5510 SAYILI KANUNA GÖRE FİİLİ HİZMET SÜRESİ ZAMMININ EMEKLİLİK İŞLEMLERİNDE DEĞERLENDİRİLMESİ Yunus YELMEN * I-Giriş: 5510 sayılı Kanunla, sigortalı olarak işe başlamadan önce malûl olan, çalışma gücü kaybı oranı % ın altında bulunan, erken yaşlanan, maden işyerlerinin yeraltı işlerinde çalışan sigortalılar, fiili hizmet süresi zammı uygulamasına göre çalışan sigortalılar ile kadın sigortalılardan başka birinin sürekli bakımına muhtaç derecede malul çocuğu bulunanlar korunarak, bunlara daha kolay şartlarla emekli olabilme olanağı sağlanmıştır. Fiili hizmet süresi zammı uygulaması 5510 sayılı Kanunun 40 ıncı maddesinde düzenlenmiş olup, uygulamanın usul ve esasları Fiili Hizmet Süresi Zammı Uygulama Yönetmeliği nde belirlenmiştir.kanunun 4 (a) ve (c) kapsamındaki sigortalılar için uygulanır. Bu makalemizde, fiili hizmet süresi zammı uygulamasına göre çalışan sigortalıların 5510 sayılı Kanuna göre yaşlılık aylığının bağlanmasında izlenecek usul ve esaslar incelenmeye çalışılacaktır. II- Fiili Hizmet Süresi Zammından Yararlanma Şartları: Fiili hizmet süresi zammı uygulamasından Kanunun 40 ıncı maddesinin ikinci fıkrasında yer alan aşağıdaki çizelgenin Kapsamdaki Sigortalılar başlıklı sütununda belirtilen sigortalılar yararlandırılır. * Sosyal Güvenlik Kurumu Başmüfettişi Çalışma Ekonomisi Bilim Uzmanı 255
Kapsamdaki İşler/ İşyerleri 1) Kurşun ve arsenik işleri Kapsamdaki Sigortalılar 1) Kurşun üretilen galenit, serüzit, anglezit gibi cevherlerin çıkarılmasına ilişkin maden ocağı işlerinde 2) Kurşunlu madenlerden yahut içinde kurşun bulunan kül, maden köpüğü, kurşun fırın kurumu, üstübeç artığı ve benzeri maddelerden kurşun üretimi için yapılan izabe işlerinde 3) Antimuan, kalay, bronz ve benzeri maddelerle yapılan kurşun alaşımı işlerinde Eklenecek Gün Sayısı 4) Kurşun izabe fırınlarının teksif odalarında biriken kuru tozları kaldırma işlerinde 90 2) Cam fabrika ve atölyeleri 1) Cam yapımında kullanılan ilkel maddeleri toz haline getirme, eleme, karıştırma ve kurutma işlerinde (bu işleri yapmak üzere tam kapalı odalar içinde otomatik makineli tesisat veya çalışma ortamındaki tozları sağlık için tehlike oluşturmayacak düzeye indiren havalandırma tesisatı bulunmadığı takdirde) 2) Eritme işlerinde (otomatik besleme fırınlarıyla çalışılmadığı takdirde) 3) Ateşçilik işlerinde 4) Üfleme işlerinde (tamamen otomatik makinelerle yapılmadığı takdirde) 5) Basınçla yapılan cam işlerinde (cam tazyiki işleri) 6) Ayna camı sanatında potalı cam dökümü işlerinde (potalar kalıp masasına mekanik araçlarla taşınmadığı takdirde) 7) Camı fırın başından alma işlerinde 8) Yayma fırınlarında düzeltme işlerinde 9) Traş işlerinde 10) Asitle hak ve cilalama işlerinde 11) Basınçlı havayla kum püskürten cihazlarla yapılan işlerde (çalışma ortamındaki tozları sağlık için tehlike oluşturmayacak düzeye indiren havalandırma tesisatı bulunmadığı takdirde) 12) Pota ve taş odalarında görülen işlerde 3) Cıva üretimi işleri sanayii 1) Cıva izabe fırınlarında görülen işlerde 2) Elementer cıva bulunan ocaklarda görülen işlerde 90 256
4) Çimento fabrikaları 5) Kok fabrikalarıyla termik santraller 6)Alüminyum fabrikaları 7)Demir ve çelik fabrikaları 1) İlkel maddeleri kırma, ufalama, ezme, eleme ve karıştırma işlerinde 2) Otomatik fırınlarda pişirme işlerinde 3) Klinkeri öğütme, eleme, torba ve fıçılara koyma işlerinde (otomatik olarak tozun etrafa yayılmasını önleyici bir düzenleme yapılmadığı takdirde) 1) Ateşçilik, ocak temizliği, jeneratör, doldurma, boşaltma ve temizleme işlerinde 2) Kimyasal arıtma işlerinde 3) Gazın geçtiği cihaz ve boruların onarılması ve temizlenmesi işlerinde 4) Kok fabrikalarında kömür ve ocak işlerinde 5) Elektrik enerji üretim santrallerinin kazan dairesindeki ateşçilik, kül ve kömürlerin taşınması işlerinde 6) Termik santrallerle her çeşit buhar kazanlarının kazan dairesindeki ateşçilik, kül ve kömürlerin taşınması işlerinde 1) Alüminyum oksit üretimi işlerinde 2) Alüminyum bronzu hazırlama işlerinde 3) Alüminyum madeni üretimi işlerinde 1) Demir izabe fabrikalarında cevherin demire çevrilmesi işleriyle boru fabrikalarının fırın ve döküm dairelerinde yapılan işlerinde 2) Çelikhanelerin çelik yapılan fırınlarıyla bunların teferruat ve eklentilerinden olan ikinci derecedeki fırınlarda ve konvertörlerde yapılan işlerinde 3) Sıvı haldeki demir ve çeliğin tesisat ve teçhizatla veya mekanik olarak taşınmasına ilişkin 90 işlerde 4) Sıcak veya sıvı haldeki cürufun taşınması ve işlenmesi işlerinde 5) Haddehanelerde (soğuk demirle çalışılan haddehaneler hariç), fırınlarda, hadde serilerinde, haddehaneyi kızgın veya sıvı çelik yahut demirle besleyen tesisat ve araçlarla görülen işlerle kızgın halde olan yarı mamul parçaların kesilmesi ve hazırlanması işlerinde 8) Döküm fabrikaları 1) Döküm kalıp ve maçalarının yapılması ve döküme hazır duruma getirilmesi işlerinde 2) Döküm şarjının hazırlanması ve her çeşit maden eritme (izabe) fırınlarının döküme hazır duruma getirilmesi işlerinde 3) Maden eritme ve dökme işlerinde 257
9) Asit üretimi yapan fabrika ve atölyeler 10) Yeraltı işleri Maden ocakları (elementer cıva bulunduğu saptanan cıva maden ocakları hariç), kanalizasyon ve tünel yapımı gibi yer altında yapılan işlerde 180 Doğal ve yapay radyoaktif, radyoiyonizan maddeler veya bütün diğer korpüsküler emanasyon kaynakları ile yapılan işlerde 90 11)Radyoaktif ve radyoiyonizan maddelerle yapılan işler 12) Su altında veya Su altında basınçlı hava içinde çalışmayı gerektiren işler 1) Asit için hammaddelerin hazırlanması işlerinde 2) Asidin yapılma safhalarındaki işlerinde 3) Baca gazlarından asit elde edilmesi işlerinde 1) Su altında basınçlı hava içinde çalışmayı gerektiren işlerden 20-35 metreye kadar derinlik veya 2-3,5 kg/cm 2 basınçta yapılan işlerde 2) Su altında basınçlı hava içinde çalışmayı gerektiren işlerden 35-40 (40 hariç) m. derinlik veya 3,5-4 (3,5 hariç) kg/cm 2 basınçta yapılan işlerde 3) Dalgıçlık işinde 90 90 13) Türk Silâhlı Kuvvetlerinde 14)Emniyet ve polis mesleğinde, Milli İstihbarat Teşkilatında 15) İtfaiye veya yangın söndürme işleri Subay, yedek subay, astsubay, uzman jandarma ve uzman erbaşlar. Asaleti onaylanmış olmak şartıyla adaylıkta geçirilen süreler dahil polis, komiser yardımcısı, komiser, baş komiser, emniyet amiri, emniyet müdürleri ile bu ve daha yukarı maaş ve derecelerdeki emniyet mensupları, Milli İstihbarat Teşkilatı mensupları. Yangın söndürme işlerinde 90 90 258
MALİ Kapsamdaki sigortalıların fiili hizmet süresi zammından yararlanabilmesi; bu sigortalıların çalışmalarının yine çizelgede yer alan Kapsamdaki İşler/İşyerleri nde geçmesi ve söz konusu işlerin risklerine maruz kalmasına ve 5510 sayılı Kanunun 81 inci maddesinde yer alan primlerin ödenmesi şartlarının birlikte gerçekleşmesine bağlıdır. Kontrol ve benzeri amaçlarla kısa süreli çalışanlarla bu işleri fiilen yapmayıp işin yönetim görevini yapan sigortalılar fiili hizmet süresi zammından yararlandırılmaz. III-Prim Oranları: Fiili hizmet süresi zammı kapsamındaki işlerde çalışan 4 (a) sigortalılarından tahsil edilecek malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi; - gün ekleneceklere % 9 sigortalı, % 12 işveren hissesi olmak üzere % 21, - 90 gün ekleneceklere % 9 sigortalı, % 12,5 işveren hissesi olmak üzere %21,5, - 180 gün ekleneceklere %9 sigortalı, % 14 işveren hissesi olmak üzere % 23 tür. IV-Fiili hizmet süresi zammının (FHSZ) hesaplanması: Fiili hizmet süresi zammı, sigortalıların Kanunun 40 ıncı maddesinin ikinci fıkrasında belirtilen işyeri ve/veya işlerde geçen çalışma sürelerinin her 3 günü için; a) gün eklenecekse (fiili hizmet süresi zammı kapsamında çalışılan gün sayısı x 0,17), b) 90 gün eklenecekse (fiili hizmet süresi zammı kapsamında çalışılan gün sayısı x 0,25), c) 180 gün eklenecekse (fiili hizmet süresi zammı kapsamında çalışılan gün sayısı x 0,50), formülü uygulanarak hesaplanır. 259
Örnek 1: Çalıştığı İşyeri : Kurşun ve arsenik işlerinde (5510/40-1) Eklenecek FHSZ : gün FHSZ Kapsamında Hizmet Süresi :7000 İlave Edilecek FHSZ : 7000 x 0,17 = 1190 Top. Prim. Gün Sayısı : 7000 + 1190 = 8190 Örnek 2: Çalıştığı İşyeri : Demir ve çelik fabrikasında (5510/40-7) Eklenecek FHSZ : 90 gün FHSZ Kapsamında Hizmet Süresi :4430 İlave Edilecek FHSZ : 4430 x 0,25 = 1107,50 ==) 1107 (Artık günler dikkate alınmaz. Top. Prim. Gün Sayısı : 4430 + 1107 = 5537 Örnek 3: Çalıştığı İşyeri : Yeraltı işlerinde (maden ocağı) (5510/40-10) Eklenecek FHSZ : 180 gün FHSZ Kapsamında Hizmet Süresi :1800 İlave Edilecek FHSZ : 1500 x 0,50 = 750 Top. Prim. Gün Sayısı : 1500 + 750 = 2250 V-Fiili hizmet süresi zammının emeklilik işlemlerinde değerlendirilmesi: Kanuna göre hesaplanan fiili hizmet süresi zammı, uzun vadeli sigorta kolları uygulamasında prim ödeme gün sayısına eklenir. Bu sürelerin, üç yılı geçmemek üzere yarısı emeklilik yaş hadlerinden indirilir. a) Prim ödeme gün sayısına ilavesi Hesaplanan fiili hizmet süresi zammı, yukarıdaki tablonun (13) ve (14) numaralı sırasında yer alan sigortalılar (Türk Silâhlı Kuvvetleri, Emniyet ve polis mesleğinde, Milli İstihbarat Teşkilatında) için sekiz, diğer sigortalılar için beş yılı geçmemek üzere uzun vadeli sigorta kolları uygulamasında prim ödeme gün sayısına eklenir. Tablonun (10) numaralı sırasında yer alan sigortalılar (Yeraltı işleri) için süre sınırı uygulanmaz. 2
Fiili hizmet süresi zamlarının sigortalıların prim ödeme gün sayılarına ilave edilmesi için bu işlerde belirli bir süre çalışma zorunluluğu bulunmamaktadır. Sigortaların farklı fiili hizmet süresi zammına tabi işyerinde çalışması halinde, prim ödeme gün sayısına ilave için tüm işyerlerinde geçen hizmetler dikkate alınır. Örnek 1: Sigortalının Kanunun 40 ncı maddesinde yer alan tablonun (4) numaralı sırasında belirtilen çimento fabrikası işyerinde 1200 gün, (6) numaralı sırasında belirtilen alüminyum fabrikası işyerinde 1000 gün, (10) numaralı sırasında belirtilen yeraltı işlerinde ise 1500 gün çalışmasının olması halinde, Hizmet süresi 1200 gün 1000 gün 1500 gün = 3700 gün İlave edilecek gün 200 gün 250 gün 750 gün 1200 gün prim ödeme gün sayısına ilave edilecektir. Örnek 2: Sigortalının, Kanunun 40 ıncı maddesinde yer alan tablonun (10) numaralı sırasında belirtilen yer altı işlerinde 9690 gün çalışmasının bulunması halinde, Hizmet süresi 9690 gün İlave edilecek gün 9690 x 0,50 = 4845 Söz konusu sigortalılar için süre sınırı uygulanmayacağından toplam prim ödeme gün sayısı 9690 + 4845 = 14535 olur. b) Yaş hadlerinden indirim yapılması: Sigortalıların prim ödeme gün sayılarına ilave edilen fiili hizmet süresi zamlarının üç yılı geçmemek üzere yarısı emeklilik yaş hadlerinden indirilir. Sigortalıların yaş haddi indiriminden yararlanabilmeleri için ölüm ve maluliyet halleri hariç olmak üzere Tablonun (10) numaralı sırasında yer alan sigortalıların (Yeraltı işlerinde çalışanlar) en az 1800 gün, diğer sıralarda yer alan sigortalıların ise en az 30 gün belirtilen işyeri ve işlerde fiilen çalışmış olmaları şarttır. Örnek 1 : Sigortalının, aylığa hak kazanma yaş haddi dır. Kanunun 40 ıncı maddesinde yer alan tablonun (15) numaralı sırasında belirtilen yangın söndürme işlerinde 5002 gün çalışması bulunmaktadır. Söz konusu işyeri için gün FHSZ verilmektedir. 261
FHSZ : 5002 x 0,17 = 850,34 =) 850 FHSZ Yarısı : 850 / 2 = 425 gün (1 yıl 2 ay 5 gün) Fiili hizmet süresi zammının yarısı 3 yılı geçmediğinden sigortalının emeklilik için öngörülen yaş haddinden 1 yıl 2 ay 5 gün indirim yapılır. Emeklilik İçin Gerekli Yaş: 05 gün 02 ay 01 25 gün 09 ay 58 yaş. Sigortalı tahsis talebinde bulunduğu tarihte 58 yaş 09 ay ve 25 gün yaşına sahip ise, yaş koşulu yerine gelmiş sayılır. Örnek 2 : Sigortalının ilk sigortalılık başlangıcı 02/06/2011 olup, Kanunun 40 ıncı maddesinde yer alan tablonun (10) numaralı sırasında belirtilen yer altı tünel işlerinde 8240 gün çalışması bulunmaktadır. Aylığa hak kazanma yaş haddi 55 dir. FHSZ : 8240 x 0,50 = 4120 FHSZ Yarısı : 4120 / 2 = 20 gün (5 yıl 8 ay 20 gün) Sigortalının yer altı işlerinde 1800 günden fazla çalışması bulunduğunda, yaş haddinden indirim yapılacak olup, indirimde bu işyerleri için süre sınırı uygulanmaz. Emeklilik İçin Gerekli Yaş: 55 20 gün 08 ay 05 10 gün 03 ay 49 yaş. Sigortalı tahsis talebinde bulunduğu tarihte 49 yaş 03 ay ve 10 gün yaşına sahip ise, yaş koşulu yerine gelmiş sayılır. Sigortaların farklı fiili hizmet süresi zammına tabi işyerinde çalışması halinde yaş haddinden indirim yapılması için gerekli olan 30 günün tespitinde tüm işyerlerinde geçen hizmetler dikkate alınır. Ancak yapılacak yaş indirimine esas fiili hizmet süresi zammı hesaplanırken, yeraltı işyerlerindeki süreler ile diğerleri ayrı olarak değerlendirilir. VI-Sonuç: 5510 sayılı Kanunla, sigortalı olarak işe başlamadan önce malul olan, çalışma gücü kaybı oranı % ın altında bulunan, erken yaşlanan, maden işyerlerinin yeraltı işlerinde çalışan sigortalılar, fiili hizmet süresi zammı uygulamasına göre çalışan sigortalılar ile kadın sigortalılardan başka biri- 262
MALİ nin sürekli bakımına muhtaç derecede malul çocuğu bulunanlar korunarak, bunlara daha kolay şartlarla emekli olabilme olanağı sağlanmıştır. Fiili hizmet süresi zammı uygulamasından Kanunun 40 ıncı maddesinin ikinci fıkrasında yer alan Kapsamdaki Sigortalılar başlıklı sütununda belirtilen sigortalılar yararlandırılır. Kapsamdaki sigortalıların fiili hizmet süresi zammından yararlanabilmesi; bu sigortalıların çalışmalarının yine çizelgede yer alan Kapsamdaki İşler/İşyerleri nde geçmesi ve söz konusu işlerin risklerine maruz kalmasına ve Kanunun 81 inci maddesinde yer alan primlerin ödenmesi şartlarının birlikte gerçekleşmesine bağlıdır. Kontrol ve benzeri amaçlarla kısa süreli çalışanlarla bu işleri fiilen yapmayıp işin yönetim görevini yapan sigortalılar fiili hizmet süresi zammından yararlandırılmaz. KAYNAKÇA Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı (12.05.2010). Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliği. Ankara : Resmi Gazete (27579 sayılı) Şimşek, Nergis (2008). Sigortalı Emeklilik Mevzuatı ve İşlemleri: Eğitim Notu. [y.y.] : Sigortalı Emeklilik Mevzuatı ve İşlemleri Daire Başkanlığı T.C. Yasalar (16.06.2006). 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu. Ankara : Resmi Gazete (26200 sayılı) 263