Kıbrıs Türk Elektrik Kurumunun Mevcut Yapısı ve Yüksek Gerilim Şebekesinde Karşılaşılan Sorunlar Kulderen Canselen Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu 1. KIB-TEK in Yapısı Bu yazımız çok değerli hocamız merhum Prof. Dr. Haldun Gürmen in isteği üzerine Kıbrıs Türk Elektrik kurumunun mevcut yapısı ve yüksek gerilim şebekemizdeki sorunların neler olduğunu görmek ve şebekedeki çalışma sırasında nelerle karşılaştığımızı irdelemek açısından hazırlanmıştır. Bilindiği üzere yüksek gerilim şebekemiz 66 Kv tur şebekemizi iki kısma ayırmak mümkündür. 1974 öncesi İngiliz dönemi ve Kıbrıs Cumhuriyetinden kalanlar, 1974 sonrası Türkiye Cumhuriyeti tarafından ve kendi imkanlarımızla yapılanlar Kıbrıs Türk Barış Harekatı ile birlikte Kıbrıs resmen iki ayrı kesime ayrılmış oldu. Bu tarihten itibaren Kıbrıs Türk kesimi hemen hemen tüm elektrik ihtiyacını Rum kesimindeki elektrik santrallarından sağlamıştır. Kıbrıs Türk kesimindeki yeni enerji hatlarını hazırlamak ve iletim hatlarındaki arızaları gidermek amacı ile Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu (KIB-TEK) 1975 yılında Bakanlar Kurulu kararıyla kurulmuştur. Kuruluş tarihinden günümüze dek KIB-TEK yasası henüz hazırlanamamıştır. KIB-TEK bir kurumdur ve kendi giderlerini kendisi karşılamakla yükümlüdür. Kurum mevcut siyasi yönetimin tayin edeceği yedi kişiden oluşan bir yönetim kurulu tarafından yönetiliyor. Yapılan atamalar kuruma bir katkı koymak yerine siyasi çıkar gütmektedir. Örneğin şu anki yönetim kurulunda ne bir Elektrik Mühendisi ne de bir İşletme uzmanı vardır. Kurumun 40 mühendis ve 192 teknisyenden oluşan teknik kadrosu ve 351 idari kadrosu vardır. Çoğu personel keyfi (sınavsız veya mülakatsız) işe alınmıştır. Gerektiği zaman ehli eleman alma yerine boşa şişirilmiş kadrolar günümüze kadar artarak gelmiştir. 2. Mevcut Kurulu Güç ve İletim Hatlarındaki Durum 1974 den 1996 ya kadar 22 yıl boyunca tüketiciden alınan elektrik ücretleri üretim gideri olarak Rum kesimine verilmedi. Bu gelirler ağırlıklı olarak personel gideri ve belli oranda arıza giderleri olarak kullanıldı. Fakat hiçbir şekilde ciddi bir yatırıma dönüştürülmedi. Nitekim Güney Kıbrıs verilen enerjiyi giderek çeşitli mazaretlerle kısmaya başlamış ve en sonunda 18 Mart 1996 tarihinde verilen elektriği tamamen kesmiştir. KKTC de elektrik santralları KIB-TEK e bağlı olarak kurulu güçleri kuruluş yılları ve şu andaki üretim kapasiteleri şöyledir. 1. TG20 Dikmen 30 MW Gaz Türbini 1974 yılında kuruldu. 2. TG20 Teknecik 30 MW Gaz Türbini 1974 yılında kuruldu. Bu santrallar kuruluş tarihlerinde yeni santraller değildi Türkiye den sökülerek ikinci el olarak kurulmuştur. Şu anda ekonomik ömürlerini tamamlamış olup soğutma problemleri nedeniyle tam yük verememekte ancak 22 MW üretim yapabilmektedir. 3. TG16 Teknecik 15 MW Gaz Türbini 1983 yılında kuruldu.
Kuruluş tarihindeki vibrasyon problemi nedeniyle ayni zamanda enerjinin güneyden gelmesinden dolayı ihtiyaç hissedilmediğinden 1994 yılına kadar çalıştırılmamıştır. Bu tarihde enerji sıkıntıları baş göstermiş ve revizyon yapılarak çalıştırılmıştır. 4. 2X60 MW Termik Santral T.C. Bakanlar Kurulu 12.5.1989 Tarih ve 14100 sayılı kararı ile Türkiye Elektrik Kurumunu (Bu günkü adıyla TEAŞ) santral yapımıyla yetkili kılmıştır. 8.7.1989 yılında ihaleye çıkılmış ve 29.3.1990 tarihinde konsorsiyum ile sözleşme imzalanmıştır. 21.7.1990 tarihinde temelleri atılmış Mart 1995 de ikinci ünite Mart 1996 tarihinde birinci ünite devreye alınmıştır. Toplam kurulu gücümüz 195 MW tır ancak TG20 Gaz türbinlerindeki arızalar nedeniyle emre amade sunulabilecek elektrik gücü 175 MW tır. Santralların Eylül 2001 itibarı ile yakıttan kaynaklanan üretim maliyetleri yaklaşık: Termik santraller için 4.8 Cent / kwh Gaz türbinleri için : TG20 Teknecik 14.14 Cent / kwh TG20 DİKMEN 13.48 Cent / kwh TG16 Teknecik 12.30 Cent / kwh KIB-TEK genelinde toplam maloluş maliyeti ise: 7.46 Cent/kWh Toplam şatış maliyeti ortalaması 7.42 Cent/kWh Yüksek gerilim iletim hatlarının durumu: 1974 yılından sonra Rum kesiminden 66 kv olarak gelen elektrik enerjisini iletip dağıtabilmek için yine Kıbrıs Elektrik İdaresinden kalan iletim hatları kullanılmaktaydı. Teknecik ve Dikmene kurulan Gaz Türbinlerinin üretmiş olduğu enerjiyi iletebilmek için T. C. tarafından acil durumlarda kullanmak maksadıyla yeni iletim hatları kurularak mevcut sisteme ilave edilmiştir. Bilindiği üzere yüksek gerilim şebekemiz 66 kv tur Yıllar itibarıyle mevcut iletim hatları ve yüksek gerilim güç trafolarının kapasiteleri yetersiz kalmıştır bu maksatla 1990 yılında KIB-TEK tarafından ihalesi yapılan 10 MVA gücündeki Alsancak Trafo Merkezi ve İletim Hattı T.C. de ihaleyi kazanan MİTAŞ firmasına yaptırılmıştır. KIB-TEK in kendi imkanlarıyla yaptığı tek trafo merkezidir. İletim hatlarının yetersizliği ve yedeksiz oluşu bir çok uzun süreli elektrik kesintisinin olmasına neden olmuştur. Bu maksatla T.C. de KIB-TEK e müşavir firma durumunda bulunan ELTEM TEK firmasının KIB-TEK yetkilileriyle yapmış olduğu projeler yine T.C. tarafından 2001 yılında kısmen hayata geçirilmiştir. Bu maksatla Teknecik üretim santralından Lefkoşa ya 22 km boyunca 2(3X477) MCM kesitinde 154 kv luk iletim hattı kurulmuştur. Yine bu proje kapsamında Lefkoşa trafo istasyonuna 20 MVA gücünde yeni bir güç trafosu ilave edilmiştir. Ayrıca Girne trafo istasyonuna 12.5 MVA trafo istasyonu ilave edilmiş Yeni Boğaziçi ne ise 12.5 MVA gücünde yeni bir şalt sahası tesis edilmiştir. Bu yatırımlar iletim hatlarını ve trafo istasyonlarını tamamen yeterli hale getirmemesine karşın kısmen rahatlatmıştır. Yetersiz ve yedeksiz olan üretim ve iletim hatlarımızın doğurmuş olduğu sorunlardan dolayı olası iletim ve üretim arızalarında memleketimizin büyük bir bölümü enerjisiz kalmaktadır. Bu amaçla yeni iletim hattı projeleri hazırlanmış olup üretim ile ilgili herhangi bir esaslı proje hazırlanmamıştır ancak yap işlet modelleri 2001 in sonuna tamamlanmak üzere planlanmış ama henüz daha ihale aşamasına gelebilmiştir.
3. Yapılması Planlanan ve Yapımı Devam Eden Yeni Yatırımlar Kısa dönemde memleketimizin Kuzey doğusunda Kalecik yöresinde 3 X 10MW dizel gruplarının yap işlet modeliyle yapılması ve en geç 2002 yılı ortalarında tamamlanması planlanmaktaydı. Ancak bu yatırımlara belirtilen tarihte başlanamamıştır. Bu yatım Türkiye Cumhuriyeti TEAŞ tarafından KKTC adına ihale edilerek Ekim 2002 de sonuçlanmış, bu ihaleyi Türkiye Cumhuriyetinden AKSA Firması kazanmıştır. Santral yapımına Aralık ayı içerisinde başlanacaktır. Uzun vadede ise 1X60 MW termik santralın yapılması veya T.C.den denizaltı kablosuyla enerji iletimi düşünülmektedir. Kablo taşıma kapasitesi 100 MW yük taşıyacak şekilde planlanmıştır. Bu çalışmaların yapıldığı sırada o zamanki ismi ile ALCATEL ve PIRELLI firmalarından müşavir firma ELTEM TEK e teklif verilmiştir. Verilen teklifler ve yapılan araştırmalarda kablo ile enerji taşımanın bu aşamada fizibıl olmadığına karar verilmiştir. 4 Trafo merkezlerine ve iletim hatlarına yapılması planlanan yatırımlar: 1.Balıkesir Trafo Merkezi (1x20 MVA) En geç 2003 yılı sonuna kadar yapılması planlanmıştır. Planlandığı gibi yapımına devam edilmektedir 2. Çamlıbel Trafo Merkezi (1x20 MVA) En geç 2003 yılı sonuna kadar yapılması planlanmıştır. Planlandığı gibi yapımına devam edilmektedir 3. Kalecik Trafo Merkezi (3x20 MVA) En geç 2003 yılı sonuna kadar yapılması planlanmaktadır. Ancak henüz daha yapımına başlanmamıştır. 4.Güneşköy Trafo Merkezi (1x20 MVA) En geç 2003 yılı sonuna kadar yapılması planlanmaktadır. Planlandığı gibi yapımına devam edilmektedir. 5. Lefkoşa 2 Trafo Merkezi (3x20 MVA) En geç 2008 yılı sonuna kadar yapılması planlanmaktadır. 6. Girne Trafo Merkezi (3x20 MVA) En geç 2009 yılı sonuna kadar yapılması planlanmaktadır. 7.Kaplıca Trafo Merkezi (3x20 MVA) En geç 2017 yılı sonuna kadar yapılması planlanmaktadır. Tüm trafo istasyonları ile iletimi sağlayacak şekilde yaklaşık 182 km uzunluğunda 154 kv gerilimli ve 477 MCM kesitli iletim hattı yapılması planlanmıştır. 5. Yüksek Gerilim Şebekesindeki sorunlar 1. 66 kv açık şalt sahalarında bulunan ayırıcı, kesici, akım trafosu, parafudur vs. gibi techizatın iletkenlere bağlandığı noktalarda bakır alüminyum uyuşmazlığı nedeniyle yanma oksitlenme oluşmakta ve sık sık arızalara neden olmaktadır. Bilindiği gibi bakır ve alüminyumun elektrolitik potansiyelleri çok farklı olduğundan, ek yeri arasına su veya rutubet girdiği takdirde havada bulunan sülfürün erimesiyle meydana gelen düşük konsantrasyonlu asit erigi bakır aleminyum metalleri ile birlikte bir pil oluşturur pilin dış devresi kısa devre olduğundan devreden sürekli olarak bir akım akar. Alüminyum eriyikteki negatif yüklü iyonlarla birleşerek harcanır.. 2. Çok çeşitli marka kesici, ayırıcı, akım trafosu,parafudur, gerilim trafosu vs. teçhizatın özellikle 1974 den çok önce montajı yapılanların yedeğinin olmaması bakım ve tamirlerde zorluklar yaşanmasına neden olmaktadır. 3. Kalifiye eleman açığı, yeterli teknik teçhizatın olmamasından kaynaklanan problemler ve buna bağlı olarak gerekli bakım, hizmetlerin yapılamaması. 4. Tüm ihtiyaç duyulan malzemenin ihale usulü ile alınması ve en ucuz teklifi veren firmaya verilmesinden kaynaklanan kalitesizlik.
5. İç ve dış olaylardan kaynaklanan geçici yüksek gerilimler. İç aşırı gerilimler endüktans ve kapasitans ihtiva eden devrelerin açılmasında veya rezonans olayları sonucunda meydana gelirler.dış aşırı gerilimler hatların birbirlerine paralel oluşundan ve atmosferik olaylardan meydana gelirler. 6. Roleler arası kordinasyonun gerektiği gibi sağlanamaması, bazı trafo ve feederlerin sekonder ve primer korumadan yoksun oluşları. 7. Açık şalt sahalarında personel olmaması nedeniyle yabani hayvanların (fare, kedi, tilki, yılan, vs. ) yapmış olduğu hasarlar. 8. Yüksek gerilim enerji nakil hatlarının göçmen kuşların göç yolu üzerinde olması ve kuşların göç ederken hatlara çarpmasından kaynaklanan arızalar. 9. Deniz kenarına yakın yerlerde nem ve tuzlanmadan kaynaklanan iletken madde korozyonu. 10. Yüksek gerilim hat arızalarnı tespit etmek için hat radarlarının olmaması ve insan gücüyle arıza aramak (patrol yapmak). 11. Arazilerin pahalı olması nedeniyle yeni yapılacak olan hat güzelgahlarında geçiş izinlernin alınamamasından kaynaklanan sorunlar, yüksek gerilim hatlarının ve direklernin yaratmış olduğu görüntü kirliliği. 12. Asit laboratuvarının olmaması, izolasyon yağlarının asitlenmesi, nemlenmesi ve yaşlanmasından kaynaklanan trafo, kesici arızaları. 13. Yaz aylarında yüksek gerilim izolatörlernin tozlanmasından ve ağustos ayı sonlarıda havada oluşan nemden dolayı izolatörler üzerindeki toz ve nem tabakası iletken duruma gelmekte kısmi kısadevrelere sebep olmaktadır. Bunu önlemek için izolatörleri havadan yıkayıp temizleyecek teçhizatın olmaması sorunlar yaratmaktadır. 14. Trafo ve kesiciler de kullanılan izolasyon yağlarnın sızıntılarından kaynaklanan çevre kirliliği, eski yağların çevre mevzuatı yönünden imha edilememelerinin yarattığı problemler. 15. Reaktif gücün kompanze edilememesi, buna bağlı olarak alçak ve yüksek gerilim şebekemizde aktif olmayan akımların boşu boşuna dolaşması nedeniyle meydana gelen enerji kayıpları. 6. En Fazla Karşılaşılan Yüksek Gerilim Arızaları Yaz aylarında yüksek gerilim izolatörlernin tozlanmasından ve ağustos ayı sonlarında havada oluşan nemden dolayı izolatörler üzerindeki toz ve nem tabakası iletken duruma gelmekte kısmi kısadevrelere sebep olmaktadır. Bu olay çok büyük maddi ve manevi kayıplara sebep olmaktadır. Bunu önlemek için izolatörleri havadan yıkayıp temizleyecek teçhizatın olmaması sorunlar yaratmaktadır. Ancak açık şalt sahalarında itfaiyeden tedarik ettiğimiz yangın söndürme arabalarından yararlanarak yetişebildiğimiz noktalardaki yalıtkan malzemeleri elektrik enerjisini keserek yıkamaktayız buda çok büyük enerji kesintilerine sebebiyet vermektedir. Su ile yetişemediğimiz noktalardaki yalıtkan malzemeler o noktalara çıkardığımız teknisyenler tarafından silinip temizlenmektedir. Yüksek gerilim enerji hatlarında yine elektrik enejisi
kesilerek çok kirlenen izolatörler teknisyenlerin elektrik direklerine çıkarak izolatörleri temizlemesiyle mümkün olmaktadır. Bu sorunu kökünden çözmek için hatlardaki izolatörlerin güney Kıbrıs Rum kesimindeki gibi basınçlı su ile bir helikoterden su püskürterek yapılması gerekmektedir. Ancak Kıbrıs Türk Elektrik Kurumu mali kaynakları helikopter almaya müsait değildir. Bir başka ülkeden helikopter kiralama çalışmalarımız ise mevcut sivil havacılık yasaları gereği ilgili devlet yetkilileri tarafından uygun karşılanmamaktadır. Bunun için Türkiye Cumhuriyeti Barış Kuvvetlerinden yardım istenmiş fakat o dönem çok yoğun olduklarından ve direk olarak bu şekilde donatılmış araçları olmadığından olumlu yanıt alınamamıştır. Yağmur yağdığı zaman bu sorun kendiliğinden çözülmektedir. 66 kv açık şalt sahalarında bulunan ayırıcı, kesici, akım trafosu, parafudur vs. gibi techizatın iletkenlere bağlandığı noktalarda bakır alüminyum uyuşmazlığı nedeniyle yanma oksitlenme oluşmakta ve sık sık arızalara neden olmaktadır. Bilindiği gibi bakır ve alüminyumun elektrolitik potansiyelleri çok farklı olduğundan, ek yeri arasına su veya rutubet girdiği takdirde havada bulunan sülfürün erimesiyle meydana gelen düşük konsantrasyonlu asit erigi bakır aleminyum metalleri ile birlikte bir pil oluşturur pilin dış devresi kısa devre olduğundan devreden sürekli olarak bir akım akar. Alüminyum eriyikteki negatif yüklü iyonlarla birleşerek harcanır. İki farklı iletken arasındaki uyuşmazlığı gidermek için rutin bakımlar sırasında bol olan ekler sıkıştırılmakta ve aşağıdaki tedbirler alınmaktadır; A- EK MACUNLARI KULLANMAK: 1-Eklerde devamlı düşük elektrik geçiş direnci temin etmek ve iyi bir elektriki geçirgenlik sağlamak. 2-Oksitlenmeyi önlemek. 3-Kendisi korrozif olmadığından maddeye kendi kimyasal yapısı her hangi bir zarar vermez 4-Pil olayını kısmen önler. B- İNCE ELEKTROLİTİK ALÜMİNYUM LEVHA KULLANMAK: İnce bir alüminyum lehhayı elektrolitik olarak bakırla kaplamak suretiyle elde edilen bi metalik levhalar kullanmaktır. Dış tesisat da bakır alüminyum eklerinde kullanılan klemenslerde, bu bi metalik levha, klemensin bakır ve alüminyum alaşımlarından yapılan kısımları arasına konur. Bi metalik levhanın iki tabakası arasına su ve rutubet girmeyeceğinden, pil oluşumu ve elektrolitik korozyon olayı önlenir. C- ÇİFT OLUKLU KLEMENSLER KULLANMAK: Diğer bir önlemde yüksek gerilimli hava hatlarında kullanılan çift oluklu klemenslerdir. Bu klemensler aleminyum alaşımından yapılmış olup bakır iletkene ait içerisine kırlangıç kuyruğu bağlantısı ile bakır bir yatak sıkıca geçirilmiş ve ek yerinin yan yüzeyleri çinko kromat veya kırmızı kurşun macunu (sülyen macunu ) sürülerek kapatılmıştır. Kalay ve alüminyum elektrolitik potansiyelleri arasındaki fark daha az olduğundan ek yerlerinde bakırın kalayla kaplanması da korozyonu azaltıcı önlemlerden biridir. Örneğin alüminyum baralara bağlanacak bakır kablo pabuçlarının kalaylanması gibi.
Yüksek Gerilim Şebekemizin basit bir şekli aşağıda görülmektedir. 675 275 164 TRM 8152479 AMB 8152223 275 175 8153399 675 485 275 8244069 175 275 375 875 785 265 465 565 365 765 865 765 565 465 2372009 365 565 265 475 675 TRM 2253463 AMB 2253436 AMB 2254405 475 375 TRM 3733417 665 463 875 265 665 765 885 563 TRM 7142121 AMB 7142122 174 274 7812500 874 375 475 575 865 765 265 174 174 274 163 475 375 684 565 265 563 463 363 265 475 685 875 B65 364 264 164 164A 375 TRM 3665838 AMB 3665514 Karvounas 663 164N 164S 263 163 375 565 765 565 475 375 665 Athalassa Dekhelia