doğal kaynaklar çağlar güven 9 eylül, 2015 odtü 1
doğal kaynak yönetimi yenilenebilirlik sürdürülebilirlik geri dönüşüm büyüme ve kalkınma ekonomi politika ve stratejileri enerji-ekonomi-çevre politikaları tarım politikaları su kaynakları planlaması operasyonel planlama ve kararlar çevre kirlenmesi küresel ısınma iklim değişikliği piyasa ekonomisi verimlilik ve refah piyasa çöküşleri,regülasyon faizler, iskonto oranları ikinci eniyi kullanım hakları fayda-maliyet analizleri 2
konuşma planı doğal kaynaklar rekabetçi piyasalarda verimlilik ve «hakkaniyet» doğal kaynak ekonomileri doğal kaynaklar ve sürdürülebilirlik yöntem ve modeller 3
biyosfer:yaşam -destek sistemi hizmetler, amenities atıklar kaynaklar haneler firmalar 4
doğal kaynaklar stoklar akımlar: yenilenebilir stoklar tükenir stoklar güneş rüzgar dalgalar biyotik hidrolik fosil yakıtlar mineral kaynaklar jeotermal yeraltı suları 5
rekabetçi piyasalarda verimlilik ve hakkaniyet kaynak tahsisinde optimizasyonun iki koşulu var: 1. verimlilik (efficiency) = gereksiz israfa yer vermemek, 2. hakkaniyet (equity) = paylaşım veya kurallarda adalet verimliliğin sağlanması teknik, hakkaniyetin sağlanması siyasi (ahlaki) bir görev liberal devletin varlık nedeni: bu görevleri yerine getirmek 6
1. verimlilik mikroiktisat refah teoremlerine göre, tam rekabetçi serbest piyasalarda, gerekli kurumsal düzenlemeler mevcut ise, herhangi bir eşgüdüm veya yönlendirme gerekmeden, kaynak tahsisinde verimlilik kendiliğinden sağlanır 7
kurumsal düzenlemeler 1. tam rekabetçi ve eksiksiz piyasalar 2. rasyonel ve tam bilgi sahibi ajanlar 3. özel mal statüsünde mal ve hizmetler 4.... koşullar sağlandığında piyasalar kendiliklerinden, verimli (pareto efficient) dengelere evrilir piyasa kendiliğinden hakkaniyet sağlamaz ulaşılan denge hakkaniyetten uzak olabilir başlangıç faktör dağılımı değiştirilirse denge de değişir böylece arzu edilen, hakkaniyetli bir dengeye ulaşmak mümkün olabilir 8
verimlilik koşulları 9
talep eğrisi 150 110 70 1 10 20 10
arz eğrisi 11
12
13
2. hakkaniyet piyasalarda birden fazla denge verimlilik şartını sağlar devlet, transferler yoluyla başlangıçtaki faktör dağılımını değiştirerek piyasaların toplumca arzu edilen dengeye evrilmesini sağlayabilir: ekonomipolitik liberal demokrasilerde bu kararın demokratik süreçler sonunda, toplumsal mutabakatla belirlenmesi beklenir hakkaniyet, 1. paylaşımda, veya 2. kurallarda (fırsat eşitliği) sağlanabilir 14
verimlilik ufku (utility frontier) ve eş-refah eğrileri (equi-welfare curves) 15
16
piyasa ekonomisinin mesajı kaynakların toplum yararına tahsisi tüketici ve üreticilerin ellerindeki varlıkları piyasalarda serbestçe mübadele edebilmeleriyle mümkündür hükümet piyasalara karışmamalı, sadece serbest rekabet koşul ve kurallarıyla gerekli hukuki düzeni sağlamalıdır varlık transferleri yoluyla kaynak tahsisinde hakkaniyet sağlanabilir 17
piyasa çöküşleri gerçek dünyada, eşyanın tabiatından kaynaklanan nedenler, yani: rekabet eksikliği (yetersiz rekabet veya doğal tekellerden ötürü) enformasyon eksikliği (enformasyon asimetrisinden ötürü) ve dışsallıklar (piyasa dışı mübadeleler nedeniyle) piyasa çöküşlerine yol açar, piyasalar verimli dengeye ulaşamaz bu durumda liberal devletin görevi: rekabeti sağlamak (RÜK) şeffaflığı sağlamak, tüketiciyi bilgilendirmek (KAP, TÜKODER) piyasaları düzenlemek, yani regülasyon (SPK, EPDK, RTÜK, BDK, vb..) gibi yöntem ve kurumlarla piyasa çöküşlerini gidermektir 18
19
dışsallıklar 20
rekabetçi piyasada negatif dışsallık 21
dışsallık nedeni: kamusal mallar kamusal mallar tüketimde paylaşıma ve erişime bir ölçüde açık mal veya hizmetler: ortak kamusal mallar kısıtlı kamusal mallar saf kamusal mallar 22
erişime kapalı (exclusive) erişime açık (nonexclusive) özel mallar kamusal mallar paylaşımsız (rival) yarı-paylaşımlı özel (private) otomobil ekmek, elma saç traşı... kısıtlı/sıkışık (congestible) (kısıtlı ölçüde paylaşıma açık): kablo tv, internet ücretli yollar konserler.. ortak (common) açık deniz balık sürüleri bazı doğal kaynaklar.. bazı kırsal yöreler kısıtlı/sıkışık parklar karayolları uçuş koridorları yayın frekansları.. paylaşımlı (nonrival) bazı kırsal yöreler ticari bilgi teknoloji sırları (saf) kamusal (pure public) milli savunma sokak aydınlatması ortak bilgi, bilim trafik düzeni.. 23
örnek: elektrik üretim sektörü paylaşımsız (rival) yarı-paylaşımlı erişime kapalı (exclusive) özel (private) enerji güç kısıtlı/sıkışık (congestible) iletim hatları dağıtım hatları merkezi klima erişime açık (nonexclusive) ortak (common) kısıtlı/sıkışık şebeke voltajı şebeke frekansı stabilite şebeke güvenilirliği: (güvenlik, dönen yedek) (yeterlik, duran yedek) paylaşımlı (nonrival) kamusal (public) modern sanayi (+) sokak aydınlatması (+) karbon salımları (-) iklim değişikliği (-) 24
kamusal mallar (+) kamusal mallar bedavacılık arz yetmezliği su, ırmaklar doğal kaynaklar kırlar, ormanlar, piknik alanları güvenlik, emniyet, iş güvenliği ulusal savunma bilgi, eğitim, okullar haberleşme kültür enerji yayın frekansları su kirliliği (-) kamusal mallar istismar arz fazlası hava kirliliği bakımsız çevre karbon salımları gürültü, vb.. hava koridorları, vb... 25
26
27
28
özetle: piyasalar çöküşlere maruzdur; piyasa çöküşleri ne kadar yaygındır? cevaplar değişiyor: neoliberaller: çöküş istisnai, kendisini onarabilir neoklasikler: çöküş istisnai, müdahale gerektirebilir Keynesciler: çöküş normal, sürekli müdahale gerektirir Marksistler: çöküş yaygın, müdahale yararsız doğal kaynakları içeren ekonomik aktiviteler her zaman piyasa çöküşüne yol açar hiçbir ekonomik aktivite doğal kaynaklardan bağımsız sürdürülemez 29
30
31
eş üretim eğrileri ve faktör ikamesi 32
33
34
35
36
hangi sürdürülebilirlik? sürdürülebilir büyüme 1. gelecek kuşakların ihtiyaç ve beklentilerini karşılayan 2. tüketim seviyesini koruyan (sabitleyen) 3. doğal sermayeyi koruyan 4. ekosistemin -- darbelere karşı -- esnekliğini (resilience) koruyan 5. sosyal mutabakatla tanımlanan ve korunan 6.??... 37
38
39
40
41
büyüme modelleri denge modelleri system dynamics multiagent simulation Bayesian risk assesment diğer modeller.. hesaplanabilir genel denge-modelleri: CGE optimizasyon modelleri statik makro-modeller: genel denge kısmi denge dinamik tek sektörlü sektörel çok sektörlü fayda-maliyet 42
43
A D B F C 44
regülasyon araçları sınırlama ve kontroller üretimde kontrol : girdiler, çıktılar hedefler kotalar, emisyon lisansları bölgeleme... ekonomik teşvik ve yaptırımlar emisyon vergileri tüketim vergileri üretim vergileri sübvansiyonlar permi ve sertifikalar... 45
regülasyonda sorunlar düzenleme istenen sonucu sağlamayabilir bir çöküşü düzeltirken bir başka çöküşe yol açılabilir MEC, emisyon, kota, vergi, teşvik vb.. değişkenler makro-modeller olmadan belirlenemez doğru düzenleme bilimsel ve teknik beceri gerektirir uygulama siyasi açıdan zor, hatta imkansız olabilir neticede bir çok düzenleme verimlilikten çok özel çıkarlara hizmet etmekten öteye gitmez 46
gerçekçi bir regülasyon kuramı: public choice theory dört aktör: 1. seçmenin amacı: çıkarlarını koruyacak siyasetçiyi seçmek 2. siyasetçinin amacı: yeniden seçilmek 3. bürokratın amacı: bürokrasiyi büyütüp geliştirmek 4. lobinin amacı: çıkar gruplarına hizmet etmek süreç: seçmen siyasetçinin gerçek niyetini tam olarak bilemez siyasetçi seçmenin tercihlerini tam olarak bilemez lobiler doğrudan veya bürokrat üzerinden siyasetçiye ulaşabilir bürokrat, gerekirse teknik bilgileri de sansürleyerek, lobinin talebini siyasetçiye aktarır 47
regülasyonda sonuç: regülasyon, bir oyun halinde cereyan eder bürokrasi daha da büyür devlet hantallaşır seçmen tercihleri umursanmaz düzenlemeler çıkar gruplarının isteklerine göre yapılır piyasa çöküşüne bir de hükümet çöküşü eklenmiş olur 48
bu oturumun ana mesajı doğal kaynakların yönetimi ile ilgili tasarruflar gerek makro politika ve planlar açısından gerek proje bazında yatırım veya işletme kararları açısından ekonomi ve çevre ilişkilerinden bağımsız olarak kararlaştırılamaz kararlarda optimizasyon (yani verimlilik ve hakkaniyet) ancak piyasa çöküşlerini gözeten sistemik yaklaşım ve displinleraşırı entegre modellere dayanarak araştırılabilir bütün tasarruflar -- demokratik süreçlerle belirlenmesi gereken -- siyasi mutabakata tabidir 49
West Churchman 1969 da bütün YA literatüründe yazılmış, en kapsamlı ve derinlikli makalede şöyle diyor: «.. a profession which ought to be in the lead in the growing societal anxiety over poverty, pollution and privacy, but in fact plays virtually no significant role in these matters.» Operations Research as a Profession Management Science, Ekim 1970 50
Churchman 1979 da doktora eğitimi için de şunu söylüyor: «.. a political device to convert broad-minded PhD students, who want to study big problems, into narrow-minded assistant professors, who study small problems in accordance with accepted standards of research.» The Systems Approach and its Enemies, Basic Books, 1979 51
dünya acil ve can alıcı sistemik sorunlarla karşı karşıya dünyanın politika geliştirme kabiliyeti sınırlı ve sorunlu oysa YA sistemik sorunlara, disiplinleraşırı yaklaşıma alışık, cephaneliğinde silah ve gerçek mermi var buna karşın YA ve endüstri mühendisleri, 80 lerden itibaren sorgulama yeteneğini neredeyse kaybettiler piyasa düzenine hizmetle yetindiler üniversitelerde binlerce makale yazıldı ama bu arada dünya yaşanmaz hale, çevre ise çöplüğe döndü povert, pollution, privacy endüstri mühendislerinin umurunda dahi olmadı.. 52
soru şu: YA/EM kendi kendini hapsettiği bu saygıdeğmez kafesten çıkmayı becerebilecek mi? buna siz karar vereceksiniz 53
daha fazla bilgi için: 1. Natural Resource and Environmental Economics 4/E R Perman, Y Ma, M Common, D Maddison, J Mcgilvray Prentice Hall, 2011 2. Cost-Benefit Analysis 4/E A Boardman, D Greenberg, A Vining, D Weimer Prentice Hall, 2011 54