T.C MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ) TESİSAT TEKNOLOJİSİ VE İKLİMLENDİRME SIHHİ TESİSAT 1 ANKARA 2007
Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller; Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır). Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır. Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir. Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşabilirler. Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır. Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz.
İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR...iii GİRİŞ...1 ÖĞRENME FAALİYETİ 1...3 1. ŞEHİR SU TESİSATI...3 1.1. Sıhhi Tesisat ve Önemi...3 1.1.1. Tanımı ve tarihçesi...3 1.2. Suyun Özellikleri...4 1.2.1. Suyun Kalitesini Belirleyen Özellikler...4 1.2.2. İnsan Sağlığı ve Su...6 1.2.3. İyi Bir İçme Suyunda Aranacak Özellikler...6 1.3. Şehir Sularının Temizlenmesi...7 1.3.1. Sudan Asidin ve Gazın Giderilmesi...7 1.3.2. Durulma...8 1.3.3. Suyun Dezenfekte Edilmesi...8 1.3.4. Filtrasyon (Süzme)...8 1.3.5. Demir ve Manganın Sudan Arındırılması...8 1.4. Şehir Sularının İletilmesi ve Dağıtılması...8 1.4.1. Suların Yerleşim Alanlarına İletilmesi...8 1.4.2. Şehir Sularının Dağıtılması...10 1.5. Şehir Suyunun Bina Tesisatına Bağlanması...12 UYGULAMA FAALİYETİ 1...13 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 1...14 ÖĞRENME FAALİYETİ 2...15 2. BİNALARDA SUYUN DAĞITIM SİSTEMLERİ...15 2.1. Kolon Sistemi...15 2.2. Dizi Sistem...16 2.3. Basınçlama Depolu Sistem...16 UYGULAMA FAALİYETİ 2...17 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 2...18 ÖĞRENME FAALİYETİ 3...19 3. BİNA TEMİZ VE SICAK SU BORULARINI DÖŞEME...19 3.1. Soğuk Su Tesisatı...19 3.1.1. Çelik Borularla Tesisatın Döşenmesi...19 3.1.2. Bakır Borularla Tesisatın Döşenmesi...20 3.1.3. Plastik Borularla Tesisatın Döşenmesi...21 3.2. Sıcak Su Tesisatı...21 3.2.1. Çelik Borularla Tesisatın Döşenmesi...21 3.2.2. Bakır Borularla Tesisatın Döşenmesi...22 3.2.3. Plastik Borularla Tesisatın Döşenmesi...22 3.3. Islak Mekânlarda Tesisatın Döşenmesi...22 3.3.1. Banyo...22 3.3.2. WC...23 3.3.3. Mutfak...23 UYGULAMA FAALİYETİ 3...24 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 3...26 i
ÖĞRENME FAALİYETİ 4...27 4. TEMİZ SU VE SICAK SU TESİSAT AĞIZLARI AYARI...27 4.1. Boru Ölçü Ayarları...27 4.2. Boruları Su Terazisi ile Terazileme...28 4.3. Boruları Sabitleme...30 UYGULAMA FAALİYETİ 4...32 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 4...33 ÖĞRENME FAALİYETİ 5...34 5. SU SAYACININ MONTAJI...34 5.1. Su Sayacı Çeşitleri...34 5.1.1. Soğuk Su Sayaçları...34 5.1.2. Sıcak Su Sayaçları...38 5. 2. Sayaçların Okunması...39 5.2.1. Sayaç Montaj Kuralları...39 5. 3. Sayaçların Montajı...42 5.3.1. Sayaç Montaj Çeşitleri...42 UYGULAMA FAALİYETİ 5...44 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 5...46 ÖĞRENME FAALİYETİ 6...48 6. TEMİZ VE SICAK SU TESİSATINI TEST ETMEK...48 6.1. Temiz ve Sıcak Su Tesisatının Kaçak Testinin Yapılması...48 6.1.1. Su ile Kaçak Testi...48 6.1.2. Hava ile Kaçak Testi...49 UYGULAMA FAALİYETİ 6...50 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 6...53 MODÜL UYGULAMA TESTİ...54 PERFORMANS DEĞERLENDİRME...55 CEVAP ANAHTARLARI...56 KAYNAKÇA...58 ii
KOD ALAN AÇIKLAMALAR 582YIM027 Tesisat Teknolojisi ve İklimlendirme DAL Isıtma ve Sıhhi Tesisat MODÜL Sıhhi Tesisat 1 SÜRE 40 / 32 ÖN KOŞUL Sac ve Boru İşçiliği modüllerini almış olmak. YETERLİK AÇIKLAMA AÇIKLAMALAR Bina içi sıhhi tesisat borularının döşenmesi Öğrenciye modüldeki yeterliğin kazandırılması için 40/32 saat uygulama süresi verilmelidir. Öğrencinin kendi kendine çalışmasına ve iş hayatında gözlem yapmasına olanak sağlanmalı ve gerçek yaşantı ortamı oluşturulmalıdır. MODÜLÜN AMACI EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Genel Amaç Gerekli ortam sağlandığında, standartlarına ve tekniğine uygun olarak bina içi sıhhi tesisat borularını döşeyebilecek ve testini yapabileceksiniz. Amaçlar Gerekli donanımı kullanarak standartlara uygun biçimde şehir bina su tesisatını bağlayabileceksiniz. Gerekli donanımları kullanarak standartlara uygun biçimde temiz suyun dağıtım sistemlerini döşeyebileceksiniz. Gerekli donanımı kullanarak soğuk su ve sıcak su daire içi borularını döşeyebileceksiniz. Uygun takım ve aletleri kullanarak soğuk su ve sıcak su tesisatı ağızlarını, tekniğine uygun olarak ayarlayabileceksiniz. Gerekli donanımı kullanarak su sayacı montajını yapabileceksiniz. Uygun takım ve aletleri kullanarak soğuk ve sıcak su tesisatlarının kaçak testini yapabileceksiniz. Sınıf, atölye, laboratuvar, işletme, kütüphane, ev, bilgi teknolojileri ortamı (Internet) vb. Bağlantı parçaları, keten, sülüğen boya, boru anahtarı, kurbağacık, açma kapama elemanları, metre, testere. Her faaliyet sonrasında kendinizi değerlendireceksiniz. Öğretmen modül sonunda size ölçme aracı uygulayarak modül uygulamaları ile ilgili bilgi ve becerileri ölçerek değerlendirecektir. iii
iv
GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğrenci, Sıhhi tesisat, insan sağlığının korunması amacıyla binalarda temiz suyun kirlenmesini önleyerek kullanma yerlerine kadar iletilmesini, kirli ve pis suların toplanarak bina dışına çıkarılmasını sağlayan boru ağının yapılma ve uygulama alanıdır. Yeryüzünde kullanılabilir su oranı %1 den bile azdır. Nüfusumuzun hızla arttığını göz önüne alırsak, doğanın en değerli kaynağı olan suyu daha dikkatli kullanmak gereği kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Sizin için hazırladığımız bu modülle gerekli ortam sağlandığında, standartlara ve tekniğine uygun olarak bina içi sıhhi tesisat borularını döşeyebileceksiniz. Bu bölümü seçerek yeni bir mesleğe adım atmış bulunmaktasınız. Kişinin mesleğinde başarılı olabilmesi için bilgi, beceri ve en önemlisi seçtiği alanda istekli olması gerekir. Severek ve isteyerek yapacağınız her meslekte mutlaka başarıya ulaşırsınız. Bu modülde, sıhhi tesisat alanında gereken bilgi ve beceriye sahip olacak, piyasada aranan bir eleman olacaksınız. Başarılar dileriz. 1
2
ÖĞRENME FAALİYETİ 1 ÖĞRENME FAALİYETİ 1 AMAÇ Gerekli donanımları kullanarak standartlara uygun biçimde şehir temiz suyu dağıtım sistemlerini döşeyebilecek bilgiye sahip olacaksınız. ARAŞTIRMA Bu faaliyet öncesinde yapmanız gereken öncelikli araştırmalar şunlardır: Belediyelere giderek konu hakkında bilgi alınız. Bölgenizdeki tesisatla ilgilenen firmalardan bilgi edininiz. 1.1. Sıhhi Tesisat ve Önemi 1.1.1. Tanımı ve tarihçesi 1. ŞEHİR SU TESİSATI Temiz suyun sağlıklı bir şerkilde kullanım yerlerine kadar iletilmesini, kirli ve pis suların toplanarak bina dışına çıkarılmasını sağlayan boru ağına sıhhi tesisat, bu boru tesisatını yapana da sıhhi tesisatçı denir. Sıhhi tesisatçılık insan sağlığının korunmasıyla doğrudan ilgilidir. Şehirleşme ve modern hayat, ihtiyaçlarla birlikte tesisat ve tesisatçılığın önemini artırmıştır. Aynı şekilde kullanılan araç-gereç ve teknikler de gelişmiştir Eskiden bir binanın temiz suyu akıyor, pis suyu gidiyor, ısınıyor ve çatısı akmıyorsa iyi bina olarak tarif ediliyordu. Günümüzde ise bina sahipleri binalarının konforu için, havalandırma, soğutma, otomatik kontrol, yangın ve bina otomasyonu sistemleriyle ilgilenmekte ve uygulamaktadırlar. Artık daha geniş bir boyut içinde, mal sahibinin isteklerini karşılamamız gerekir. Temiz su, ilk çağlardan beri insanoğlunun varlığında önemli bir rol oynamıştır. İnsanoğlu temiz su kaynaklarını buldukları yerlere yerleşmiş, kaynaklar kuruyunca veya kirlenince yeni yerler aramıştır. Hindistan da İndu Vadisi nde yapılan kazılar, 3000 6000 yıl kadar önce burada yaşayan insanların sıhhi tesisat yaptıklarını ortaya koymuştur. Mısır da 5500 yıl önce döşenmiş bakır su borularına rastlanmıştır. Saraylarda yatak odalarına yıkanma teknesi inşa edildiği anlaşılmaktadır. İlk yapılan borular içi oyulmuş ağaç kütüklerindendi ve bunlar birbirlerine kireçle zeytinyağının karışımından yapılan özel macunla ekleniyordu. Su, zenginlerin evlerine kurşun borularla veriliyordu. Sıhhi tesisatçılıkta asıl ilerleme 19. yüzyıldan sonra oldu. Kullanılan araç ve gereçlerin sayıları arttı, tesisat daha karmaşık bir hal aldı. Birçok yerde belgesi olmayanların sıhhi 3
tesisat yapmaları engellendi. İnsan sağlığının korunması ile doğrudan doğruya ilgisi olan sıhhi tesisatın değeri gün geçtikçe daha önemli bir hale gelmiştir. 1.2. Suyun Özellikleri 1.2.1. Suyun Kalitesini Belirleyen Özellikler Su geçtiği toprak tabakalarının özelliklerine göre değişir. Toprak tabakalarından aldığı tuzlar ve minerallere göre, tadı ve kokusu değişir. Yer üstüne çıkan suya çeşitli mikroplar ve bakteriler karışabilir. Bitki artıkları, çamur ve diğer asılı maddeler suyun görüntüsünü bozar. Suyun içinde bulunan bu maddelerin oranı, suyun kalitesini ve hangi alanda kullanılacağını belirtir. 1.2.1.1. Fiziksel, Kimyasal, Biyolojik Özellikleri 1.2.1.1.1. Fiziksel Özellikler Gözle görülebilen ve su içinde çözünür durumda olmayan, hissedilen ve kolay ayrıştırılabilen maddelerin sudaki oranı suyun fiziksel özelliğini belirler. Bunlar suyun kokusu,lezzeti,rengi, berraklığı ve sıcaklığıdır. Koku ve Lezzet: Yosun ve benzeri maddeler suyun tadını değiştirir ve kötü kokmasına neden olur. Suda erimiş halde bulunan oksijen ve karbondioksit gazları, suya hoş bir lezzet verir. Renk: Suda erimiş ya da asılı bulunan koloidal organik maddeler suya renk verir. Berraklık: Yosun ve diğer yabancı maddeler suya bulanıklık verir. Bu maddeler zamanla tesisat araç ve gereçlerin dibine çökerek zarar verir. Sıcaklık: İçme suyunun sıcaklığı yaklaşık olarak 7 12º C arasında olmalıdır. 1.2.1.1.2. Kimyasal Özellikler Suyun kimyasal özelliğini, Suya genellikle topraktan karışan bazı kuvvetli asitler, tuzlar ve bazı gazların su içinde eriyik durumda bulunması belirler. Kalsiyum ve magnezyum bikarbonatları geçici sertliği (veya karbonat sertliğini) yine bu elementlerin klorür, nitrat, sülfat, fosfat ve silikatları ise kalıcı sertliği (veya karbonat olmayan sertliği) verir. Her iki sertliğe birden sertlik bütünü denir. Geçici sertlik bikarbonatlardan ileri geldiğinden, suların kaynatılması ile giderilir. Halbuki kalıcı sertlik kalsiyum ve magnezyum sülfat ve klorürden ileri geldiği için kaynatılmakla giderilemez. Çeşitli sertlik birimleri vardır. Bunlardan en çok kullanılanları şunlardır ; 1. FRANSIZ SERTLİK DERECESİ (FS) : Litrede 10 mg kalsiyum karbonat kapsayan suyun sertliği, 1 Fransız Sertlik Derecesidir. 2. İNGİLİZ SERTLİK DERECESİ (IS) : 1 galon (0,7 litre) suda 10 mg kalsiyum karbonat kapsayan suyun sertliği, 1 İngiliz Sertlik Derecesidir. 4
3. ALMAN SERTLİK DERECESİ (AS) : Litrede 10 mg kalsiyum oksit(cao) kapsayan suyun sertliğidir. 4. AMERİKAN SERTLİK DERECESİ : 1 grain (0,0648 gr) CaCO 3 /Amerikan galonu (3,785 lt) 5. RUS SERTLİK DERECESİ : 0.001 g Ca/lt 1 FS = 0,56 AS = 0,7 IS = 10 ppm Yukarıdaki rakamsal bilgileri tablo olarak verecek olursak, ppm Derece CaCO 3 İngiliz Amerikan Frans. Alman Rus ppm veya CaCO 3 1.00 0,07 0,058 0,10 0,056 0,40 Ing. Sert.Derecisi 14,19 1,00 0,83 1,43 0,80 5,72 Amer. Sert. Derece. 17,16 1,20 1,00 1,72 0,96 6,86 Fran. Sert. Derec. 10,0 0,70 0,58 1,00 0,56 4,00 Alman Ser. Derece. 17,86 1,25 1,04 1,79 1,00 7,14 Rus Sertlik Der. 2,50 0,18 0,15 0,25 0,14 1,00 meq CaCO 3 50,00 3,50 2,90 5,00 2,80 20,04 Suyun sertliğinin kalıcı ve geçici sertliğin toplamı olduğunu belirtmiştik. a) Geçici Sertlik ( Karbonat Sertliği ) Kalsiyum ve magnezyum iyonlarının suda çözünmüş olan bikarbonatlarından ileri gelir. (Kalsiyum bikarbonat Ca(HCO 3 ) 2 ve magnezyum bikarbonat Mg(HCO 3 ) 2 ). Suyun ısıtılması ile sudaki kalsiyum ve magnezyum iyonları, çöktürülerek uzaklaştırıldığı için (CO 2 da uçar) geçici sertlik adı verilmiştir. Reaksiyonları şu şekildedir ; Ca(HCO 3 ) 2 Mg(HCO 3 ) 2 ====== CaCO 3 + CO 2 + H 2 O ====== MgCO 3 + CO 2 + H 2 O b) Kalıcı Sertlik ( Karbonat Olamayan Sertlik ) Sülfat (SO 4 = ), Klorür (Cl - ) ve Nitrat (NO 3 ) iyonlarının meydana getirdiği sertliktir. Bunlar ; Kalsiyum sülfat CaSO 4 5
Magnezyum sülfat MgSO 4 Kalsiyum klorür CaCl 2 Magnezyum klorür MgCl 2 Kalsiyum nitrat Ca(NO 3 ) 2 Magnezyum nitrat Mg(NO 3 ) 2 ve kısmen de diğer bileşiklerden meydana gelir. Sular sertlik derecelerine göre: Çok Yumuşak 0 5 Fr 3. Orta Sert 10 20 Fr 5. Çok Sert >30 Fr Yumuşak 5 10 Fr 4. Sert 20 30 Fr 1.2.1.1.3. Biyolojik Özellikler Suda bulunan organizmaların en küçüklerinden biri olan bakteriler suyun biyolojik özelliğini belirtir. Bakterilere özellikle yer üstü sularında rastlanır. Suya bakterinin bulaşması, yer üstünde, çevreden olur. Suda yaşayan bakteriler çok çeşitlidir. Bunların hepsi zararlı değildir. Zararlı olanların başında tifo, para tifo, basilli, dizanteri ve kolera bakterileri gelir. İçme suyu şebekesine girişlerden alınan 100 ml numunelerde koli form gurubundan herhangi bir bakteri bulunmamalıdır. İçme suyu şebekesinden alınan 100 ml'lik numunelerden %95 inde koli form gurubundan herhangi bir bakteri olmamalıdır. Bu, 100 numune tahlil edildiği zaman en fazla 5 numunede koli form gurubu bakterilerin bulunmasına müsaade edilebileceği manasına gelir. 1.2.2. İnsan Sağlığı ve Su Yeryüzünün büyük bir kısmı su ile çevrilidir. Ancak, içilebilecek ve çeşitli amaçlar için kullanılacak su kaynakları sınırlıdır bu nedenden dolayı su kaynaklarının doğru kullanımı ve kirlenmesinin önlenmesi gerekmektedir. Temiz olmayan suların insan sağlığı için tehlike oluşturduğu bir gerçektir. Tifo, para tifo, kolera, basilli ve amipli dizanteri, mide ve bağırsak iltihabı, karaciğer iltihabı gibi birçok hastalıklar mikroplu içme sularından ileri gelmektedir. Kirli sularda yüzmek ve yıkanmak göz, kulak, burun, boğaz ve ciltte çeşitli hastalıklara neden olmaktadır. Ayak parmakları arasında büyüyen mantar hastalığının yüzme havuzlarından meydana gelebileceği ispatlanmıştır. Suyun şirpençe, şerit gibi hastalıkları taşıdığından da şüphe edilmektedir. Az da olsa suda floride bulunması çocukların diş minelerini zedeler ve lekeler meydana getirir. İnsan sağlığının korunmasında temiz su ne kadar önemli ise kirli suyun da sağlık için o derece tehlikeli olduğu konusunda kuşku yoktur. 1.2.3. İyi Bir İçme Suyunda Aranacak Özellikler İyi bir içme suyunda aşağıdaki özellikler olmalıdır: 6
İçme suyu; kokusuz, renksiz, berrak ve içimi serinletici olmalıdır. İçimi hoş, tercihen 7 C den aşağı sıcaklıkta olmamalıdır. Sertliği 7-17 sertlik derecesinde olmalıdır. Toksin ve zararlı maddeler ihtiva etmemelidir. Hastalık yapıcı (Patojen) mikroorganizmalar barındırmamalıdır. Bol miktarda ve fiyatı ekonomik olmalıdır. 1.3. Şehir Sularının Temizlenmesi Yerleşim yerlerinde her zaman istenen kalitede ve yeterli miktarda su bulunmaz. Bu sebeple suyun içinde bulunan zararlı maddeleri ayrıştırmak gerekir. Suyu standartların ve yönetmeliklerin istediği şartlara getirmek için çeşitli temizleme yöntemleri kullanılır. Temizleme işlemi suyun içinde bulunan maddelerin yapısına ve özelliklerine göre değişir. Yaygın olarak kullanılan temizleme yöntemleri şunlardır. 1.3.1. Sudan Asidin ve Gazın Giderilmesi Yeraltı sularında bazen kükürtlü hidrojen ve kükürt dioksit gibi gazlara rastlanır. Suda bulunan karbondioksit lezzet verirken oksijenle birlikte suyun sertliğinin artmasına neden olur. Özel hazırlanmış ızgaralar üzerine ince bir tabaka halinde akıtılan veya fıskiye şeklinde havaya püskürtülen su, bol hava ile temas ettirilerek içindeki gazlardan arıtılır. Bu metottan başka termik, vakumlu ve kimyevi arındırma şekilleri de kullanılır. 7
1.3.2. Durulma Suyun içinde bulunan bitki artıkları, çamur ve mil gibi maddeleri ayrıştırmak için durulma yöntemi kullanılır. Mekanik ve kimyevi olmak üzere iki türlü yapılır. Mekanik durulmada 2 5 m derinlikteki havuzlara alınan suyun hızı 2 10 mm/sn düşürülür. Suyun bekletilme süresi 4 24 saattir. Sudaki asılı maddeler dibe çökerek ayrışır. Kimyevi durulmada ise durulma işlemini hızlandırmak için suya kimyevi maddeler atılır. Bunun için daha çok alüminyum, demir tuzları ve kireç kullanılır. Bu kimyasal maddeler suyun içinde bulunan asılı maddeleri çürütüp ağırlaştırarak pıhtılaştırır. Pıhtılaştırıcı kullanmakla durulma süresini kısaltmak amaçtır. Havuzun dibinde zamanla bir çamur tabakası meydana gelir. Bu çamur özel makinelerle temizlenir. 1.3.3. Suyun Dezenfekte Edilmesi Suyu 10 dakika kaynatmak mikropları öldürmek için yeterlidir. Fakat bu yöntem pratik ve ekonomik değildir. Temizleme işleminde mikroplar kısmen azalmakla beraber tamamen ortadan kalkmaz. Ancak suyu kaynatmak salgın hastalıkların bulunduğu yerlerde uygulabilir. Suyu mikroplardan temizlemek için ozon, klor, kireç kullanılır. Şehir sularının temizlenmesinde yaygın olarak bu maddeler kullanılır. Mor ötesi (Ultraviole) ışınlardan geçirerek de dezenfekte yapılır. 1.3.4. Filtrasyon (Süzme) Durulma yapılıp da hâlâ suda kalan asılı maddeleri ayrıştırmak için yapılır. Bu işlem için uygun kalınlıkta ve temiz kum kullanılır. Su kum tabakasından geçirilir. Kumda süzülme yavaş ve hızlı olarak iki kademe olur. Yavaş süzmede, kum tabakasından geçen suyun hızı 50 250 mm/saat, kumun iriliği 0,5 1 mm, kum tabakasının kalınlığı 0,70 1,20 m dir. Hızlı süzmede, ise 5-10 m/saat, kum iriliği 0,35-0,60 mm dir, tabaka kalınlığı 0,65-1 m dir. Zamanla kum tabakası kirlenir ve süzme görevini yapamaz. Ters yıkama yapılarak kumun arasını dolduran maddeler temizlenir. 1.3.5. Demir ve Manganın Sudan Arındırılması Bunlar bol hava ile temas ettirilerek kolayca çöktürülür. Bu mümkün olmuyorsa bazı kimyevi maddeler kullanılır. 1.4. Şehir Sularının İletilmesi ve Dağıtılması 1.4.1. Suların Yerleşim Alanlarına İletilmesi Sular kaynağından alınıp temizlendikten sonra yerleşim alanlarına borularla taşınır. Su yerleşim alanlarına üç şekilde iletilir: Suyun yerçekimiyle iletilmesi Suyun pompalar yardımıyla iletilmesi Suyun depolama yoluyla iletilmesi 8
1.4.1.1. Suyun Yerçekimiyle İletilmesi Suyun derlendiği kaynak, şehirden yeteri kadar yüksekteyse bu yöntem uygulanır. Depo yüksekte olduğu için su kolayca kullanma yerlerine ulaşır. Suyun iletiminde ayrıca bir enerjiye ihtiyaç yoktur. Depo ile kullanma yeri arasındaki yükseklik ne kadar çok olursa su basıncı da o kadar artar. Bu iletim şekline tabi iletim de denir. su deposu şehir şebeke borusu 1.4.1.2. Suyun Pompalarla İletilmesi Şekil 1.1: Suyun şehre yerçekimiyle iletilmesi Kaynağından alınan su pompalarla doğrudan şehir şebekesine basılır. Pompaların arızalanması veya elektriğin kesilmesi halinde şehir susuz kalır. Sarfiyatın arttığı zamanlarda yedek su pompaları çalıştırılır. Elektiriğin kesilmesi halinde şehrin susuz kalmaması için yedek bir jeneratör bulundurulmalıdır. Bu tip iletime Doğrudan dağıtım da denir. pompa şehir şebeke borusu kuyu 1.4.1.3. Suyun Depolama Yoluyla İletilmesi Şekil 1.2: Suyun pompayla doğrudan iletilmesi Pompalarla su, şehirden yüksekte bulunan depo veya depolara basılır. Bu depolar civardaki tepeler üstüne kâgirden yapılabileceği gibi çelik sacdan da yapılabilir. Çelik sac depolar çelik konstriksüyon ayak üzerine oturtulur. Pompaların arızalanması halinde, şehrin su ihtiyacını bir süre karşılamak mümkündür. Bu dağıtıma tipine dolaylı dağıtım da denir. 9
pompa depo şehir şebeke borusu 1.4.1.3.1. Kâgir Depolar Şekil 1.3: Suyun şehre dolaylı iletilmesi Kâgir depolar beton veya betonarmeden yapıldığı için kâgir adını buradan alır. Suyun lezzetinin bozulmasını önler. Sağlığa zararlı mikroplar üretmez. Bu depolarda ısınmaya, donmaya ve sızmaya karşı önlemler alınmalıdır. Şehir suyunun depolanmasında daha çok kâgir depoları kullanılır. 1.4.1.3.2. Çelik Depolar Çelik depolar metal malzemeden yapılır. Metalik oksitlenmeden dolayı, iyice boyanması ve sıkça temizlenerek bakımının yapılması gerekir. Dış hava şartlarına göre izole edilmelidir. Kâgir depolara göre yapılışı kolay ve pratiktir. Bu depoların muhtelif bakımları ihmal edilirse suyun tadı ve özelliği bozulur. 1.4.2. Şehir Sularının Dağıtılması Şehir belediye sınırları içinde cadde sokaklarda yapılan dağıtım şehir suyu dağıtımı içine girer. Bu dağıtımı belediyeler yapar. Suların yerleşim alanlarında dağıtımı üç şekilde yapılır: Kör uç dağıtım Balık ağı dağıtım Karışık Dağıtım Günümüzde bu dağıtım sistemleri çift borulu yapılmaktadır. Özellikle büyük caddelerin şehir suyu dağıtımında çok kullanışlı olur. Su dağıtımı yapılacak binalara bağlantı yapabilmek için caddeler enlemesine kazılmaz. Hemen binanın kendi tarafında bulunan boruya bağlantı yapılır. 1.4.2.1. Kör Uçlu Dağıtım Bu sisteme ramifiye ve dal dağıtım sistemi de denir. Su devamlı akış halinde değildir. Yani boru uçları sokak sonlarında kapanmaktadır. Bir sokakta arıza olduğumda bütün semtin sularını kesmek zorunda kalırız. Çünkü her sokağın başında vana yoktur. Boruda suyun hareketsiz kalması suyun bayatlamasına ve boru dibinde çamur oluşmasına neden olur. 10
1.4.2.2. Balık Ağı Sistemi Şekil 1.4: Kör uçlu dağıtım sistemi Bu sistemde su devamlı akış halindedir. Her boru bölümünün vanalarla kontrolü mümkündür. Böylece arıza bulunduğu zaman borunun bulunduğu sokak veya sokakların suyu kesilir. Fakat bu sistemin yapımı pahalıdır. 1.4.2.3. Karışık Sistem Şekil 1.5: Balık ağı dağıtımı İki metodun sorunlarını ortadan kaldırmak için bunların birleşimi olan karışık sistem uygulanır. Bu sistemde merkezi yerleşim mahalleleri ağ sisteminde, kenar yerleşim alanları ise kör uçlu dağıtım sisteminde yapılır. Şekil 1.6: Karışık sistem 11
1.5. Şehir Suyunun Bina Tesisatına Bağlanması Binaların temiz su tesisatı bulunduğu sokak veya caddeden geçen şebeke borusundan alınır. Bir binaya, binanın önünden geçen şehir suyu borusundan su alma işlemi kolye ve kolye priz yöntemiyle yapılır. Şehir şebekesi kuru ve su yoksa sadece kolye kullanılır. Kolye çelik veya dökümden yapılmış manşonlu kelepçe biçimlidir. Borunun bağlanacağı manşon biçimli kısmına kolye boyunduruğu denir. Şebeke borusu ve kolye arasına conta koyularak kolye vidaları sıkılır. Bir matkapla boru bağlanılacak yerden delinerek bina hattı çekilir. Şehir borusunda basınçlı su varken kolye priz kullanılır. Borunun delinmesinde özel bir delme matkabı kullanılır. Kullanılan özel matkap elektriksiz ve el gırgırı biçimli olup mandreni priz musluğuna bağlanacak biçimlidir. Bina su tesisatı hattı için önce boruya bir kolye takılır. Kolyenin boyunduruğu ile boru arasındaki sızdırmazlığı sağlamak için bir conta konulur. Boyunduruğa bir priz musluğu vidalanır. Vanaya takılan özel delme matkabıyla borunun delinmesi sağlanır. Boruya açılan deliğin çapı 80 mm ye kadar borularda 25 mm; 100 mm ye kadar ise 32 mm den büyük olmamalıdır. Daha büyük ihtiyaçlar için boruya bir T parçası konur veya birden fazla delikten su alma işlemi yapılır. Resim 1.1: Kolye priz bağlantısı 1.5.1. Bina Besleme Hattı (Şube Yolu) Bina temiz su tesisatının şehir su borusu ile su sayacı arasındaki bölümüne bina besleme hattı denir. Besleme borusu hattı üzerine, yaya kaldırımı altında kalacak şekilde bir kontrol vanası konulur. Bu vanayı açıp kapamak için özel anahtar vardır. Boru çapı 15 daireye kadar 32 mm, 15 daireden sonra 40 mm polietilen boru olmalıdır. Resim 1.2: Besleme hattı 12
UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ 1 Verilen şekle uygun kolye priz bağlantısını 40 dakikada yapınız. Araç ve Gereçler 1. Kolye 2. Priz musluğu 3. Kare başlı belediye vanası 4. Polietilen (Pe) boru 5. Özel delme matkabı (El gırgırı) 6. Kendir 7. Sülüğen İŞLEM BASAMAKLARI İşe uygun takım ve aletleri hazırlayınız. Projeye uygun besleme yerini tespit ediniz. Şehir su borusu hattından, bina girişine kadar olan mesafeye besleme borusunu döşeyiniz. ÖNERİLER İş önlüğünüzü giyerek çalışma ortamınızı hazırlayınız. Çalışma ortamınızı düzenleyerek takım hane sorumlusundan markalama ve delme için gerekli olan takımları alınız. Mevcut olan ana boruyu hazırlayınız. Delinecek boru çapına uygun priz musluğu ve kolyeyi hazırlayınız. Boruyu uygun ölçülerde markalayınız. Boruya açılan deliğin çapı 80 mm ye kadar borularda 25 mm, 100 mm ye kadar ise 32 mm den büyük olmamalıdır. Kolyeyi markaladığınız yere bağlayınız. Özel delme aparatıyla yavaş deliniz. Hazırladığınız vanayı kolyeye takınız. Aldığınız hattı su sayacına kadar döşeyiniz. Besleme borusunun çevresini ince kumla doldurarak tesviye ediniz. 13
ÖLÇME VE VE DEĞERLENDİRME 1 Bu faaliyette kazanmış olduğunuz bilgileri aşağıda verilen soruları cevaplayarak değerlendiriniz. ÇOKTAN SEÇMELİ TEST 1. Aşağıdakilerden hangisi suyun başlıca fiziksel özelliklerinden değildir? A) Renk B) Berraklık C) Sıcaklık D) Isı 2. İçme suyu sıcaklığı tercihen kaç dereceden aşağı olmamalıdır? A) 10ºC B) 7ºC C) 20ºC D) 15ºC 3. Şehir sularının dağıtımı hangi yöntemle yapılmaz? A) Yukarıdan aşağıya dağıtım C) Kör uçlu dağıtım B) Balık ağı dağıtım D) Karışı dağıtım 4. Suyun iletimi kaç yolla yapılır? A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 5. Suyun yerçekimi ile iletiminin en önemli özelliği nedir? A) Pahalı olması C) Daha çabuk iletilmesi B) Ekonomik olması D) Hiçbiri 6. Bina içi tesisattaki borular aşağıda hangisinde doğru olarak verilmiştir? A) Dağıtım, kolon, bağlantı borusu C) Besleme borusu, branşman, ana boru B) Kolon, branşman, besleme borusu D) Kolon, besleme borusu, ana boru 7. Şebeke borusundan hat almak için şebeke borusuna takılan aparatın adı nedir? A) Matkap B) Kolye C) Priz hattı D) Branşman hattı DOLDURMALI TEST Aşağıdaki cümlelerde noktalarla belirlenen yerleri doğru sözcüklerle doldurunuz. 1. Bina temiz su tesisatının şehir su borusu ile su sayacı arasındaki hatta.. denir. 2. Sokak ve caddelerden geçen boruların birbiriyle bağlantılı yapılan dağıtım sistemine denir. 3. Sokak ve caddelerden geçen boruların birbiriyle bağlantısız yapılan dağıtım sistemine denir. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Bu faaliyette eksik olduğunuzu düşündüğünüz konular varsa, tekrar bilgi sayfasına dönerek eksik olan yönlerinizi tamamlayabilirsiniz. Kendinizi yeterli görüyorsanız diğer faaliyete geçiniz. Tüm sorulara doğru cevap verdiyseniz diğer faaliyete geçiniz. 14
ÖĞRENME FAALİYETİ 2 ÖĞRENME FAALİYETİ 2 AMAÇ Gerekli donanımları kullanarak standartlara uygun biçimde bina temiz suyu dağıtım sistemlerini döşeyebileceksiniz. ARAŞTIRMA Bu faaliyet öncesinde yapmanız gereken öncelikli araştırmalar şunlardır: Belediyelere giderek konu hakkında bilgi alınız. Bölgenizdeki tesisat ile ilgilenen firmalardan bilgi edininiz. 2. BİNALARDA SUYUN DAĞITIM SİSTEMLERİ Binalarda temiz suyu kullanma yerlerine ileten boru ağına bina temiz su tesisatı denir. Bunlar üç şekilde yapılabilir. 2.1. Kolon Sistemi Bu sistem şehir su basıncının yeterli olduğu yerlerde uygulanır. Şehir şebekesinden gelen su zemin kattan kolonlar vasıtasıyla açıktan ve merdiven boşluğundan dağıtılır. Bu sistemde sayaçlar her bağımsız birimin önünde sayaç kutusunun içine montaj edilir. Şekil 2.1: Kolon sistem dağıtımı 15
2.2. Dizi Sistem Tüm sayaçlar bina girişinde veya bodrum katta sayaçlar kutusunun içinde bulunur. Her bağımsız birime sayaçlardan ayrı kolon çıkarılır. 2.3. Basınçlama Depolu Sistem Şekil 2.2: Dizi sistem dağıtımı Şehir su basıncının yetersiz olduğu binalarda hidroforla (Basınçlama deposu) dağıtım yapılır. Suyun hava basıncı ile dağıtılmasını sağlayan silindir biçimindeki depolara hidrofor denir. Üstten dağıtmalı tesisatlarda üst katların basıncı yetersizdir. Hidrofor ile dağıtım yapılarak bu sakınca ortadan kaldırılır. Hidrofor basınçlı hava ile dağıtım yaptığından, içinde bulunan havanın suda erimesi sonucu suyun lezzeti de artar. Hidrofor suyu kuyudan ya da günlük ihtiyacı karşılayabilen su deposundan pompayla hidrofora taşınır ve hidroforda su basınçlandırılarak katlara gönderilir. Şehir su basıncının yeterli olduğu durumlarda suyun doğrudan binaya gitmesi için bypass bağlantısı yapılır. Bu durumda hidrofor devre dışı kalır. Şekil 2.3: Hidrofor tesisatı 16
UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ 2 Aşağıda verilen dizi sistemi kolon dağıtım kolektörünü yapınız. Araç ve Gereçler 1. Boru mengenesi 2. Boru anahtarı 3. Ø40 Te ve nipel 4. Ø40- Ø15, Ø20, Ø25, Ø32 redüksiyon 5. Kendir, sülüğen boya veya bezir yağı İŞLEM BASAMAKLARI İşe uygun araç ve gereçleri hazırlayınız. ÖNERİLER Çalışma ortamınızı hazırlayınız Gerekli araç ve gereçleri alınız. Verilen resme göre işi yapınız. Yapılan işin teslim ediniz. Resmi inceleyiniz. İşi yapmaya Ø40 mm lik Te den başlayınız. Ek parçalarına keten sarınız. Keten üzerine bezir yağı veya sülüğen boya sürünüz. Çıkış ağızlarının aynı eksende olmasına dikkat ediniz. İşini üzerindeki boya artıkları ve kirlerini temizleyiniz. Üzerine numaranızı yazınız. İşi öğretmeninize teslim ediniz. 17
ÖLÇME VE VE DEĞERLENDİRME 2 Bu faaliyette kazanmış olduğunuz bilgileri aşağıda verilen soruları cevaplayarak değerlendiriniz. ÇOKTAN SEÇMELİ TEST 4. Binalarda temiz suyu kullanma yerlerine ileten boru ağına ne denir? A) Kolon B) Ana boru C) Branşman hattı D) Bina temiz su tesisatı 5. Binalarda suyun dağıtım sistemi aşağıdakilerden hangisi değildir? A) Basınçlama depolu sistem B) Ana boru C) Dizi sistemi D) Kolon sistemi 6. Hidrofor (Basınçlandırma deposu) neden kullanılır? A) Suyu boşaltmak B) Suyu depo etmek C) Su basıncını artırmak D) Suyun basıncını sabitlemek 7. Şehir şebeke suyu yeterli olduğu yerlerde hangi sistemin kullanılması uygun olur? A) Kolon sistemi B) Üstten dağıtma sistemi C) Basınç bölgeli sistem D) Ana borulu sistem 8. Bypass hattı niçin yapılır? A) Suyu dolaylı olarak dağıtır. B) Su basıncı yeterli olduğu zaman doğrudan binaya bağlar. C) Suyun basınçlı olarak dağıtılmasını sağlar. D) Hidroforu devreye sokar. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Bu faaliyette eksik olduğunuzu düşündüğünüz konular varsa, tekrar bilgi sayfasına dönerek eksik olan yönlerinizi ders öğretmeninizden de yardım alarak tamamlayabilirsiniz. Tüm sorulara doğru cevap verdiyseniz diğer faaliyete geçiniz. 18
ÖĞRENME FAALİYETİ 3 ÖĞRENME FAALİYETİ 3 AMAÇ Gerekli donanımı kullanarak soğuk ve sıcak su daire içi borularını döşeyebileceksiniz. ARAŞTIRMA Bu faaliyet başlamadan yapmanız gereken öncelikli araştırmalar şunlardır: Belediyelere giderek konu hakkında bilgi alınız. Bölgenizdeki tesisat ile ilgilenen firmalardan bilgi edininiz. Bir inşaatı gezerek temiz su tesisatı boruların nasıl döşendiğini görünüz. 3. BİNA TEMİZ VE SICAK SU BORULARINI DÖŞEME 3.1. Soğuk Su Tesisatı 3.1.1. Çelik Borularla Tesisatın Döşenmesi Galvanizli çelik boru mengeneye yeterli uzunlukta bağlanır. Boru uygun yöntemlerden biriyle ölçü alınarak işaretlenir. İşaret yerinden kesilerek diş açma için boru ağzı temizliği yapılır. Boru çapına uygun pafta lokması pafta gövdesine takılır. Pafta cırcır yönüne ayarlanarak borunun diş açılacak ucuna takılır. Paftaya boru eksenine dik baskı uygulanarak pafta saat yönüne doğru çevrilir. Diş tutturulduktan sonra dişlere makine yağı damlatılarak paftanın ısınmaması ve rahat diş açılması sağlanır. Diş boyu, pafta lokmasını iki diş kadar geçmelidir. Galvanizli çelik borular ek parçasıyla birleştirme ve yön değiştirmeleri yapılır. Bu borulara hiçbir zaman eğme, bükme ve kaynak gibi sıcak işlem uygulanmaz. Yoksa boru kaplaması olan galvaniz özelliğini kaybederek borunun korozyona uğramasına neden olur. Borunun açılan dişi üstüne sızdırmazlık elemanı sarılır. Sızdırmazlık elemanı olarak keten veya teflon bant kullanılır. En çok kullanışlı olan kendirdir. Teflon bant ise silikon esaslı bir maddedir. Özellikle musluk, vana, uzatma parçası gibi krom nikel kaplı malzemelerde teflon bant tercih edilir. 19
Şekil 3.1: Kendir sarma Sızdırmazlık elemanı sarılan boru dişine ek parçası sıkılır. Ek parçası aşırı sıkılmamalıdır. Yoksa ek parçası çatlar. Bu da istenmeyen su kaçaklarına neden olur. Borunun son iki dişi sıkılmamalıdır. Boru birleşiminden sonra kalan kendir temizlenerek estetik olarak güzel bir görünüm sağlanır. 3.1.2. Bakır Borularla Tesisatın Döşenmesi Bakır borular Türkiye de daha çok küçük tesislerde kullanılır. Çelik borulara göre daha pahalı olmasına rağmen daha hafif, montajları kolay ve korozyona dayanıklıdır. Bakır borular sert ve yumuşak olabilir. 22 mm çapa kadar bakır boruların yumuşak cinsleri düz çubuk olarak bulunur. Daha büyük çaptakiler sadece düz boru olarak bulunur. Bakır boruların et kalınlıkları düşüktür. Bu nedenle bakır borular dişli bağlantıya uygun değildir. Bakır borular lehimli, havşalı, yüksüklü ve kordonlu olarak birleştirilir. Temiz su tesisatındaki birleştirmelerde dört yöntem kullanılır. Şekil 3.2: Bakır boru birleştirme örnekleri 20
3.1.3. Plastik Borularla Tesisatın Döşenmesi Temiz su tesisatında kullanılan polipropilen (Pp) türü plastik borular termosetting plastik özelliği taşır. Bu nedenle ısıl işlem yapılarak birleştirilir. Borunun 230 C 250 C kadar ısıtılması, kolay şekil alarak aynı cins plastikle yapışma özelliği kazanır. Burada boru ve ek parçasının aynı firmanın mamulü olmasına dikkat edilmelidir. 2. Sıcaklık ayarının yapılması 1. Füzyon kaynak makinesi 3. Lokmaların takılması Şekil 3.3: Plastik boru birleştirme Yeterli miktarda kesilen plastik borunun kaynak ucu temizlenir. Borunun ucu kaynak uzunluğu kadar işaretlenir. 230 C 250 C kadar ısınmış füzyon kaynak makinesi lokmalarına boru ve ek parçası aynı anda takılır. Yaklaşık 10 saniye kadar beklenir. Boru ve ek parçası aynı anda çekilerek 10 20 saniyede kıpırdatmadan, düzgün bir şekilde ve hafifçe bastırarak beklenir (Bu üçlüler küçük çaplar için geçerlidir.). 3.2. Sıcak Su Tesisatı 3.2.1. Çelik Borularla Tesisatın Döşenmesi Binaya soğuk su tesisatı döşeme esnasında sıcak su tesisatı da beraberinde döşenir. Sıhhi tesisatçı aynı işlemi yapar. 21
3.2.2. Bakır Borularla Tesisatın Döşenmesi Şofbenlerde, kombilerde, ısı tesisatında, ev ve sanayi tipi klimalarda, güneş enerji sistemlerinde, yerden ısıtma sistemlerinde, eşanjörler ve doğalgaz tesisatı gibi yerlerde geniş bir kullanım alanı bulunmaktadır. Bu konuyu daha geniş şekilde Kullanım sıcak su sistemleri modülünde uygulamalı olarak öğreneceğiz. 3.2.3. Plastik Borularla Tesisatın Döşenmesi Plastik boru altyapı malzemesi olarak çok iyi malzemedir. Kullanım sıcak suyu çok yüksek sıcaklıkta olmayacağı için ve borular döşeme içinde kalacağı için dayanım açısından ideal bir borudur. Yüksek sıcaklık istenen yerlerde alüminyum folyolu boru kullanılır. Bu boru piyasada PPRC (Polipropilen Random Copollimeriset) olarak bilinir. Folyolu borunun üzeri alüminyum kaplı olduğu için uzama katsayısı düşük ve sızdırmazlık dayanımı yüksektir. Bu konuyu daha geniş şekilde Kullanım sıcak su sistemleri modülünde uygulamalı olarak da öğreneceğiz. 3.3. Islak Mekânlarda Tesisatın Döşenmesi Binalarda banyo, WC ve mutfaklara ıslak hacim denir. Islak hacimler dairenin önemli bir alanını işgal eder. Dairelerin bu kısımlarında suyla ilgili ihtiyaçlar giderilir. Sıhhi tesisat su kullanma yerleri, ihtiyaca göre bu bölümlerde toplanır. Dairelerde temiz su boruları zorunlu kalmadıkça sıva altı döşenmelidir. Aynı zamanda borunun sıva altı döşenmesi terlemeyi önler. Katlara çıkan kolon boruları ise sıva üstü döşenir. Atık su boruları ise duvar veya döşeme içinden çekilir. Atık su kolon boruları duvar yüzeyinden döşenir. Sonradan bu borular fayans altına alınır. Yataydaki atık su boruları ise düşük döşeme veya döşeme üstünden çekilir. Döşeme kaplamasıyla üzeri kapatılır. 3.3.1. Banyo Banyoda klozet, lavabo, yer süzgeci, çamaşır makinesi, küvet gibi vitrifiye malzemeleri kullanılır. Banyo odalarının düzenlenmesinde kapının tam olarak açılabilmesine özen gösterilmelidir. Eğer çamaşır makinesi banyoya konulacaksa su ile temas etmeyeceği yerde olmasına dikkat edilir. Banyoya konulan vitrifiye malzemelerinin su kullanma yüküne göre sıhhi tesisat borusu çapı kullanılır. Bu malzemelerin her biri için genellikle ½ (Ø15 mm) anma çapındaki borular yeterlidir. Borular inşaat aşamasında, banyo duvarı iç yüzeyinden sıva altı döşenir. Banyoda kullanılan vitrifiye malzemelerde klozet gideri için Ø100 luk boru hattı bırakılmalı, diğerleri için Ø50 lik boru hattı yeterlidir. Banyoda dikey olarak döşenmesi gereken borular sıva altına döşenmelidir. Yatay atık su boruları bitmiş döşeme altında kalır. Bu modülün uygulamasını Atık Su modülünde yapacağız. 22
3.3.2. WC Banyodan ayrı olarak düşünülmeli ve çok iyi havalandırılmalıdır. WC lerde alaturka helâ taşı vazgeçilmez vitrifiye malzemesidir. WC çıkışına da bir lavabonun konulması gerekir. Lavabo helâ taşının kullanılmasından sonra el yıkamak için gereklidir. Alaturka hela taşı rezervuar doldurma borusu çapı ve taharet musluğu boru çapı ½ (Ø15 mm) olarak kullanılır. Lavabo musluğu için de ½ (Ø15 mm) lik boru yeterlidir. WC de hela taşının yanında temizleme için bas bağlantısı ve lavabo için atık su ağzı bırakılmalıdır. Hela taşı için Ø100 lük boru ağzı, lavabo için Ø50 lik boru ağzı yeterlidir. Bas için spiral boru ile bağlantı yapılır. Bağlantı yapılırken hela taşının arka tarafında borunun ezilmemesine dikkat edilmelidir. Bu modülün uygulamasını Atık Su modülünde yapacağız. 3.3.3. Mutfak Mutfakta esas olarak mutfak eviyesi ve ocak (Fırın) bulunur. Ayrıca bulaşık makinesi, buzdolabı, kahve makinesi, çırpıcı, kızartma makinesi gibi cihazlar da yer alır. Mutfaktaki tesisatı yaparken yukarıdaki malzemeleri göz önünde bulundurarak işlem yapmanız size ileride kolaylık sağlayacaktır. Mutfaklarda su ile doğrudan ilgili olan eviye ve bulaşık makinesidir. Bazı durumlarda şofben veya kombi de konulur. Bu boruların temiz su bağlantıları ½ (Ø15 mm) borularla yapılır. Bulaşık makinesi, şofben ve kombilerin sıcak su girişleri ½ olmasına rağmen, boru tesisatı ¾ çapta yapılır. Redüksiyonlarla ½ çapa düşürülür. Mutfakta bırakılacak atık su tesisat bağlantıları eviye ve bulaşık makinesi içindir. Onların atık su boru çaplarının da Ø50 olması yeterlidir. Bu modülün uygulamasını Atık Su modülünde yapacağız. 23
UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ 3 Aşağıda verilen projenin uygulama tesisatını bilgi sayfalarında verilen bilgiler doğrultusunda, işlem basamaklarına uygun olarak yapınız? Araç ve Gereçler 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Boru mengenesi Boru paftası Boru anahtarı Galvanizli çelik boru Muhtelif boru ek parçaları Küresel vana Kendir Sülüğen veya bezir yağı 24
İŞLEM BASAMAKLARI ÖNERİLER Öğretmeninizin isteği doğrultusunda grup çalışması yapabilirsiniz. İş önlüğünüzü giyerek çalışma ortamınızı İşe uygun takım ve aletleri düzenleyiniz. hazırlayınız. Çalışma ortamınızı düzenleyerek takım hane sorumlusundan gerekli olan takımları alınız. Malzeme deposu sorumlusundan boru ve ek parçalarını alınız. İşe başlamak için projeyi iyice inceleyiniz. Kat arasından geçecek borulara mutlaka kovan Projeye göre tesisat geçişlerini koyunuz. belirleyiniz. Boruların geçeceği yerleri tebeşirle işaretleyiniz. Boru geçiş kanallarını deliklerini hazırlayınız. ve Boru kanallarını açınız. Kırılan tuğla parçalarını temizleyiniz. Tesisata başlamadan önce iyi düşünerek bir kere yapınız. Uygun boru seçmek ve soğuk su Tesisatı yaparken o anı değil, ilerisini boru tesisatını döşeyiniz. düşünerek iş yapınız. Boru ağızlarının sıva altında kalmamasına dikkat ediniz. Sıcak su borularını soğuk su borularının üstünden döşeyiniz. Uygun boru seçmek ve sıcak su Boruları ısıtıcıdan başlayarak döşeyiniz. boru tesisatını döşeyiniz. Boruların eğimine dikkat ediniz. Boru ağızlarının sıva altında kalmamasına dikkat ediniz. İşin doğruluğunu kontrol ediniz. İşi bitirerek teslim ediniz. Kirlettiğiniz yerleri temizleyiniz. Öğretmeninize işi bitirdiğinizi söyleyiniz. 25
ÖLÇME VEVE DEĞERLENDİRME 3 ÖLÇME DEĞERLENDİRME Bu faaliyette kazanmış olduğunuz bilgileri aşağıda verilen soruları cevaplayarak değerlendiriniz. ÇOKTAN SEÇMELİ TEST 1. Bakır borularda birleştirme şekli hangisi değildir? A) Havşalı B) Lehimli 2. C) Kaynaklı D) Kordonlu Plastik borularda makine kaç dereceye kadar ısıtılır? A) 200ºC B) 320ºC 3. C) 250ºC D) 300 ºC Füzyon kaynak makinesi yeterli ısıtılmazsa ne olur? A) Yapılan birleştirmeler basınca dayanıklı olmaz. B) Borular yapışmaz. 4. Sıcak su tesisat ağızları hangi tarafta bulunur? A) Sağ B) Alt 5. C) Üst D) Sol Soğuk su ve sıcak su tesisatının iyi planlanması ne gibi avantajlar sağlar? A) İşçiliği azaltır. B) Hepsi 6. C) Kaliteli kaynak yapılır D) Hiçbiri C) Daha ekonomiktir. D) Malzeme tasarrufu sağlar. Galvanizli boruların birleştirilmesinde hangi yöntem uygulanır? A) Lehimli birleştirme yapılır. B) Füzyon kaynağı. C) Birleştirmeler vidalı yapılır. D) Birleştirmeler kaynakla yapılır. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Bu faaliyette eksik olduğunuzu düşündüğünüz konular varsa, tekrar bilgi sayfasına dönerek eksik olan yönlerinizi ders öğretmeninizden de yardım alarak tamamlayabilirsiniz. Tüm sorulara doğru cevap verdiyseniz diğer faaliyete geçiniz. 26
ÖĞRENME FAALİYETİ 4 ÖĞRENME FAALİYETİ 4 AMAÇ Uygun takım ve aletleri kullanarak soğuk ve sıcak su tesisatı ağızlarını, tekniğine uygun olarak ayarlayabileceksiniz. ARAŞTIRMA Bu faaliyet öncesinde yapmanız gereken araştırmalar şunlardır: Bölgenizdeki tesisat ile ilgilenen firmalardan bilgi edininiz. Bir inşaatı gezerek temiz su tesisat borularının nasıl döşendiğini görünüz. 4. TEMİZ SU VE SICAK SU TESİSAT AĞIZ AYARLARI 4.1. Boru Ölçü Ayarları Temiz su boruları daima boyuna ölçü alınarak işaretlenir. Ölçü almada şerit metre ve kırmızı kurşun kalem kullanılır. Atölye şartlarında ve küçük ölçülerde çelik cetvel de kullanılabilir. Metrenin ucu, ölçü başlangıç noktasından tutulur. Metre, ölçü değeri büyüklüğü kadar açılarak boru üzeri işaretlenir. Ölçü almanın özelliğine göre ek parçasının artıracağı büyüklük ve diş payını göz önünde bulundurmak gerekir. Ölçü alma kuralları ayrıntılarını daha önceki modüllerde görmüştük. Değişik çaplı boruların yatay ve düşey döşenmeleri durumunda boruların eksenleri arasındaki mesafesinin yaklaşık olarak 200 mm bırakılması uygun olur. Şekil 4.1: Yatay boruların paralel döşenmesi 27
Şekil 4.2: Dikey boruların paralel döşenmesi Tesisatta en zor uygulamalardan biri olan batarya bağlantı ağızlarının ölçüleri ise 155 mm olarak bırakılmalıdır. Batarya bağlantı ağızları bırakılırken mutlaka batarya şablonu kullanılmalıdır. Ağızlar bırakılırken dikkat edilmesi gereken hususlardan biri de bırakılan ağızların sıvadan sonra sıva altında kalmayacak şekilde yapılmasıdır. Bunun için de batarya boru ağızlarına 10 cm kadar bir boru parçasının sıkılması, boru ağızlarının sıva ile kapatılmasını önler. Şekil 4.3: Batarya ağzı ölçüsü 4.2. Boruları Su Terazisi ile Terazileme Temiz su boruları belirli eğimle döşenir. Eğimin yönü su sayacı tarafıdır. Bu eğim tesisatın suyla dolması sırasında, havanın armatürlere doğru yükselmesini sağlar. Ters eğim ise tesisatta hava toplanmasına neden olur. Temiz su tesisatında en uygun eğim %0,5 tir. Uzun ve düz boru hatlarında eğim %0,1 e kadar düşürülebilir. Eğim su terazisi ile alınır. Su terazisindeki hava kabarcığı iki çizgi arasındayken terazinin eğim yönü, ucuyla boru arasında eğim miktarı kadar boşluk olur. Tek tip eğim uygulanan boru bölümlerinde 1 m lik uzunluğa göre hesaplanmış ahşap bir mastar veya 28
terazinin uzunluğuna göre hesaplanarak yapılmış ahşap takoz eğimin verilmesini kolaylaştırır. Batarya bağlantı ağızlarının yüksekliğinin aynı hizada olmasına mutlaka dikkat edilmesi gerekir. H-Ahşap takoz veya mastar yüksekliği(mm) U-Uzunluk (mm ) E-Eğim(%) H=UxE formülü ile hesaplanır. Örnek: 2000 mm uzunluğunda yataya paralel döşenen temiz su borusu %0,5 eğimle döşeniyor. Su terazisinin altına konulacak takoz yüksekliği ne kadar olmalıdır? Çözüm: H=? H=UxE U=2000 mm H=2000x0.005 E=%0,5 H=10 mm dir. Şekil 4.4:Temiz su borularında kullanılan mastarlar 29
4.3. Boruları Sabitleme Temiz su boruları geçtikleri yapı elemanı yüzeyine kelepçe, askı ve konsollarla tespit edilir. Her boru türüne kendi malzemesinden yapılmış tespit elemanı kullanılır. Temiz su tesisatında en çok kullanılan tespit elemanı örnekleri aşağıda şekillerle gösterilmiştir. Şekil 4.5:Boru tespit örnekleri 30
Boru tespit elemanları temiz su boruları çap büyüklüğüne, yatay ve dikey konumlarına göre belirli aralıklarla tespit edilir. Boru çaplarına göre aralık ölçüleri: a. Dikeyde boru tespit aralığı b. Yatayda boru tespit aralığı Şekil 4.6: Yatay ve dikeyde çaplara göre boru çelik tespit ölçüsü Temiz su tesisatında, sıva altında döşenen boruları sabitlemek için önce tel kullanılır. Tesisat denemeye tabi tutulduktan sonra eğer tesisatta kaçak yoksa borular yapılacak harçla sabitlenir. Yapılacak harca kesinlikle kireç konulmamalıdır. Özellikle galvanizli boru kullanılmışsa buna çok dikkat edilmelidir. Borular kapatılırken bırakılan musluk ve batarya ağızlarının dışa doğru tam 90 bakmasına dikkat edilir. Batarya ağızları ölçüleri tekrar kontrol edilir. Plastik borularla yapılan tesisatlarda özel bir aparatla ağızlar sabitlenir. Bu aparata batarya bağlantı şablonu denir. Aşağıdaki şekilde şablonun kullanılışı gösterilmiştir. Resim 4.1: Batarya bağlantı şablonu 31
UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ 4 Aşağıda verilen batarya bağlantı ağzı hazırlama uygulamasını, bilgi sayfalarında verilen bilgiler doğrultusunda işlem basamaklarına göre temrin amaçlı yapınız Araç ve Gereçler 1. 2. 3. 4. 5. 6. İŞLEM BASAMAKLARI Kurbağacık anahtar Ø allen anahtar ½ dirsek Alçı Çekiç Keski ÖNERİLER Tesisatın sağlıklı çalışması ve estetik olarak güzel görünmesi için su terazi kullanınız. İşe uygun takım ve aletleri İş önlüğünüzü giyerek çalışma masanızı düzenleyiniz. hazırlayınız. Çalışma ortamınızı düzenleyerek gerekli olan takım ve malzemeleri alınız. Yerden yüksekliği ölçerek işaretleyiniz. Batarya yerini çizerek Yükseklik ölçü işaretine göre iki ağız arasının belirtiniz. yerlerini işaretleyiniz. İşaret yerlerini dirsek büyüklüğü kadar açınız. Dirsekleri yerlerine alçı harcıyla tutturarak ve Dirsekleri yerlerine tutturunuz. kurumaya bırakınız. Dirsek ağızları sıvayla aynı seviyede olsun. Eksantrik nipelleri bağlayınız. Terazisini ayarlayınız. Eksantrik nipelleri takınız. Rozetleri nipellere takız. Batarya somunlarını önce elle eşit, sonra kurbağacık anahtarla sıkınız. Ölçü ve terazi kontrolünü yapınız. İşinizi kontrol ediniz. Kirlettiğiniz yerleri temizleyiniz. İşi bitirdiğinizi öğretmeninize söyleyiniz. 32
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 4 Bu faaliyette kazanmış olduğunuz bilgileri aşağıda verilen soruları cevaplayarak değerlendiriniz. ÇOKTAN SEÇMELİ TEST 1. Değişik çaplı boruların yatay ve düşey döşenmeleri durumunda eksenleri arasındaki mesafe yaklaşık olarak ne kadar olmalıdır? A) 100mm B) 150mm 2. C) 200mm D) 250mm Batarya bağlantı ağızları ölçüsünün doğru bırakılmaması hangi sorunları ortaya çıkarır? A) Batarya bağlanmaz. B) Fayansları kırmamız gerekir. 3. C) Zaman kaybı olur. D) Hepsi Tesisatta eğim hangi takımla kontrol edilir? A) Gönye B) Su Hortumu 4. C) Terazi D) Kumpas Borularda eğim hangi yöne doğru olmalıdır? A) Yukarıya doğru B) Suyun akış yönüne doğru 5. C) Aşağıya doğru D) Suyun akış yönünün tersine Batarya bağlantı ölçüleri kaç mm olmalıdır? A) 155 mm B) 145 mm C) 160 mm D) 140 mm DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız. Doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Bu faaliyette eksik olduğunuzu düşündüğünüz konular varsa, tekrar bilgi sayfasına dönerek eksik olan yönlerinizi ders öğretmeninizden de yardım alarak tamamlayabilirsiniz. Tüm sorulara doğru cevap verdiyseniz diğer faaliyete geçiniz. 33
ÖĞRENME FAALİYETİ 5 ÖĞRENME FAALİYETİ 5 AMAÇ Gerekli donanımı kullanarak su sayacı montajını yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA Bu faaliyet öncesinde yapmanız gereken araştırmalar şunlardır: Belediyelere giderek konu hakkında bilgi alınız. Bölgenizdeki tesisat ile ilgilenen firmalardan bilgi edininiz. Bir inşaatı gezerek sayacın nerelere döşendiğini görünüz. 5. SU SAYACININ MONTAJI Özelliğine göre içinden geçen akışkan miktarını ölçmekte kullanılan tesisat malzemelerine su sayacı denir. 5.1. Su Sayacı Çeşitleri Su sayaçları 15 mm çaptan, 800 mm çapa kadar her türlü su ölçüm ihtiyacını karşılayacak yapıda üretilmektedir. Sıhhi tesisatta kullanılan su sayaçlarını soğuk ve sıcak su sayaçları olarak iki grupta inceleyebiliriz. 5.1.1. Soğuk Su Sayaçları Su sayacı; devamlı suyla temas halinde olarak geçen suyun miktarını (debisini) ölçme aletidir. Geçen suyun miktarının ölçülebilmesi için önce su pervaneyi çevirir. Geçen suyun miktarı ile pervanedeki dönüş sayısı arasında doğru bir orantı vardır. Pervanedeki hareket dişli mekanizmaya iletilir. Su sayaçları prensip olarak hız esaslı çalışır. Su sayacı, su girişi sağlayan bir delik (Bu delik basit veya karmaşık geometrili olabilir.), su çıkışı ve belirli çapa sahip bir rotordan oluşur. Rotor, suyu birim miktarda geçiren sayaç elemanıdır. 34 Şekil 5.1: Su sayacının ölçme prensibi
Su, sayacın çeşidine ve suyun giriş çıkış hareketine göre tek ya da çok huzmeli su geçişi yapar. Bunlar teğetsel tip olarak adlandırılırlar. Çünkü suyun girişi, rotor eksenine göre dik olduğu için teğetsel çalışır. Huzme, suyun sayaçtan geçerken birim miktara ayrılmasıdır. Tek huzmeli sayaçlar, suyu bir birim olarak geçirir ve ölçme yapar. Tek huzmeli sayaçlarda rotor tekerlek şeklinde olup çok kanatlıdır. Düzlemine dik olan ekseni etrafında simetriktir. Eksenin bu şekilde dik olması, rotorun mil üzerinde yataklanma karakteristiğini iyileştirdiği gibi küçük debilerde ortaya çıkan sürtünme sorununu da en aza indirir. Çok huzmeli sistemde ilk bakışta tek huzmeli ile Şekil 5.2: Sayacı tek huzmeli ölçmesi aynı elemanları içerir. Yani rotor, mil, ayar plakası ve oda ortak parçalardır. Fakat su ölçümü yapılan odada 2 tip ve birbirine ters su akışı olur. Biri giriş huzmeleri, diğeri çıkış huzmeleridir. Su huzmesi odacığa ulaştığında burada bir kaç adet birbirine eşit su huzmecikleri haline dönüşür. Böylece rotora herhangi bir yan kuvvet gelmeyeceği için ölçüm daha hassas olur. Su huzmecikleri odacığa girer ve rotor çevresinde bir helisel hareket oluştururlar. Rotor ile oda duvarları arasında hareket ederek çıkış deliklerinden dışarı çıkar. Aynı tek huzmelide olduğu gibi suyun bir kısmı rotor kanatları arasında kalır ve rotor ile dönmeye devam eder. Su huzmelerinin helisel hareketi sonucu, rotor yukarı kalkar ve suda yüzmeye başlar. Pratik olarak rotor, milin üzerindeki ağırlığını yitirir. Bu arada rotora bağlı olan mil dönerek sayaç dişlilerini çevirir. Dişliler değerlendirme rakamlarını saydırır. a. Rotor odacığı b. Sayacın çok huzmeli ölçmesi Şekil 5.3: Çok huzmeli sayacın ölçme prensibi Tek ve çok huzmeli sayaçlar arasındaki farklar : Tek huzmeli sayacın mekanizması daha basittir. Aynı kapasiteli sayaçlar daha küçük olur. Fakat daha ucuzdur. Montajı basit ve kolaydır. Tek huzmeli sayaçlar çok huzmeli sayaçlara göre daha hassastır. İlk harekete geçtiği anda debi çok huzmeliye göre daha düşüktür. Kumlu ve tortulu sularda tek huzmeli sayaç daha iyi bir performans sağlar. Çok huzmeli sayaçta su daha iyi dengelenerek rotoru döndürür. Bu sayacın uzun ömürlü olmasını ve malzeme performansını, tek huzmeliye göre daha uzun süre korumasını sağlar. 35