştirilmesi... 101 8. Arazi Planlaması ve Yönetimi Konusundaki Çalışmaların Güçlendirilmesi... 104 9. Rekabetçi Pazar Ortamını Geliştirmek için Özelleştirmeye ve Deregülasyona Devam Edilmesi... 105 10. Sosyal Güvenlik Reformu... 107
4 TÜRKİYE YATIRIM DANIŞMA KONSEYİ İLERLEME RAPORU 2009 TABLOLAR Tablo 1: SAN-TEZ Programı Yıllara Göre Proje Başvurular 28 Tablo 2: Otoyol Yapımının Yıllara Göre Dağılımı 35 Tablo 3: YİD Modeli ile Finanse Edilmesi Planlanan Otoyollar 36 Tablo 4: Devlet ve İl Yollarında Fiziki ve Geometrik İyileştirilmesi Yapılacak Kuzey-Güney Karayolu Koridorları 38 Tablo 5: DHMİ Tarafından İşletilen Toplam Havaalanı Sayısı 41 Tablo 6: Havayolu Yolcu Trafiği 41 Tablo 7: 2004-2008 Yılları Arasında Gerçekleşen Yatırım Harcamaları 42 Tablo 8: DHMİ Genel Müdürlüğünce YİD Modeli Kapsamında Gerçekleştirilen Projeler 42 Tablo 9: İşletmeci Sayıları 45 Tablo 10: Bilgi ve İletişim Teknolojileri Pazar Büyüklüğü 47 Tablo 11: Genişbant İnternet ve Mobil Telefon Abone Sayısı 47 Tablo 12: Korsan Yayınla İlgili Gerçekleştirilen Operasyon ve Elde Edilen Materyal İstatistiği 52 Tablo 13: Tescil Edilen İhracat ve İthalat Beyannamesi Sayısı 54 Tablo 14: Elektronik Veri Değişimi (EVD) Sisteminin Yaygınlık Oranı, EVD ile Tescil Edilen Beyannamelerin Toplam Beyannamelere Oranı 54 Tablo 15: Risk Analizi Projesi Özet Sonuçları 60 Tablo 16: VEDOP Kapsamında Bankalarca Yapılan Tahsilatların Yıllar İtibarıyla Karşılaştırılması 61 Tablo 17: KOSGEB Tarafından KOBİ lere Sağlanan Destek Miktarı 63 Tablo 18: KOSGEB Tarafından 2008 Yılı ve 2009 Yılı İçerisinde Verilmeye Başlanan Yeni Destek Unsurları 64 Tablo 19: KGF A.Ş. Tarafından Sağlanan Kefalet ve Yaratılan Kredi Hacmi 65 Tablo 20: Düzey-2 Bölgelerinde Kurulan Kalkınma Ajansları 68 Tablo 21: TCMB Döviz Alım-Satım Tutarları 77 Tablo 22: Örtük Enflasyon Hedeflemesi Döneminde (2002-2005) Enflasyon Hedefleri ve Gerçekleşmeleri 78 Tablo 23: Enflasyon Hedeflemesi Döneminde (2006-2009) Enflasyon Hedefleri ve Gerçekleşme Oranları 78 Tablo 24: 2009-2011 Dönemi İçin Yenilenen Enflasyon Hedefleri 79 Tablo 25: Para Politikası Kurulu (PPK) Toplantıları ve Faiz Kararları (2008-15 Ekim 2009) 80 Tablo 26: 2008 yılında Bütçe Tahmini ve Gerçekleşmesi 82 Tablo 27: 2009 yılı Bütçe Hedefleri ve Yıl Sonu Harcama Tahminleri 83 Tablo 28: 2007-2009 Yılı Brüt ve Net Borç Stok Verileri 83 Tablo 29: Kamu Yatırımlarında Mevcut Durum 85 Tablo 30: Sabit Sermaye Yatırımları 86 Tablo 31: Ülkelerin 2002-2007 ARGE Harcamaları 93 Tablo 32: Ülkeler Bazında ARGE Harcamasının GSYH ye Oranı 93 Tablo 33: TZE Araştırmacı Sayısı 94 Tablo 34: 5746 Sayılı Kanun Kapsamında Yararlanılan Teşvik Miktarları ve Mükellef Sayıları 95 Tablo 35: TARAL Bütçesi ve Gerçekleşmeleri 95 Tablo 36: AB 7.ÇP de Türk Ortakların Aldığı Fon Miktarı 96 Tablo 37: TEYDEB Destekleri 97 Tablo 38: SAN-TEZ Programı Yıllara Göre Proje Başvuruları 98 Tablo 39: KOSGEB Tarafından Verilen Teknoloji Geliştirme ve Yenilik Destekleri 99 Tablo 40: 2006-2009 Yıllarında TTGV Tarafından Sağlanan Desteklere İlişkin Sayısal Veriler 100 Tablo 41: 2008 Ortası - 2009 Sonuna Kadar Yürütülen Medya Kampanyası Mecraları 101 Tablo 42: TİGEM Tarafından Kiralanan İşletme Sayısı 104 Tablo 43: 2008 yılı Başlıca Özelleştirme Uygulamaları 105 Tablo 44: 2009 yılı Tamamlanmış Özelleştirme Uygulamaları 106
İçindekiler 5 GRAFİKLER Grafik 1: Son Beş Yıllık Enerji Üretimi 29 Grafik 2: Türkiye de Elektrik Arz ve Talebi 31 Grafik 3: 2008 Yılı Elektrik Enerjisi Üretimi - Kaynaklara Göre Dağılım 31 Grafik 4: Bölünmüş Yol Uzunlukları 37 Grafik 5: Patent Başvuru ve Tescil Sayılarının Yıllara Göre Dağılımı 50 Grafik 6: Faydalı Model Başvuru ve Tescil Sayılarının Yıllara Göre Dağılımı 51 Grafik 7: Türkiye deki Patent Başvuru ve Tescil İstatistiklerinin EPO Ülkeleri ile Karşılaştırması 51 Grafik 8: Gümrük Müşavirleri, İthalat ve İhracat Şirketlerinin EVD Yoluyla Onaylanan İhracat/İthalat Beyanname Oranı 55 Grafik 9: EVD-WEB Uygulaması ile Yıllar İtibarıyla Tescili Yapılan İhracat/İthalat Oranları 55 Grafik 10: Döviz Kuru Gelişmeleri 75 Grafik 11: TÜFE ve Çekirdek TÜFE 79 Grafik 12: İMKB nin Dünya Piyasaları ile Karşılaştırması 88 Grafik 13: Hisse Senetleri Piyasası İşlem Hacmi Karşılaştırması 89 Grafik 14: İşlem Hacmi/Piyasa Değeri Karşılaştırması 89 Grafik 15: GSYH ve Gayri Safi Yurt İçi ARGE Harcamasının Yıllara Göre Miktarları 92 Grafik 16: Finans Kaynağına Göre ARGE Harcaması 94 Grafik 17: Avrupa ya Geri Dönüş Programı ndan Yararlanan Araştırmacılar 96 ŞEKİLLER Şekil 1: Proje Değerlendirme ve İzleme Sistemi (PRODİS) Gelişimi 71
6 TÜRKİYE YATIRIM DANIŞMA KONSEYİ İLERLEME RAPORU 2009 KISALTMALAR AB Avrupa Birliği ICEX İspanya Dış Ticaret Ensititüsü ADÜAŞ Ankara Doğal Elektrik Üretim ve Dağıtım A.Ş. IDF Dünya Bankası- Kurumsal Gelişim Fonu AİS Avrupa İstihdam Stratejisi ILO Uluslararası Çalışma Örgütü ARGE Araştırma Geliştirme IPA AB Katılım Öncesi Mali Yardımı BDDK Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu İMKB İstanbul Menkul Kıymetler Borsası BİLGE Bilgisayarlı Gümrük Etkinlikleri İŞGEM İş Geliştirme Merkezleri BTE Bakü-Tiflis-Erzurum (BTE) Doğal Gaz Boru Hattı İŞKUR Türkiye İş Kurumu BTİKKK Bilim ve Teknoloji İnsan Kaynakları Koordinasyon Komitesi KADİM Kayıt Dışı İstihdamla Mücadele BTYK Bilim Teknoloji Yüksek Kurulu KDV Katma Değer Vergisi ÇED Çevresel Etki Değerlendirmesi Raporu KGF Kredi Garanti Fonu A.Ş ÇP AB Çerçeve Programları KİHBİ Kaçakçılık İstihbarat Harekat ve Bilgi Toplama Daire Başkanlığı, Araç Tescil Sistemi ÇSGB Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı KOBİ Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletme DHMİ Devlet Hava Meydanları İşletmesi KÖİDD Küçük Ölçekli Danışmanlık Desteği DPT Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı KOSGEB Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı DTM Dış Ticaret Müsteşarlığı LNG Sıvılaştırılmış Doğal Gaz DYS Doküman Yönetim Sistemi MEB Milli Eğitim Bakanlığı EPDK Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu MEGEP Mesleki Eğitim ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi EVD Elektronik Veri Değişimi MYK Mesleki Yeterlilik Kurumu GAP Güneydoğu Anadolu Projesi NABUCCO GİB Gelir İdaresi Başkanlığı OECD Türkiye-Bulgaristan-Romanya- Macaristan-Avusturya Doğal Gaz Boru Hattı Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü GSMH Gayri Safi Milli Hasıla OSB Organize Sanayi Bölgesi GSYO Girişim Sermayesi Yatırım Ortaklıkları ÖİB Özelleştirme İdaresi Başkanlığı GSYH Gayri Safi Yurt içi Hasıla ÖTV Özel Tüketim Vergisi
Kısaltmalar 7 KISALTMALAR ÖYK Özelleştirme Yüksek Kurulu TLT Marka Kanunu Anlaşması ÖYP Öğretim Üyesi Yetiştirme Programları TMSK Türkiye Muhasebe Standartları Kurulu PRODİS Proje Değerlendirme ve İzleme Sistemi TPE Türkiye Patent Enstitüsü PETKİM Petrokimya Holding A.Ş. TSE Türk Standartları Enstitüsü PCT Patent İşbirliği Anlaşması TTGV Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı San-Tez Sanayi Tezleri TÜRKAK Türk Akreditasyon Kurumu SGK Sosyal Güvenlik Kurumu TÜBİTAK Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu SMART Türkiye Hava Trafik Yönetimi Kaynaklarının Sistematik Modernizasyonu TÜFE Tüketici Fiyat Endeksi SPK Sermaye Piyasası Kurulu TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu TAKBİS Tapu ve Kadastro Bilgi Sistemi Projesi TÜRK TELEKOM Türk Telekomünikasyon A.Ş. TARAL Teknoloji Araştırma Alanı TYDTA Türkiye Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı TBMM Türkiye Büyük Millet Meclisi TZE Tam Zaman Eş-Değer TCDD Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları UAKK Uluslararası Araştırmacılar Koordinasyon Komitesi TCMB Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası UOC Universitat Oberta de Catalunya TEDAŞ Türkiye Elektrik Dağıtım A.Ş. UYAP Ulusal Yargı Ağı Projesi TEİAŞ Türkiye Elektrik İletim A.Ş. VEDOP Vergi Daireleri Otomasyon Projesi TEKEL Tekel ve Sigara Sanayii İşletmeleri ve Ticaret A.Ş. VERİA Veri Yönetimi ve Veri Ambarları Projesi TEKMER Teknoloji Geliştirme Merkezi VOB Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası TEKNO- GİRİŞİM Teknoloji ve Yenilik Odaklı Girişimleri Destekleme Programı WIPO Dünya Fikri Mülkiyet Teşkilatı TEYDEB Teknoloji ve Yenilik Destek Programları YDK Yatırım Danışma Konseyi TEPAV Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı YDO Yatırım Destek Ofisleri TGB Teknoloji Geliştirme Bölgesi YİD Yap-İşlet-Devret TİGEM Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü YOİKK Yatırım Ortamını İyileştirme Koordinasyon Kurulu TKAD Türkiye de Kalite Altyapısının Desteklenmesi YÖK Yüksek Öğretim Kurulu
8 TÜRKİYE YATIRIM DANIŞMA KONSEYİ İLERLEME RAPORU 2009
Önsöz 9 ÖNSÖZ Türkiye deki yatırım ortamı reform programı çalışmalarına uluslararası bir bakış açısı kazandırılması amacıyla 2004 yılında oluşturulan Yatırım Danışma Konseyi üyelerinin tavsiyeleri doğrultusunda ilgili kurum ve kuruluşların katkısı ile hazırlanan Türkiye Yatırım Danışma Konseyi İlerleme Raporu nun beşinci sayısını sunmaktan gurur duyuyorum. 18 Haziran 2008 tarihinde beşinci toplantısını Başbakan Sayın Recep Tayyip Erdoğan başkanlığında gerçekleştiren Yatırım Danışma Konseyi üyeleri, toplantı sonucunda açıklanan sonuç bildirisinde, son yıllarda rekor seviyelerde yaşanan uluslararası doğrudan yatırım girişlerinin önemli bir başarı olduğuna vurgu yapmış; ARGE, sosyal güvenlik, sigortacılık ve istihdam sektörünün yapılandırılması alanlarında sağlanan gelişmelerden övgüyle bahsetmişlerdir. Türkiye, son yıllarda uygulamakta olduğu istikrar odaklı makroekonomik politikalar ve yapısal reformlar sayesinde küresel finansal krizin etkilerine karşı daha hazırlıklı ve güçlü hale gelmiştir. Kamu maliyesinde sağlanan disiplin, bankacılık reformu, özelleştirme alanında kaydedilen gelişmeler, temel sektörlerin rekabete açılması ve dalgalı döviz kuru rejimi, ekonominin ciddi bir esneklik ve dayanıklılık kazanmasını sağlamıştır. Son iki yıldır yaşanan küresel finansal krizden en çok gelişmiş ülkelerin etkilenmiş olması, dünyadaki uluslararası doğrudan yatırım akımlarında 2008 yılında %14 oranında bir düşüş yaşanmasına sebep olmuştur. Buna rağmen Türkiye, 2008 yılında 18,2 milyar ABD doları düzeyinde uluslararası doğrudan yatırım girişiyle, dünyada 20.; gelişmekte olan ülkeler arasında ise 9. sırada yer almıştır. Küresel finansal kriz, yapısal reformların önemini bir kez daha ortaya koymaktadır. Hükümetimiz, düzenleyici ve denetleyici kurumların işlevlerinin güçlendirilmesi, iş gücü piyasası ile eğitim ilişkisinin kuvvetlendirilmesi, ARGE faaliyetlerinin ve yenilikçiliğin artırılması ile ulaştırma ve enerji altyapılarının iyileştirilmesi gibi Konsey tavsiye kararlarıyla da örtüşen yapısal reformların hayata geçirilmesine kararlılıkla devam etmektedir. Yatırım Ortamını İyileştirme Koordinasyon Kurulu (YOİKK) gündemine alınarak takip edilen Konsey tavsiyeleri konusunda 2008 ve 2009 yıllarında sağlanan gelişmeleri içeren bu raporu, Konsey üyelerimizle paylaşmaktan büyük mutluluk duymaktayım. Bu yıl altıncısını gerçekleştireceğimiz Yatırım Danışma Konseyi toplantısının, Türkiye nin cazip bir yatırım merkezi olması amacıyla yürütülen çalışmalara yön verecek verimli bir platform olacağına yürekten inanıyorum. Ali BABACAN Devlet Bakanı ve Başbakan Yardımcısı
10 TÜRKİYE YATIRIM DANIŞMA KONSEYİ İLERLEME RAPORU 2009 GİRİŞ 18 Haziran 2008 tarihinde Başbakan Sayın Recep Tayyip Erdoğan başkanlığında gerçekleştirilen Yatırım Danışma Konseyi nin beşinci toplantısında, 19 çok uluslu şirketin üst düzey yöneticileri, IMF ve Dünya Bankası Başkan Yardımcıları ile Türk özel sektörünü temsil eden dört sivil toplum kuruluşunun başkanları, yatırım ortamıyla ilgili görev ve sorumluluğu olan kabine üyeleri ve ilgili bürokratlarla bir araya gelerek son toplantıdan bu yana sağlanan gelişmeleri değerlendirmişlerdir. Konsey üyeleri, ARGE faaliyetlerinin yaygınlaştırılması, sosyal güvenlik reformu, sigortacılık sektörünün yapılandırılması ve iş gücü piyasasının esnekliğinin artırılması amacıyla 2008 yılında hayata geçirilen uygulamaların önemine vurgu yapmışlardır. Türkiye için önemli bir öncelik niteliğinde olan Avrupa Birliği müktesebatına uyum sürecinin yatırımcılar açısından önemli bir çıpa olduğunu belirten Konsey üyeleri, önümüzdeki dönemde enflasyonist baskıları sınırlayacak ve cari işlemler açığını azaltacak makroekonomik politikalara devam edilmesi gerektiğini ifade etmişlerdir. Toplantı sonrasında kamuoyuna açıklanan sonuç bildirisinde Konsey üyeleri, Türkiye nin yatırım yeri olarak cazibesini artıracak önlemler konusundaki önerilerini on iki ana başlık altında listelemişlerdir: Kamu-özel sektör işbirliği çerçevesinde yabancı dil becerisi ve teknik eğitim öncelikli olmak üzere özel sektörün ihtiyaçları ile uyumlu eğitim ve öğretimin geliştirilmesi, Girişimcilik, liderlik ve yönetim becerilerinin geliştirilmesi için sanayi-üniversite diyaloğunun pekiştirilmesi, Maliyet bazlı otomatik fiyatlama, kaynakların çeşitlendirilmesi, deregülasyon ve özelleştirme sürecinin devamını da içerecek şekilde enerji sektörü reformlarına hız kazandırılması, İş gücü piyasası reformlarına, iş gücü piyasasının esnekliğini daha da artıracak ve aynı zamanda iş gücünü koruyacak bir yaklaşımla devam edilmesi, Kamu-özel sektör işbirliği/yap-işlet-devret projeleri için uygun bir sözleşme ve yasal altyapı ile birlikte özellikle ulaşım ve bilgi teknolojileri alanında altyapının geliştirilmesi, Uluslararası standartlarla uyumlu olarak fikri mülkiyet hakları mevzuatının uygulanmasının daha da güçlendirilmesi, Genişbant internet ve kişisel bilgisayar kullanım oranının artırılmasının önündeki engellerin azaltılması, Gümrük süreçlerinin iyileştirilmesi, Şeffaflık, öngörülebilirlik ve etkinliği artırmak suretiyle kamu yönetimi uygulamalarının iyileştirilmesi, Vergi kaçakları da dahil olmak üzere kayıtdışılıkla mücadele konusunda yürütülen çalışmaların güçlendirilmesi, İstihdam yaratmak adına KOBİ lerin büyümesinin teşvik edilmesi ve kayıtlı ekonomideki rollerinin güçlendirilmesi, Kurumsal yönetimin ve muhasebe standartlarının geliştirilmesi bakımından yeni Ticaret Kanunu Tasarısının yasalaştırılması ve uygulanmasına başlanması.
Giriş 11 2004 yılından bu yana gerçekleştirilen Yatırım Danışma Konseyi toplantılarında Konsey üyeleri tarafından gündeme getirilen tavsiyeler, toplam yirmi bir başlık altında gruplandırılabilmektedir. Konsey tarafından gündeme getirilen konulara, yatırım ortamı ile ilgili görev ve sorumluluğu bulunan kurum ve kuruluşların çalışmalarında öncelik verilmektedir. Konsey tavsiye kararları, YOİKK Teknik Komite Eylem Planlarının oluşturulması sürecinde de dikkate alınmaktadır. Türkiye nin uluslararası yatırımcılar nezdindeki algısının olumlu yönde geliştirilmesi amacıyla YOİKK tarafından yürütülen çalışmaların sonucu, uluslararası yatırım yeri endekslerinde kendini göstermektedir. Forbes Dergisi tarafından yayımlanan İş Yapmak İçin En İyi Ülkeler Sıralaması nda 2006 yılında 61. sırada yer alan Türkiye, 2007 yılında 48., 2008 ve 2009 yılında ise 41. sırada yer almıştır. Heritage Vakfı ve The Wall Street Journal tarafından yayımlanan, ekonomik bağımsızlığı ölçmeyi amaçlayan Ekonomik Bağımsızlık 2009 Endeksi nde Türkiye, 2009 yılında 183 ülke arasında 75. sırada yer almıştır. Türkiye, Dünya Ekonomik Forumu tarafından yayımlanan Küresel Rekabet Gücü Raporu nda ise 2009 yılında, 133 ülke arasında 61. sırada yer almıştır. Yaklaşık 60 kurum ve kuruluştan derlenen bilgilerle oluşturulan Yatırım Danışma Konseyi İlerleme Raporunun ilk bölümünde Konseyin beşinci toplantısında gündeme getirilen önerilerle ilgili 2004 yılından bu yana sağlanan gelişmeler ile 2008 ve 2009 yılı gelişmelerine yer verilmekte olup; raporun ikinci bölümünde daha önceki toplantılarda ele alınan önerilerle ilgili elde edilen gelişmeler Konsey üyeleri ve kamuoyunun bilgisine sunulmuştur.
12 TÜRKİYE YATIRIM DANIŞMA KONSEYİ İLERLEME RAPORU 2009 YÖNETİCİ ÖZETİ I. YATIRIM DANIŞMA KONSEYİ BEŞİNCİ TOPLANTISI TAVSİYE KARARLARI Kamu-Özel Sektör İş Birliği Çerçevesinde Yabancı Dil Becerisi ve Teknik Eğitim Öncelikli Olmak Üzere Özel Sektörün İhtiyaçları ile Uyumlu Eğitim ve Öğretimin Geliştirilmesi 2008-2009 eğitim-öğretim yılında, mesleki ve teknik eğitime devam eden öğrenci sayısında, bir önceki öğretim yılına nazaran artış kaydedilmiştir. Mesleki ve teknik eğitimin tanıtımını, teşvikini, yaygınlaştırılmasını ve kalitesinin artırılmasını hedefleyen Mesleki ve Teknik Eğitim Eylem Planı, Temmuz 2008 de yürürlüğe girmiştir. Avrupa Birliği ve Milli Eğitim Bakanlığı tarafından ortaklaşa yürütülen İnsan Kaynaklarının Mesleki Eğitim Yoluyla Güçlendirilmesi Projesi nin uygulanmasına başlanmıştır. Ayrıca, Avrupa Birliği tarafından sağlanan Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı kapsamında yürütülen İnsan Kaynaklarını Geliştirme Operasyonel Programı çerçevesinde, Milli Eğitim Bakanlığının faydalanıcı kurum olduğu Mesleki Eğitimin İçeriğinin ve Niteliğinin İyileştirilmesi Operasyonu nun yürütülmesi öngörülmektedir. Türkiye İş Kurumu tarafından yürütülen aktif iş gücü programları, iş ve meslek danışmanlığı hizmetleri ile eğitim faaliyetleri artarak sürdürülmüştür. Mesleki Yeterlilik Kurumunun etkin biçimde çalışmasını sağlayacak ikincil mevzuat çalışmaları tamamlanmıştır. Girişimcilik, Liderlik ve Yönetim Becerilerinin Geliştirilmesi için Sanayi- Üniversite Diyaloğunun Pekiştirilmesi TÜBİTAK tarafından girişimcilik olgusunu yaygınlaştırmak ve akademik araştırmaların ticari ve katma değeri yüksek ürünlere dönüştürebilmelerini teşvik etmek amacıyla Teknoloji ve Yenilik Odaklı Girişimleri Destekleme Programı uygulanmaya başlanmıştır. Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı koordinasyonunda, kalkınma ajanslarıyla işbirliği halinde özellikle az gelişmiş bölgelerde girişimciliği yaygınlaştırıcı, yerel istihdamı ve sermaye birikimini hızlandırıcı tedbirler alınacaktır. Türkiye İş Kurumu tarafından aktif iş gücü politikaları kapsamında, mesleki eğitim ve iş gücü uyum programları, mesleğe yöneltme, iş arama stratejilerinin geliştirilmesi, girişimcilik eğitimleri ve istihdam garantili eğitim programları yürütülmektedir.
Yönetici Özeti 13 Maliyet Bazlı Otomatik Fiyatlama, Kaynakların Çeşitlendirilmesi, Deregülasyon ve Özelleştirme Sürecinin Devamını da İçerecek Şekilde Enerji Sektörü Reformlarına Hız Kazandırılması Kasım 2002-Ekim 2009 döneminde Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu tarafından doğal gaz piyasa faaliyetlerine ilişkin olarak 60 ı dağıtım alanında olmak üzere toplam 186 adet lisans verilmiştir. Ortadoğu ve Hazar Bölgesi doğal gaz rezervlerini Avrupa pazarlarına bağlamayı öngören Türkiye-Bulgaristan-Romanya-Macaristan-Avusturya Doğal Gaz Boru Hattı Projesi ne ilişkin Hükümetler Arası Anlaşma 13 Temmuz 2009 tarihinde imzalanmıştır. Enerji Kamu İktisadi Teşebbüsleri nde 1 Temmuz 2008 tarihinden itibaren Maliyet Bazlı Fiyatlandırma Mekanizmasına geçilmiştir. Kamu-Özel Sektör İşbirliği/Yap-İşlet-Devret Projeleri için Uygun Bir Sözleşme ve Yasal Altyapı ile Birlikte Özellikle Ulaşım ve Bilgi Teknolojileri Alanında Altyapının Geliştirilmesi ile Genişbant İnternet ve Kişisel Bilgisayar Kullanım Oranının Artırılmasının Önündeki Engellerin Azaltılması Ulaşım Altyapısının Geliştirilmesi Karayolu Ulaşımı 15 Kasım 2009 tarihi itibarıyla toplam karayolu ağı 64.253 km seviyesine ulaşmıştır. Toplam kara yolu ağının 17.222 km si bölünmüş yoldur. YİD Modeli ile yapılması planlanan, Asya-Avrupa Kıtalarını İstanbul Boğazından Karayolu ile bağlayacak olan İstanbul Boğazı Karayolu Boğaz Geçiş Tüneli ne ilişkin ihale 30 Haziran 2008 tarihinde gerçekleştirilmiştir. Demiryolu Ulaşımı Ankara-İstanbul arası seyahat süresini 3 saate indirerek yolcu taşımacılığında demiryolu payını %10 dan %78 e çıkarmayı hedefleyen Ankara-İstanbul Hızlı Tren Projesi nin Ankara-Eskişehir bölümü hizmete açılmıştır. Avrupa yı Türkiye üzerinden Kafkasya ve Orta Asya Cumhuriyetleri ne bağlamak amacıyla geliştirilen Türkiye-Gürcistan-Azerbaycan Demiryolu (Kars-Ahılkelek-Tiflis- Bakü) Projesi kapsamında Türkiye tarafından inşa edilecek bölümün temeli Temmuz 2008 tarihinde atılmıştır. Deniz Ulaşımı Kıyı bölgelerde inşa edilecek altyapı tesislerinin ve ilave kapasitelerin etkin bir biçimde tespit edilmesi; mekan ve zaman planlamasının daha verimli şekilde yapılabilmesini amaçlayan Ulaştırma Kıyı Yapıları Master Plan Çalışması ve Turizm Kıyı Yapıları Master Plan Çalışması na ilişkin ihaleler Ocak 2009 tarihinde sonuçlandırılmıştır. YİD modeli ve özel sektör dinamikleri ile denizyolu ulaşımı ve yat turizmi için gerekli altyapının oluşturulması amacıyla yürütülen çalışmalar kapsamında Didim Yat Limanı hizmete açılmıştır. Çeşme, Sığacık, Kaş, Alanya, Yalova ve Mersin Yat Limanlarının inşaatları devam etmektedir. Havayolu Ulaşımı Devlet Hava Meydanları İşletmesi tarafından işletilen havalimanı ve meydan sayısı, 27 si uluslararası statüde olmak üzere 40 a ulaşmıştır.
14 TÜRKİYE YATIRIM DANIŞMA KONSEYİ İLERLEME RAPORU 2009 2008 yılında dış hat yolcu trafiği %13 artışla 43 milyon; iç hat yolcu trafiği %12 artışla 35,8 milyon; toplam trafik ise %12,6 artışla 79,4 milyon seviyesine ulaşmıştır. Bilgi Teknolojileri Alanında Altyapının Geliştirilmesi ile Genişbant İnternet ve Kişisel Bilgisayar Kullanım Oranının Artırılmasının Önündeki Engellerin Azaltılması Bilgi ve iletişim teknolojileri alanında izin, ruhsat veya lisans sürecinin kolaylaştırılmasına ve etkin hale getirilmesine ilişkin olarak Elektronik Haberleşme Kanunu Kasım 2008 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Yerel aramalarda serbestleşme sağlanmasını amaçlayan sabit telefon hizmetlerine ilişkin düzenleme Mayıs 2009 tarihinde yürürlüğe girmiştir. 2003 yılında 122.559 olan genişbant internet abone sayısı, 2009 yılı Haziran ayı itibarıyla 5,9 milyon seviyesine ulaşmıştır. Mobil telefon abone sayısı da 2003 yılında yaklaşık 28 milyon iken 2009 yılı Ağustos ayı itibarıyla yaklaşık 64 milyon seviyesine yükselmiştir. İş Gücü Piyasası Reformlarına, İş Gücü Piyasasının Esnekliğini Daha da Artıracak ve Aynı Zamanda İş Gücünü Koruyacak Bir Yaklaşımla Devam Edilmesi 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu çerçevesinde, kısmi süreli veya çağrı üzerine çalışanlar ile ev hizmetlerinde ay içinde 30 günden az çalışanlar sigortalılık kapsamına alınmıştır. İstihdam Paketi nin yürürlüğe girmesiyle iş gücü piyasasının esnekliğini artırıcı tedbirler hayata geçirilmiştir. Kısa çalışma ödeneğinden yararlanma koşulları kolaylaştırılmıştır. İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Operasyonel Programı kapsamında, Kadın İstihdamının Desteklenmesi, Genç İstihdamının Desteklenmesi ve Dezavantajlı Kişilerin Sosyal Entegrasyonu ve İstihdam Edilebilirliklerinin Geliştirilmesi Operasyonlarının hayata geçirilmesi için gerekli çalışmalar, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı yönetiminde Türkiye İş Kurumu tarafından yürütülmektedir. Uluslararası Standartlarla Uyumlu Olarak Fikri Mülkiyet Hakları Mevzuatının Uygulanmasının Daha da Güçlendirilmesi 2003 yılından itibaren patent başvuru sayısında %519 ve tescil edilen patent sayısında %312 oranında artış gözlenirken, faydalı model başvurusunda %144 oranında, tescilinde ise %159 oranında artış sağlanmıştır. 2008 yılı içerisinde AB ile Fikri Mülkiyet Hukuku Faslının müzakerelerine başlanmıştır. Ocak 2008 itibarıyla tamamlanan Ulusal Eylem Planına göre 2007-2010 yılları arasında Avrupa Patent Ofisi ile işbirliği içerisinde toplam mali büyüklüğü 1,71 milyon Avro olan 6 proje yürütülecektir. Avrupa Patent Ofisi tarafından üniversitelerde Teknoloji Transfer Ofisi kurulması hususunda başlatılan pilot proje kapsamında, Gazi Üniversitesinde kurulan Teknoloji Transfer Ofisi çalışmalarına Ekim 2008 tarihinde başlamıştır. Gümrük Süreçlerinin İyileştirilmesi Elektronik ortamda tescil edilen beyanname sayısı ve Elektronik Veri Değişimi aracılığıyla onaylanan belge sayısı her geçen gün artış göstererek, 2009 yılı için sırasıyla %99,9 ve %87,4 olarak gerçekleşmiştir.
Yönetici Özeti 15 2008 yılında ofisinde yazılımı olmayan firmalar için de internet üzerinden beyanname verme imkanı tanınmıştır. BİLGE Sisteminde malların belge kontrolü ile birlikte fiziksel muayenesinin de yapılacağı anlamına gelen kırmızı hat genel oranları, 2009 yılının ikinci yarısında, ithalatta en fazla %25 ve ihracatta ise en fazla %8 olacak şekilde düşürülmüştür. Şeffaflık, Öngörülebilirlik ve Etkinliği Artırmak Suretiyle Kamu Yönetimi Uygulamalarının İyileştirilmesi Eşitlik, tarafsızlık ve açıklık ilkelerine uygun olarak vatandaşların kamunun ürettiği bilgilere erişimini sağlamak amacıyla 2003 yılında Bilgi Edinme Hakkı Kanunu çıkarılmıştır. Kamu görevlilerinin uymaları gereken davranış ilkeleri belirlenmiş ve uygulamayı gözetmek üzere Kamu Görevlileri Etik Kurulu kurulmuştur. Kamu kaynaklarının etkin, etkili ve ekonomik bir şekilde kullanılmasını ve kamu idarelerine bütçeleme sürecinde daha fazla yetki verilmesini kapsayan Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu yürürlüğe girmiştir. e-dönüşüm Türkiye Projesi kapsamında Bilgi Toplumu Stratejisi Belgesi ve Eylem Planı (2006-2010) yürürlüğe girmiştir. Bilgi toplumuna geçiş kapsamında kamu hizmetlerinin ortak bir portaldan sunumunu ve vatandaşın devlet hizmetlerine elektronik ortamdan güvenli ve hızlı bir şekilde erişimini sağlamak amacıyla e-devlet Kapısı (www.turkiye.gov.tr) açılmıştır. Vergi Kaçakları da Dahil Olmak Üzere Kayıt Dışılıkla Mücadele Konusunda Yürütülen Çalışmaların Güçlendirilmesi Kayıt Dışı Ekonomi ile Mücadele Stratejisi Eylem Planı (2008-2010) 1 Temmuz 2008 tarihi itibarıyla yürürlüğe girmiştir. Gelir İdaresi Başkanlığı tarafından yürütülen Bilgisayar Destekli Denetim ve Risk Analizi Merkezi projeleri, kayıt dışı ekonominin önlenmesi amacına hizmet etmektedir. Şubat 2009 da yürürlüğe giren 5838 sayılı Kanun ile kayıtlı ekonominin geliştirilmesine yönelik olarak, Gelir İdaresi Başkanlığına verilen muhtasar beyanname ile Sosyal Güvenlik Kurumuna verilen sigorta bildirgelerinin birleştirilmesi konusunda Maliye Bakanlığına yetki verilmiştir. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından 2006 yılında uygulamaya konan Kayıt Dışı İstihdamla Mücadele (KADİM) Projesi Ekim 2008 tarihinde sona ermiştir. İstihdam Yaratmak Adına KOBİ lerin Büyümesinin Teşvik Edilmesi ve Kayıtlı Ekonomideki Rollerinin Güçlendirilmesi Son 5 yıllık süreç içerisinde KOSGEB tarafından 38.826 işletmeye 256 milyon TL tutarında destek sağlanmıştır. KOSGEB tarafından KOBİ lere yönelik olarak sağlanan kredilere 2008 ve 2009 yılları içerisinde eklenen 5 yeni unsur kapsamında 56.052 işletmeye 216,65 milyon TL tutarında destek sağlanmıştır. KOSGEB tarafından imalat sanayi dışındaki sektörlere de destek verilebilmesini teminen 2007 yılı içerisinde başlatılan mevzuat çalışmaları, 2009 yılı içerisinde tamamlanmıştır. Bu gelişme ile KOSGEB in hedef kitlesi yaklaşık 10 kat artış göstererek 3 milyon KOBİ ye çıkmıştır.
16 TÜRKİYE YATIRIM DANIŞMA KONSEYİ İLERLEME RAPORU 2009 Kurumsal Yönetimin ve Muhasebe Standartlarının Geliştirilmesi Bakımından Yeni Ticaret Kanunu Tasarısı nın Yasalaştırılması ve Uygulanmasına Başlanması Türk Ticaret Kanunu Tasarısı nın, Türkiye de kurumsal yönetimin güçlendirilmesine yönelik önemli gelişmeler sağlaması beklenmektedir. II. TÜRKİYE DE YATIRIM ORTAMINI ETKİLEYEN DİĞER GELİŞMELER Yatırımların Önündeki İdari Engellerin Kaldırılması Lisanslama süreçleri 2008 ve 2009 yılında 24 yeni kalkınma ajansı kurulmuş olup, söz konusu ajansların bünyesinde, 2010 yılı içinde gerekli görülen Yatırım Destek Ofislerinin kurulması planlanmaktadır. Yatırımcıların kamu kurum ve kuruluşlarında karşılaştıkları sorunların kısa yoldan mahallinde çözülebilmesi amacıyla valilikler bünyesinde Tek Adımda Yatırım Bürosu Haziran 2008 de oluşturulmuştur. Çeşitli çevre izinleri için tek bir başvuru ve bu başvuruların elektronik ortamda yapılabilmesini teminen hazırlanan ikincil düzenleme 29 Nisan 2009 tarihinde yayımlanmıştır. ARGE Projelerinin Onaylanması İşlemleri 1 Temmuz 2008 tarihinden itibaren, Proje Değerlendirme ve İzleme Sistemi adı verilen uygulama ile Sanayi ARGE Projeleri Destekleme Programı, KOBİ ARGE Başlangıç Destek Programı ve Uluslararası Sanayi ARGE Projeleri Destekleme Programına ilişkin tüm proje başvurularının sadece elektronik ortamda yapılabilmesi mümkün kılınmıştır. 1 Nisan 2009 tarihinde yürürlüğe giren mevzuat değişiklikleri kapsamında, elektronik imza uygulaması ve elektronik sayısal ortamda bilgi transferi uygulamalarına ilişkin düzenlemeler de yapılmıştır. Yargı Sürecinin Etkinliğinin Artırılması Yargılama sürecinin hızlı ve etkin olmasına yönelik Uyuşmazlık Mahkemesinin Kuruluş ve İşleyişi Hakkındaki Kanun ile Hâkim ve Savcılar Yüksek Kurulu Kanunu nda yapılan değişiklik Ağustos 2008 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Ankara, Erzurum ve Diyarbakır Bölge Adliye Mahkemeleri hizmet binalarının inşaatı 2008 yılında tamamlanmıştır. Davaların en az giderle en kısa sürede sonuçlandırılması için yargıda bilgisayar teknolojisinden yararlanmak amacıyla başlatılan Ulusal Yargı Ağı Projesi, halihazırda ülke genelinde tüm işlemlerde kullanılmaktadır.
Yönetici Özeti 17 Döviz Piyasasının Etkin İşleyişinin Sağlanması ve Enflasyonun Düşürülmesi Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) tarafından döviz alım-satım ihaleleri yoluyla, 2008 yılı içerisinde net 7,48 milyar, 2009 yılı içerisinde ise 20 Ekim itibarıyla 1,49 milyar tutarında ABD doları satın alınmıştır. Ayrıca 2008 yılı ve 2009 yılının ilk yarısında TCMB tarafından, Türkiye deki finansal sistemin istikrarını korumaya yönelik bir dizi önlem alınmıştır. Para politikası ve operasyonel çerçevesi 2008 ve 2009 yıllarında da enflasyon hedeflemesi rejimi ilkelerine göre yürütülmüştür. 2006 yılından itibaren yaşanan arz yönlü şoklar ve küresel piyasalardaki sorunlar nedeniyle TCMB, Haziran 2008 içerisinde, 2009-2011 dönemi için enflasyon tahminlerini yukarı yönlü olarak güncellemiştir. TCMB, 2008 yılı içerisinde para politikasının uygulanmasında temkinli ve sıkı bir duruş sergilemiş, ancak 2008 yılının son çeyreğinde ve 2009 yılı içerisinde politika faiz oranlarında indirime gitmiştir. 2009 yılının ilk 10 aylık döneminde politika faizleri toplam 825 baz puan aşağı çekilmiştir. Kamu Harcamalarının Yeniden Yapılandırılmasında ve Mali Konsolidasyonda Sağlanan İlerlemenin Devam Ettirilmesi Mali konsolidasyonun devam ettirilmesi hususunda son yıllarda önemli gelişmeler sağlanmıştır. Bu doğrultuda, 2002 yılı sonu itibarıyla %69,2 olan merkezi yönetim borç stokunun gayri safi yurt içi hasılaya oranı (GSYH) 2008 yılı sonunda %40 olarak gerçekleşmiştir. 2002 sonunda %61,4 seviyesinde olan kamu net borç stokunun GSYH ye oranı ise 2008 yılı sonunda %28,2 seviyelerine inmiştir. 2008 yılında AB tanımlı genel yönetim bütçe açığının GSYH ye oranı %2,2 seviyesinde gerçekleşerek Maastricht kriteri olan %3 ün altında kalmaya devam etmiştir. Likidite riskinin azaltılmasına yönelik olarak uygulanan politikalar neticesinde, 2002 2009 Eylül döneminde iç borçlanmanın ortalama vadesi 9 aydan 34 aya yükselmiştir. Aynı dönemde döviz cinsi/endeksli borcun toplam borç stoku içindeki payı %58 den %30 a çekilerek borç stokunun kur riski azaltılmıştır. Diğer taraftan, 2002 yılında %36 seviyesinde olan iç borç stoku içindeki sabit faizli borcun payı 2009 Eylül itibarıyla %47 ye çıkarılarak iç borç stokunun faiz riski azaltılmıştır. 2008 yılı içerisinde toplam proje tutarı 219 milyar TL olan 2.759 adet, 2009 yılı içerisinde ise toplam proje tutarı 245,8 milyar TL olan 2.332 adet kamu yatırım projesi yürütülmüştür. 2010 yılında kamu kesimi sabit sermaye yatırımlarının reel olarak %10,3 oranında, özel kesim sabit sermaye yatırımlarının ise ekonomide kaydedilmesi beklenen toparlanmanın da etkisiyle reel olarak %7 oranında artması beklenmektedir. Mali Piyasaların Derinliğinin Artırılması 2008 yılı içerisinde dünya genelindeki trende paralel olarak İstanbul Menkul Kıymetler Borsasında da kısmi bir daralma yaşanmış ancak 2009 yılında dünya ekonomisinde görülen iyileşme sinyalleri ile birlikte Mart 2009 dan itibaren piyasalar yükseliş trendine girmiştir. 2009 yılının ilk 9 ayında İstanbul Menkul Kıymetler Borsası, yalnızca gelişmekte olan değil pek çok gelişmiş ülke piyasalarını da geride bırakarak %81,32 lik bir artış kaydetmiş ve bu dönem içerisinde tüm ülkeler içinde en çok artış gösteren 3. piyasa olmuştur.
18 TÜRKİYE YATIRIM DANIŞMA KONSEYİ İLERLEME RAPORU 2009 Krizin başlangıcı sayılabilecek 1 Ağustos 2007 tarihi ile 2009 yılı Eylül ayı arasında İstanbul Menkul Kıymetler Borsası %6.6 lık bir düşüşle tüm ülkeler arasında en az düşüş gösteren 6. piyasa olmuştur. Girişim Sermayesi Yatırım Ortaklıklarının faaliyet alanlarının genişletilmesi ve Türkiye de kurulu girişim şirketlerine kaynak aktarımının kolaylaştırılmasına yönelik olarak yayımlanan mevzuat ile Türkiye de girişim sermayesi sisteminin yaygınlaştırılması hedeflenmektedir. Uluslararası Vadeli İşlem Piyasası Birliğinin oluşturduğu dünyanın en fazla işlem hacmine sahip olan ilk 50 vadeli işlem ve opsiyon borsası sıralamasında 2007 yılında 38. sırada olan VOB, 2008 yılında 10 basamak, 2009 yılının ilk altı ayında ise 6 basamak daha iyileşme göstererek 22. sıraya yerleşmiştir. Bankacılık sektörü, küresel finans piyasalarında görülen olumsuz gelişmelere rağmen 2008 yılında güçlü kalmıştır. 2009 yılı Ekim ayı itibarıyla bankaların toplam kredi hacmi 2008 yılı sonuna göre %4,6 oranında artarak 404,1 milyar TL seviyesine erişmiştir. 2007 yılı sonunda %36,1 olan sektörün kredi hacminin GSYH ye oranı ise 2009 yılı ilk yarısında %42,1 seviyesine yükselmiştir. Araştırma Geliştirme ve Yenilikçilik Faaliyetlerinin Yaygınlaştırılması Türkiye, 2002-2007 yılları arasında ARGE harcamalarındaki artış hızı bakımından %119 ile Çin den sonra 2. sırada yer almaktadır. Ülkeler bazında ARGE harcamasının gayri safi yurt içi hasılaya oranında Türkiye, 2002 yılında %0,53 ile dünyada 38. sırada iken, 2007 yılında %0,71 ile 35. sıraya yükselmiştir. Bu oranın artış hızına göre yapılan sıralamada ise 4. sırada yer almaktadır. 2007 ve 2008 yıllarında ilk kez finans kaynağına göre ARGE harcamasında özel sektörün payı kamu payını geçmiştir. 2002-2007 yılları arasındaki ülkeler bazında Tam Zaman Eş Değer ARGE personelindeki artış hızı incelendiğinde, Türkiye Meksika dan sonra 2. sırada yer almaktadır. KOSGEB tarafından sağlanan Teknolojik ARGE Desteği için başvurulan Teknoloji Geliştirme Merkezi sayısı 2008 yılı itibarıyla 20 ye ulaşmıştır. TEKMER lere tahsis edilmiş olan bütçenin gerçekleşme oranı %57 olup, 2008 itibarıyla desteklenen toplam proje sayısı 292 ye ulaşmıştır. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı tarafından, yürütülen Sanayi ARGE Desteklerinin izlenmesi, istatistiki bilgi elde edilmesi ve elektronik ortamda başvuru yapılmasının sağlanması amacıyla Yenilikçilik ve Sınai ARGE Portalı Projesi başlatılmıştır. Ülkenin Uluslararası İmajının Geliştirilmesi 29 Eylül 2009 tarihinde onaylanan İstanbul Finans Merkezi Stratejisi ve Eylem Planı ile İstanbul un öncelikle bölgesel, nihai olarak da küresel bir finans merkezi olması için atılması gereken adımlar belirlenmiştir. 2010 yılı Avrupa Kültür Başkenti İstanbul etkinlikleri kapsamında İstanbul un tanıtımına yönelik olarak ulusal ve uluslararası arenada özel tanıtım faaliyetleri düzenlenmektedir. Arazi Planlaması ve Yönetimi Konusundaki Çalışmaların Güçlendirilmesi Kamuya ait tarım arazilerinin özel sektöre devrine yönelik Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü tarafından yürütülen çalışmalar neticesinde 14 işletme 30 yıl süre ile kiraya verilmiştir. Toplam 176 milyon TL lik yatırım taahhüdünün 2008 yılı sonu itibarıyla 158 milyon TL lik bölümü gerçekleştirilmiş ve 1.500 kişilik istihdam sağlanmıştır.
Yönetici Özeti 19 1962 yılında başlanan organize sanayi bölgeleri uygulamaları kapsamında, Sanayi ve Ticaret Bakanlığından sicil alarak tüzel kişilik kazanan toplam 259 adet organize sanayi bölgesi bulunmaktadır. Rekabetçi Pazar Ortamını Geliştirmek için Özelleştirmeye ve Deregülasyona Devam Edilmesi 1985-1994 yılları arasında Özelleştirme İdaresi Başkanlığı tarafından gerçekleştirilen özelleştirme uygulamaları toplam 2.292 milyon ABD doları, 1995-2002 yılları arasında gerçekleştirilen özelleştirme uygulamaları toplam 5.704 milyon ABD doları ve 2003-2009 (Kasım) tarihleri arasında gerçekleştirilen toplam özelleştirme uygulamaları ise yaklaşık 30,6 milyar ABD doları olarak gerçekleşmiştir. Sosyal Güvenlik Reformu 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu nda ve ilgili diğer mevzuatta değişiklik yapılmasına ilişkin 5754 sayılı Kanun un Mayıs 2008 de yürürlüğe girmesiyle, Sosyal Güvenlik Reformu büyük ölçüde uygulamaya geçirilmiştir. Sosyal Yardımlar ve Primsiz Ödemeler Kanun Tasarısı üzerindeki çalışmalar sürmektedir. Sosyal Güvenlik Reformunun ve Sosyal Güvenlik Kurumunun etkin biçimde hayata geçirilmesini amaçlayan ikincil mevzuat büyük ölçüde tamamlanmıştır.
20 TÜRKİYE YATIRIM DANIŞMA KONSEYİ İLERLEME RAPORU 2009
Özel Sektörün İhtiyaçları ile Uyumlu Eğitim ve Öğretimin Geliştirilmesi 21 Bölüm 1 YATIRIM DANIŞMA KONSEYİ BEŞİNCİ TOPLANTISI TAVSİYE KARARLARI 1. Kamu-Özel Sektör İş Birliği Çerçevesinde Yabancı Dil Becerisi ve Teknik Eğitim Öncelikli Olmak Üzere Özel Sektörün İhtiyaçları ile Uyumlu Eğitim ve Öğretimin Geliştirilmesi Mesleki ve teknik eğitim başta olmak üzere eğitimin, iş gücü piyasası gereksinimlerine cevap verecek ölçüde geliştirilmesi, Konsey üyelerinin üzerinde hassasiyetle durduğu konular arasında yer almaktadır. Bu kapsamda, son beş yılda, mesleki ve teknik eğitimin yaygınlaştırılmasına ve etkinleştirilmesine yönelik olarak önemli adımlar atılmıştır: 2008-2009 eğitim-öğretim yılında, mesleki ve teknik ortaöğretime devam eden öğrenci sayısı, 2002-2003 eğitim-öğretim yılına nazaran yaklaşık %46 oranında artarak 1.428.985 e ulaşmıştır. Mesleki ve teknik ortaöğretimin, toplam ortaöğretim içindeki payı ise, 2002-2003 eğitim-öğretim yılında yaklaşık %32 iken, 2008-2009 öğretim yılında yaklaşık %45 e yükselmiştir. Aynı dönemde, 595 adet mesleki ve teknik eğitim okulu ve bu okullarda uygulanmak üzere 5.402 yeni eğitim alanı ile 11.357 yeni eğitim dalı açılmıştır. Avrupa Birliği (AB) ile ortaklaşa yürütülen Mesleki Eğitim ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi (MEGEP) kapsamında, mesleki ve teknik eğitimde modüler yapıya geçiş sağlanmış ve bu çerçevede oluşturulan yeni müfredat, 2006-2007 öğretim yılından itibaren uygulamaya konulmuştur. Mesleki ve teknik eğitimin etkinleştirilmesi ve yaygınlaştırılması amacıyla, Milli Eğitim Bakanlığı (MEB) tarafından, sosyal ortakların iş birliği ile MEGEP, Türkiye de Mesleki Eğitim ve Öğretimin Modernizasyonu Projesi, MEB in İdari Kapasitesinin Güçlendirilmesi Projesi, Temel Eğitimin Güçlendirilmesi Projesi, Mesleki ve Teknik Eğitimde Eğitim İhtiyaçlarını Belirleme Projesi gibi pek çok proje gerçekleştirilmiştir. İş gücüne ve iş gücünün becerilerine yönelik talebin rasyonel biçimde tespit edilmesi ve ölçülmesi amacıyla, Türkiye İş Kurumu (İŞKUR) tarafından 2007 yılından itibaren yıllık düzenli iş gücü piyasası analizleri yapılmaya başlanmıştır. Bu analiz sonuçlarından, milli eğitim politikasının oluşturulması sürecinde yararlanılması öngörülmektedir. Ulusal mesleki yeterlilik sistemini kurmak ve işletmek amacıyla, 2006 yılında Mesleki Yeterlilik Kurumu (MYK) kurulmuş, 2007 ve 2008 yılları içinde ilgili ikincil mevzuatın yürürlüğe girmesiyle de Kurum faaliyetlerine başlamıştır. Konseyin beşinci toplantısında Konsey üyeleri, iş piyasasının talepleri ile uyumlu olarak, yabancı dil becerisi ile mesleki ve teknik eğitim başta olmak üzere eğitim ve öğretimin geliştirilmesi gereğine işaret etmişler; bu amaçla kamu-özel sektör iş birliği yöntemlerine başvurulabileceğini vurgulamışlardır. Bu kapsamda; Son beş yılda, mesleki ve teknik eğitime devam eden öğrenci sayısında, yaklaşık %46 oranında artış kaydedilmiştir.
22 TÜRKİYE YATIRIM DANIŞMA KONSEYİ İLERLEME RAPORU 2009 Mesleki ve Teknik Eğitim Eylem Planı, Temmuz 2008 de yürürlüğe girmiştir. Avrupa Birliği ile işbirliği halinde İnsan Kaynaklarının Mesleki Eğitim Yoluyla Geliştirilmesi Projesi nin uygulanmasına başlanmıştır 2008 yılında mesleki ve teknik ortaöğretime devam eden öğrenci sayısı, bir önceki yıla göre, yaklaşık %22 oranında artış gösterirken, mesleki ve teknik öğretimin toplam ortaöğretim içindeki payı bir önceki yıla göre yaklaşık %3 oranında artmıştır. Eğitim-istihdam ilişkisinin etkin biçimde sağlanabilmesini teminen, 2008 ve 2009 yıllarında mesleki eğitim alanında, kamu ve özel sektör kuruluşlarıyla MEB arasında 34 iş birliği protokolü imzalanmış; süresi dolan 6 protokolün ise süresi uzatılmıştır. Böylece, son beş yıl içinde, 109 kurum ile 172 iş birliği protokolü imzalanmış olmaktadır. Bahsi geçen protokoller kapsamında; Mesleki programlar geliştirilmesi, Atölye ve laboratuvar öğretmenlerinin eğitilmesi, Öğrencilere işletmelerde mesleki eğitim verilmesi ve Mesleki ve teknik ortaöğretim kurumlarının yeni teknolojilere göre donatılması çalışmaları yürütülmektedir. 60. Hükümet Programı-Eylem Planı nda mesleki ve teknik ortaöğretimin, 2012 yılı itibarıyla, tüm ortaöğretim içindeki okullaşma oranının %38 den %50 e çıkarılması hedeflenmiştir. Bu çerçevede, 2008 yılı Mesleki Eğitim Yılı olarak ilan edilmiş ve MEB, sosyal paydaşların katılımı ile Mesleki ve Teknik Eğitim Eylem Planı nı hazırlamıştır. Söz konusu Eylem Planı, Temmuz 2008 de yürürlüğe girmiştir. Bahsi geçen Eylem Planı kapsamında, mesleki ve teknik eğitimin tanıtımını, teşvikini, yaygınlaştırılmasını ve kalitesinin artırılmasını sağlamak üzere 22 farklı eylem tespit edilmiş; mevcut sorunların aşılmasına yönelik yasal, idari ve yapısal önlemler belirlenmiştir. İş gücü piyasası ile mesleki eğitim arasında istihdam amaçlı birlikteliğin sağlanması, hayat boyu öğrenme yaklaşımıyla mesleki eğitimin modernizasyonu ve kalitesinin artırılması amacıyla, İnsan Kaynaklarının Mesleki Eğitim Yoluyla Geliştirilmesi Projesi yürütülmeye başlanmıştır. AB ile MEB tarafından ortaklaşa yürütülen ve Doğu ile Güneydoğu Anadolu Bölgelerindeki 8 ili 1 kapsayan Proje kapsamında, belirlenen pilot sektörlerde 2 mesleki eğitimde müfredat geliştirme ve mesleki ekipman satın alma faaliyetinde bulunulacak; ayrıca halkla ilişkiler ve tanıtım çalışmaları gerçekleştirilecektir. Ağustos 2008 tarihinde uygulanmasına başlanan Proje nin, Haziran 2010 da tamamlanması öngörülmektedir. 2008 yılında yürürlüğe giren İstihdam Paketi 3, il bazında ayrı ayrı faaliyet gösteren İl İstihdam ve İl Mesleki Eğitim Kurulları nı, İl İstihdam ve Mesleki Eğitim Kurulları adıyla birleştirmiştir. Söz konusu Kurullar, il düzeyinde İŞKUR kaynakları tarafından düzenlenecek olan tüm aktif iş gücü programlarının karar merciidir. Yapılan düzenlemeyle, Kurulların üyeleri, üye sayıları, görevleri, organları, çalışma şekilleri ve mali kaynakları yeniden düzenlemiştir. Bu çerçevede, İl İstihdam ve Mesleki Eğitim Kurulları; İstihdam ve mesleki eğitim politikalarının oluşturulmasına, İstihdamı koruyucu, geliştirici ve işsizliği önleyici tedbirlerin geliştirilmesine, Uygulanacak aktif iş gücü programlarının belirlenmesine, İstihdam etkinliklerinin ve mesleki eğitim uygulamalarının izlenmesine ve değerlendirilmesine yönelik çalışmalar gerçekleştirmektedir. Kurulların çalışma usul ve esaslarını düzenleyen Yönetmelik, 2008 yılında yürürlüğe girmiştir 4. 1 Diyarbakır, Elazığ, Erzurum, Gaziantep, Kahramanmaraş, Malatya, Şanlıurfa ve Van. 2 Bilişim teknolojileri, elektrik-elektronik, gıda, makine, metal işleri, otomotiv, tekstil ve turizm. 3 5763 sayılı İş Kanunu ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun (R.G. 26.05.2008/26887). 4 İl İstihdam ve Mesleki Eğitim Kurulları Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik (R.G. 21.10.2008/27031).
Özel Sektörün İhtiyaçları ile Uyumlu Eğitim ve Öğretimin Geliştirilmesi 23 İstihdam Paketi ile ayrıca, çalıştığı işle ilgili mesleki eğitim almamış işçilerin ağır ve tehlikeli işlerde çalıştırılamayacağı hükmü getirilmiştir 5. Bu düzenleme ile, gerek işçi gerekse işveren açısından yaratacağı ciddi sonuçlar da dikkate alınarak, ağır ve tehlikeli işlerde çalışanların, gerekli eğitimi almak suretiyle, işverenin taleplerine uygun niteliklere sahip olmalarının temin edilmesi amaçlanmaktadır. Bu kapsamda, İŞKUR il müdürlükleri, söz konusu işlerde çalışacak kişilerin eğitilmesini ve sertifikalandırılmasını teminen, çalışanlara yönelik programlar düzenleyebilecektir. Konuyla ilgili usul ve esaslara ilişkin tebliğ, 2009 yılında yürürlüğe girmiştir 6. Modüler program esası çerçevesinde yeniden yapılandırılan mesleki ve teknik ortaöğretimin etkinleştirilmesini ve yaygınlaştırılmasını teminen, 2002 tarihinde yürürlüğe giren Mesleki ve Teknik Eğitim Yönetmeliği nde kapsamlı değişiklikler gerçekleştirilmiştir 7. Genel, mesleki ve teknik ortaöğretim sistemimizin yeniden yapılandırılması, kalitesinin artırılması, programlarının geliştirilmesi, yenilenen programlara göre öğretmenlerin eğitilmesi ve eğitim ortamlarının donatılması amaçlarıyla 2006 yılında Dünya Bankası ile ortaklaşa yürütülmeye başlanan Ortaöğretim Projesi kapsamında 2008 yılında, 50 alan ve 224 dal için hazırlanan öğretim programları, MEB tarafından onaylanarak yürürlüğe konmuştur. Proje kapsamında ayrıca, 25 öğretim programına ilişkin olarak, sınıflar bazında, 96 ders kitabı ve öğretim aracı hazırlanmıştır. 2008 yılında MEB tarafından, 12 alan ve 75 dalda ikili mesleki eğitim çerçeve öğretim programları hazırlanmış olup, 8 alanda daha ikili mesleki eğitim çerçeve öğretim programlarının geliştirilmesi çalışmaları devam etmektedir. Sektörün talepleri doğrultusunda, 2008 yılında, Anadolu Teknik Liseleri ve Anadolu Meslek Liselerinde Alan/ Dal Dersleri bloğunda mesleki İngilizce eğitimi verilmeye başlanmıştır. Ayrıca, Çin ve Rusya ile ticaret ve turizm sektörlerinde meydana gelen hızlı gelişmeler ve beklentiler dikkate alınarak, ticaret ve turizm öğretimi okullarında mevcut yabancı dillere ilave olarak Rusça ve Çince nin okutulması kararlaştırılmıştır. Söz konusu uygulama, pilot olarak seçilen 20 okulda başlamıştır. Buna paralel olarak, Ortaöğretim Projesi kapsamında hazırlanan, 9. ve 10. sınıflara ait Çince Dersi Öğretim Programı uygulamaya konulmuştur. Türkiye Seyahat Acentaları Birliği, Türkiye Otelciler Federasyonu ve MEB tarafınan ortaklaşa hazırlanan Turizm Eğitim Merkezi Mezunlarının İstihdamı ve Turizm Sektörü Çalışanlarının Eğitimi Projesi uygulamaya konmuştur. Söz konusu Proje kapsamında, turizm sektöründe çalışan 10.000 personelin eğitilmesine karşılık 2.000 turizm eğitim merkezi mezununun istihdamının sağlanması amaçlanmıştır. Bu çerçevede, 2008 ve 2009 yıllarında, 2.000 sektör çalışanı eğitimden geçirilerek sertifikalandırılmış; turizm eğitim merkezi mezunu 531 kursiyer ise istihdam edilmiştir. MEGEP kapsamında geliştirilen alanlarda meydana gelen teknolojik gelişmeler doğrultusunda, 7 alanda revizyon çalışmaları yürütülmüş ve oluşturulan yeni müfredat, 2008-2009 öğretim yılından itibaren uygulamaya konulmuştur. Bu programlarda uygulanmak üzere, 2009 yılı itibarıyla 6.902 çeşit modül geliştirilmiştir. Bunlardan; 5 5763 sayılı İş Kanunu ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun, m.5 (R.G. 26.05.2008/26887). 6 Ağır ve Tehlikeli İşlerde Çalıştırılacak İşçilerin Mesleki Eğitimlerine Dair Tebliğ (R.G. 31.05.2009/27244). 7 Mesleki ve Teknik Eğitim Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik (R.G. 20.09.2008/27003).
24 TÜRKİYE YATIRIM DANIŞMA KONSEYİ İLERLEME RAPORU 2009 3.411 modül internet ortamında yayınlanmıştır. 1.781 modülün içerik incelemeleri devam etmektedir. 327 çeşit modülün yazım çalışmaları sürmektedir. 1.383 modülün ise yazımına başlanacaktır. Ayrıca, MEGEP kapsamında hazırlanan alan ve meslek dallarına ait modüler programlara paralel olarak, 30 alanda 712 sertifika programı hazırlanmış ve söz konusu programlar, 2009-2010 eğitim öğretim yılından itibaren uygulamaya konulmuştur. Program çalışmaları diğer meslek alanlarında da sürdürülmektedir. Mesleki eğitimde modüler yapıya geçişle birlikte, yeterliliklere dayalı; teknolojik gelişmeleri, iş piyasasının gereksinimlerini, sosyo-ekonomik ihtiyaçları, mesleki standartları ve hayat boyu öğrenme ilkelerini dikkate alan; geniş tabanlı alan ve dal eğitimine imkan sağlayan; esnek ve hızlı değişim gösterebilen bir yapı oluşturulmuştur. 2009-2010 öğretim yılı itibarıyla, mesleki ve teknik öğretim programları 57 alan 223 dala ulaşmıştır. Ayrıca, bahsi geçen alan ve dallara ait uygulamanın değerlendirilmesi çalışmaları sürdürülmektedir. Çerçeve öğretim programlarında gerekli güncelleme çalışmalarına; teknolojik gelişmeler, belirlenen meslek standartları ve örgün eğitim programları dikkate alınarak devam edilecektir. Yüksek öğretimdeki mesleki ve teknik eğitim programları da bu modüler yapıyla uyumlu hale getirilecektir. Bu kapsamda, meslek yüksek okulları ile meslek liseleri arasında program devamlılığı ve bütünlüğü sağlanacak; yenilenen modüllere öğretmenlerin uyumunun sağlanmasına yönelik olarak hizmet içi eğitim faaliyetleri arttırılacaktır 8. Seramik ve cam teknolojisi alanında endüstriyel cam işlemeciliği dalı, liman acente alanı, endüstriyel ayakkabı teknolojisi alanı, itfaiyecilik ve yangın güvenliği alanı, gıda teknolojisi alanı, et ve et ürünleri işlemeciliği dalı ve sivil havacılık dalına yönelik öğretim programı geliştirme çalışmaları, 2008 ve 2009 yıllarında sürdürülmüştür. İtfaiyecilik ve yangın güvenliği alanı çerçeve öğretim programı çalışmaları tamamlanmıştır. Türkiye deki insan kaynaklarının geliştirilmesine katkı sağlamak üzere AB tarafından sağlanan Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı (Instrument for Pre-Accession Assistance-IPA) kapsamında, İnsan Kaynaklarını Geliştirme Operasyonel Programı nın program otoritesi olan Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı (ÇSGB) yönetiminde, MEB in faydalanıcı kurum olduğu Mesleki Eğitimin İçeriğinin ve Niteliğinin İyileştirilmesi Operasyonu yürütülecektir. 12 düzey II bölgesinde 9 yürütülecek olan Operasyon ile: Geliştirilmiş meslek standartlarına ve beliren yeterlilik ihtiyaçlarına uygun olarak, özel sektör ve sosyal ortaklarla işbirliği içinde, meslek liseleri ve meslek yüksek okullarındaki müfredatın gözden geçirilmesine, Meslek yüksekokullarının ekipman kapasitesinin geliştirilmesine, Mezunlara yönelik izleme sistemleri oluşturulmasına, Mesleki rehberlik ve kariyer rehberliği hizmetlerinin etkinliğinin arttırılmasına, Özel sektör ile çıraklık ile ilgili protokoller imzalanmasına, Meslek yüksek okullarındaki öğrencilerin özel sektör temsilcileri ile buluşmasını sağlayacak kariyer günleri düzenlenmesine yönelik faaliyetler gerçekleştirilecektir. 2010-2012 yılları arasında uygulamaya geçmesi planlanan Operasyonun bütçesi 20 milyon Avro dur. 8 2010 Yılı Programı, s. 186. 9 12 Düzey II Bölgeleri: Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan, Van, Muş, Bitlis, Hakkâri, Mardin, Batman, Şırnak, Siirt, Erzurum, Erzincan, Bayburt, Şanlıurfa, Diyarbakır, Gaziantep, Adıyaman, Kilis, Kayseri, Sivas, Yozgat, Trabzon, Ordu, Rize, Giresun, Artvin, Gümüşhane, Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli, Kastamonu, Çankırı, Sinop, Samsun, Tokat, Çorum, Amasya, Hatay, Kahramanmaraş ve Osmaniye.