Myra-Demre Aziz Nikolaos Kilisesi Kazısı ve Duvar Resimlerini Belgeleme, Koruma-Onarım Çalışmaları 2007 Excavations at the Church of St. Nicholas in Myra-Demre and the Conservation-Restoration and Documentation of the Wall Paintings in 2007 S. Yıldız ÖTÜKEN Ebru F. FINDIK Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Hacettepe Üniversitesi adına yürütülen Myra-Demre Aziz Nikolaos Kilisesi Kazısı ve Duvar Resimlerini Belgeleme, Koruma-Onarım Çalışmaları 20.8-20.9.2007 tarihleri arasında gerçekleştirilmiş; Mimari Belgeleme ve Onarım Çalışmaları Mimar C. Kabaoğlu ve ekibi, duvar resimlerini koruma-onarım çalışmaları Arkeolog Restoratör R. İşler ve ekibi tarafından yürütülmüştür. Önceki yıllarda olduğu gibi çalışmalar Aleksander Onasis ve Vehbi Koç Vakfı tarafından desteklenmiştir. 2007 yılında kazı çalışmaları piskoposluk ikametgahı batısındaki dolgu alanda, D yapısı içi ve dışındaki alanlarda, F yapısı, podyum ve kilisenin batı avlusunun güneyindeki E yapısının içinde gerçekleştirilmiştir (Çiz. 1). Piskoposluk İkametgahı Batısındaki Dolgu Alanda Yapılan Çalışmalar 11. yy. da zemin yükseltme amacıyla doldurulan kilisenin kuzey batısındaki alan 4.-11. yy. arasındaki buluntuları kapsar. Bu dolgunun yüksekliği yaklaşık 0.95 ile 1.10 m. ye kadar çıkar. 1.10 m. üstü ise 12-13. yy. buluntularını içerir. Bu alanda yapılan çalışmalarda iki yıldır yaklaşık 1.25 ile 1.10 m. arasında bir harç tabakası izlenir. İncelemeler bu alanın 11.-12. yy. larda yapıdaki büyük bir imar faaliyeti sırasında harç karıştırmak için kullanıldığını gösterir. Aynı alanda önceki yıllarda gözlenen küçük moloz ve tuğla kırıklı tabakalar da bu görüşü destekler. Alandaki gri, kumlu ve kireçli harç bileşimi kilisenin ek yapılarında kullanılan harçla çok benzerdir. Batı alandaki harçlı tabaka yapıların tarihlendirilmesi için önemli bir veridir; IX. Konstantin ve Zoe tarafından 1042 yıllarında yapıldığı düşünülen restorasyon çalışmalarına ya da daha sonraki bir dönemdeki imar faaliyetine Excavations at the Church of St. Nicholas in Myra-Demre and the conservation-restoration and documentation of the wall paintings were carried out on behalf of the Ministry of Culture and Tourism and Hacettepe University from August the 20 th to September the 20 th, 2007. Archi tectural documentation and repair works was conducted by architect C. Kabaoğlu and his team, while the conservation-restoration work on the wall paintings was carried out by archaeologist-restorer R. İşler and his team. As in previous years this work was financially supported by the Alexander Onassis and the Vehbi Koç Foundations. The 2007 campaign covered works in the filled area lying to the west of the Episcopal Residence, inside and outside Structure D, Structure F, on the podium and inside Structure E that is located to the south of the west courtyard. Work in the filled area to the west of the Episcopal Residence The area to the northwest of the church was in-filled in the 11 th century to level the area and it contained items dating from the 4 th to the 11 th centuries. The filling rises to 0.95 m.-1.10 m. Above the 1.10 m. level are finds dating from the 12 th -13 th centuries. During the course of excavations in this area during the last two years a layer of mortar has been observed between 1.25 and 1.10 m. indicating this area was employed to mix mortar during the extensive building activities of the 11 th -12 th centuries. The layers of small rubble and brick shards observed in this same area during preceding years also support this understanding of the use of this area at this time. The grey, sandy and limy mortar that is found here is quite similar to the mortar in the annex buildings of the church. 47
Çiz. 1 Aziz Nikolaos Kilisesi 2007 kazı planı (N. Karakaya) Dwg. 1 Excavation plan of the Church of St. Nicholas in 2007 (N. Karakaya) işaret etmektedir. Bu alanda çamurla sıvanmış bir çukur içine yerleştirilmiş, tutamakları 0.27-0.29 m. kota oturan, iki pitos in situ olarak bulunmuştur (Res. 1). 0.52-0.55 m. kottaki pitos yuvalarının etrafında harç ve kiremitle çok düzgün olmayan bir zemin oluşturulmuştur. Kırık haldeki pitosların parçaları 0.60 m. kottan itibaren yoğundur. Dip kısmındaki yanık içlerinde yağ, tahıl gibi yanıcı bir maddenin depolandığını düşündürür. Hemen yanlarında bulunan ve ağız çapı 50 cm., kaide çapı 15 cm., yüksekliği 13.5 cm. olan mortaria nın da pitosla ilişkili olduğu; içinde karıştırılan ya da ezilen şeylerin pitoslarda depolandığı ya da pitoslardan alınan gıdanın bu kaplarda işlem gördükten sonra kullanıldığı düşünülür. Aynı yerde ele geçen kırmızı astarlı tabaklar 6-7. yy. a tarihlenirken, buradaki kuruluşun birinci yapı dönemine ait olduğunu gösterir. 1.00-0.90 m. kotta bulunan Nikephoras Phokas sikkesi (602-610) bu görüşü destekler. D yapısı İçi ve Dışındaki Çalışmalar 2004 te açılan arkosoliumda açılan sandık tipi iki mezar (D1) yapısının manastır kuruluşu ile ilgili önemli bir aile mezarlığı olduğunu belgelemiştir. 2007 yılında önceki yıl da olduğu gibi bu yapının etrafını çevreleyen ve locus ed sanctum olarak tanımlanan alandaki diğer mezarların açılmasına devam edilmiştir. Yapının güney- This layer with mortar in the west area is of importance for the dating of structures because it points to building activities conducted during the reign of Constantine IX and Zoe about 1042 or later. In this area, two pithoi were found in situ placed in a pit plastered with mud. Their lugs rest at 0.27-0.29 m (Fig. 1). The sockets for the pithoi at the 0.52-0.55 m. level are surrounded by an irregular floor of mortar and bricks. The fragments of these damaged pithoi are found extensively from the 0.60 m. level. The burnt residue in their bottoms may have belonged to a substance like oil or grains stored in them. Just next to them is a mortaria with a 50 cm. rim diameter, 15 cm. base diameter and 13.5 cm. in height in connection with these pithoi and it is thought that either their contents were processed here before storing them in the pithoi or the stored contents were processed here before they were used. Red slip plates found at the same place are dated to the 6 th -7 th centuries and thus, they belong to the first building period of construction here. A coin of Nikephoras Phokas (602-610) found at the 1.00-0.90 m. level further supports this indication. Work inside and outside Structure D Two cist-type graves uncovered in the arcosolium excavated in 2004 have proven that Structure D1 was an important family tomb related to the monastery. As in the 48
Res. 1 Batıdaki dolgu alanda in situ olarak bulunan pithos, 6-7. yy. Fig. 1 Pithos in situ in the filled area on the west, 6 th -7 th centuries batı köşesinde yapılan açmada 0.40 m. kotta kırık levhalardan oluşan bir zemin tespit edilmiştir. D1 yapısının dışındaki M-4 ve M-8 mezarları Antropolog D. Erdal tarafından açılmıştır. D yapısı orta bölümü (D2) dışında, batısındaki çalışmalarda 0.40 m. kotta zemin döşemesi ortaya çıkarılmıştır. D yapısı kuzey bölümü (D3) dışındaki çalışmalarda da 0.30 m. kotta düzgün taş levha zemin döşemesi bulunmuştur. Buradaki çalışmalarda zemin üstünde 11. yy. a ait bir kurşun mühür ve IX. Konstantin - Zoe (1042-1050) An. C grubunda bir bronz sikke ele geçmiştir. D yapısı kuzey bölümü (D3) dışında, doğudaki çalışmalarda 0.30 m. kotta zemin döşemesi ortaya çıkarılmıştır. Aynı alanda mimari plastik, seramik, cam, hayvan kemiği ile IX. Konstantin - Zoe (1042-1050) dönemine ait bir bronz sikke bulunmuştur (Res. 2). D yapısı orta bölümü batısındaki iki açma da 0.30 m. kotta zemin döşemesi ile karşılaşılmıştır. 2008 yılında bu açmalara paralel açmalarda çalışılmaya devam edilecektir. F Yapısındaki Çalışmalar D yapısı güney bölümünün batısındaki F yapısı uzunlamasına dikdörtgen planlıdır. Bu yapıdaki çalışmalar 2004 yılında başlanmıştır; bu yıl 3.20-2.10 m. kottaki alüvyon toprak; 2.10 m. kottan 1.65 m. kota kadar alüvyon ve karışık toprak; 0.90 m. kottan itibaren toprak kaldırılmıştır. Yapının güneydoğu ve kuzeydoğu bölümlerinde 0.60, 0.45 ve 0.37 m. kotlarında zemin bulunmuştur. 0.60 ve 0.45 m. de bulunan zemin harçla oluşturulmuşken, 0.37 m. kotta bulunan zemin taş levhadır. Mekanın içinde zeminin yükseltilerek birden çok kez kullanılmış olduğu anlaşılır. Yapının kuzeybatı köşesinde 0.90 m. kotta insan iskeletine ait bir kafatası bulunmuştur. Ancak iskelete ait diğer kemiklere rastlanılmamıştır. Bu yapının içinde çok sayıda sırsız seramik, hayvan previous year, in 2007 too, we continued to uncover tombs found in the so-called locus ed sanctum surrounding this building. The trench in the southwest corner had a floor of broken plaques at the 0.40 m. level. Graves M-4 and M-8 outside D1 were exposed by anthropologist D. Erdal. Outside the middle part of Structure D (D2), the work in the west exposed flooring at the 0.40 m. level. The work outside the north section (D3) of Structure D exposed a regular flagstone pavement at the 0.30 m. level. Here, on the floor a lead seal of the 11 th century and a bronze coin of Anonymous C group of Constantine IX - Zoe (1042-50) were found. Outside the north section D3, the work to the east brought to light at 0.30 m. level in the same area architectural sculpture, potshards, glass, animal bones and a bronze coin of Constantine IX - Zoe (1042-50) (Fig. 2). In the two trenches dug in the west of the middle section, the flooring was again found at the 0.30 m. level. In 2008, work will continue in new trenches parallel to this area. Work at the Structure F Structure F is an oblong rectangular building to the west of the south section of D. Work was initiated here in 2004 and this year alluvial silt was removed from the 3.20 m. level down to 2.10 m.; alluvial silt mixed with regular earth was removed from the 2.10-1.65 m. level; and regular earth was removed from 0.90 m. onwards. In the southeast and northeast parts of the building we found floorings at the 0.60 m., 0.45 m., and 0.37 m. levels. The top two floors were constructed from mortar while the lower floor was paved with plaques. Thus, the interior floor level was raised a few times during the lifetime of the building. A human skull was found at the 0.90 m. level in the northwest corner but the other bones are missing. Inside this building were found numerous pieces of unglazed pottery, animal bones, metal items and glazed pottery. Iron items, thought to be furniture parts, as well as examples of glazed potshards belonging to the Aegean and Zeuxippos wares indicate that the building was used in the late 12 th -13 th centuries. Res. 2 Bitkisel ve haç kabartmalı mimari plastik parça Fig. 2 Architectural sculpture with vegetal and cross motifs 49
kemiği, maden ve sırlı seramik ele geçmiştir. Maden buluntular arasında mobilya ayağı olduğu sanılan demir ayaklar, Ege ve Zeuxippus kaplarına ait sırlı seramikler mekanın geç 12-13. yy. larda kullanıldığını gösterirler. Kilisenin Kuzeydoğusunda Podyumda Yapılan Çalışmalar 1995 yılında ara verilen kilisenin kuzeydoğu ekinin doğusunda yer alan merdivenli podyumda bu yıl tekrar çalışılmaya başlanmıştır. 2007 de alanda biriken toprak ve alüvyon temizliği yapılmış; 1.85 m. kottan itibaren kazı çalışmaları yapılmıştır. 1.85-1.70 m. kotlarda yoğun olmak üzere alanda 24 adet kireç taşından sekizgen biçimli opus sectile yer döşemesine ait parça bulunmuştur (Res. 3). Podyumun kuzeydoğu köşesinde duvara bitişik 1.40x1.70 m. boyutlarındaki açmada sırsız seramik, cam, geometrik kesitli opus sectile ve mimari plastik parçalar bulunmuştur. Buluntular arasında granitten yapılmış takı dökümüne ait bir kalıp envanter niteliğinde önemli bir parçadır. Bu bölümde ayrıca 1.90-1.70 m. kotta iki bronz sikke bulunmuştur. Sikkelerden birisi Nikephoras Phokas (602-610), diğeri IX. Konstantin-Zoe (1042-1050) An. C grubuna aittir. Kilisenin Batı Avlusundaki E Yapısı İçindeki Çalışmalar Res. 3 Podyumda bulunan opus sectile yer döşemeleri Fig. 3 Opus sectile pieces found on the podium Kilisenin batı avlusunu güneyden sınırlayan iki katlı yapının alt katındaki çalışmalar 2003 yılında başlamıştır; yapıyı tonoza kadar dolduran alüvyon boşaltıldıktan sonra yaklaşık 0.85 m. kotta toprak seviyesine inilmiştir. Yapıya giriş doğu duvardaki yuvarlak kemerli bir kapıdan sağlanır. Doğu-batı yönünde dikdörtgen planlı, tonozlu yapı birbirinden kemerlerle ayrılan altı bölümden oluşur. Yapı batıda ve doğuda üçer bölümlüdür; ortadan batı bölüme basık kemerli bir kapı ile geçilmektedir. 2007 yılında yapının içindeki kot farklılıklarını gidermek için üçüncü bölümde 0.75 m. kottan 0.40 m. kota; ayrıca batı duvarı önünde duvarın oturduğu kotu tespit etmek için 0.60 m. kottan 0.10 m. kota inilmiştir. Bu bölümde 0.40-0.30 m. ve 0.30-0.10 m. kotta Tiberius II. Konstantin Work at the Podium to the northeast of the Church Work was resumed on the stepped podium extending to the east of the Northeast Annex, which was halted in 1995. Earth and alluvium that accumulated here were removed and excavations were initiated at the 1.85 m. level. Mainly from the 1.85-1.70 m. level, 24 octagonal pieces of limestone opus sectile were found (Fig. 3). In the trench measuring 1.40x1.70 m. dug in the northeast corner of the podium adjoining the wall unglazed pottery, glass, geometric shaped opus sectile pieces and pieces of architectural sculpture were found. Among these finds a granite mould for casting jewellery is noteworthy. Two bronze coins were also found at the 1.90-1.70 m. level: one belonging to Nikephoras Phokas (602-10), the other to Constantine IX - Zoe (1042-50) of the Anonymous C group. Work inside Structure E in the west courtyard of the Church The work in the ground floor of the two-story building bordering the western courtyard on its south was initiated in 2003. The alluvium filling the ground floor up to its vault was removed and earth was reached at ca. 0.85 m. The building was accessed from a round-arched doorway on the east. The vaulted rectangular building extends in an east-west direction and comprises six sections separated from one another by arches. The structure has three sections on the east and west each of which are connected via a low-arched doorway in the middle. In order to remove the level differences inside, the level of the third section was lowered from 0.75 m. to the 0.40 m. level; in addition, in front of the western wall, the level was lowered from 0.60 m. to 0.10 m. in order to determine the level on which the wall stands. Here, two bronze coins of Tiberius II Constantine (578-82) were found at the 0.40-0.30 m. and 0.30-0.10 m. levels. Finds from Structure E included in particular pottery, glass and metal items. Two lamps found at the 0.30-0.10 m. level have paste and forms different from the Anatolian type lamps found extensively at Myra. One was made from a red clay employed for making vessels for cooking and containing cooked food, the other is lighter in colour and has black paint on it. Both have simple rims, small flat handles and flat bottoms (Fig. 4). They are blackened on their wick spouts from use. These examples are dated to the 5 th -6 th centuries from the similar examples found at Xanthos. Some of the items related to the cult of St. Nicholas, such as unguentaria, ampullae and lamps, found in Structure E were also manufactured from the same clay. These finds are related to the first phase of the church known to have been an important site for pilgrim- 50
(578-582) dönemine ait iki bronz sikke bulunmuştur. E yapısı özellikle seramik, cam ve maden gibi küçük buluntuların yoğun olarak ele geçtiği mekandır. 0.30-0.10 m. kotta bulunan iki kandil Myra da yoğun olarak bulunan Anadolu tipi kandillerden hamur ve form olarak farklıdır. Bu kandillerden biri kırmızı kilden üretilmiş olup Myra da çok yaygın olan pişirme ve saklama kaplarının hamurları ile aynı, diğeri daha açık renkte ve üzerinde siyah boyalar bulunur. Her ikisi de basit ağızlı ve küçük yassı kulplu, tabanları düzdür (Res. 4). Burun kısmında kullanımdan kaynaklı kararmalar görülür. Benzerlerine Ksanthos da rastladığımız kandiller 5-6. yy. a tarihlendirilir. E yapısı içinde bulunan unguantarium, ampullea ve kandil gibi Aziz Nikolaos un kültü ile ilişkili eşyaların bir bölümü aynı hamurdan üretilmiştir; buluntular 6. yy. da önemli bir ziyaret yeri olduğunu bildiğimiz kilisenin birinci yapı dönemi ile ilişkilidir. E yapısında bulunan harç yataklı opus tesselatum parçaları da aynı döneme ait buluntulardır. Maden buluntular arasında ahşap bir mobilyaya monte edilerek kullanıldığı anlaşılan bronz bir mobilya ayağı ile çeşitli şeyleri parçalamak için kullanıldığı düşünülen demir bir keski ele geçmiştir. Aynı bölümde yapılan çalışmada bronz madeninin eritildiği burada bulunan bir atık çukurundan anlaşılır. Yapının içindeki Ege, Kıbrıs sgraffito ve Zeuxippus mal grubuna ait sırlı seramikler mekanın geç 12-13. yy. larda kullanıldığını gösterir. Duvar Resimlerinin Koruma-Onarım ve Belgeleme Çalışmaları Duvar Resimlerini Belgeleme ve Koruma-Onarım Projesi kapsamında yürütülen Belgeleme Çalışmalarının 2007 yılı dönemi duvar resimli mekanların belgeleme çalışması, önceki senelerde koruma-onarım çalışması tamamlanmış olan kilisenin güney mezar odası mekanındaki duvar resimleri ve zemin kaplamalarının ölçülmesini ve çizilmesini kapsamıştır. R. İşler tarafından yürütülen Duvar Resimlerini Koruma-Onarım Çalışması ise üçüncü güney şapelin güney ve kuzey haç kollarının batı duvarlarına ait duvar resimlerinin sağlamlaştırılmasını, temizlenmesini ve rötuşlanmasını, ayrıca arkosolium mekanında bulunan duvar resminin teşhir için hazırlanmasını kapsamıştır. Res. 4 E yapısı içinde bulunan kandil, 6. yy. Fig. 4 Lamp from the Structure E, 6 th century age in the 6 th century. Fragments of opus tessellatum with a mortar base again found in Structure E are also related to this same period. Amongst the metal finds are a bronze furniture leg mounted on wooden furniture and an iron blade, thought to have been employed to chop a variety of things and a pit containing waste, indicated the smelting of bronze here. Examples of Aegean, Cypriot sgraffito and Zeuxippos wares found inside this building indicate it was used in the late 12 th -13 th centuries. Conservation-restoration and documentation of the wall paintings This year s documentation part of the project concerned the measuring and drawing of the wall paintings and floor paving in the southern burial chamber, whose conservation-restoration work had already been completed. The conservation-restoration work undertaken by R. İşler covered the strengthening, cleaning and retouching of the paintings on the west walls of the south and north cross-arms of the third south chapel, as well as the preparation of the wall painting in the arcosolium for display. 51