Ulud. Üniv. Zir. Fak. Derg., (2002) 16(2): 127-136 Farklı Azot ve Fosfor Dozlarının Ak Üçgül (Trifolium repens L.) de Ot ve Tohum ile Bazı Verim ve Kalite Komponentleri Üzerine Etkileri Mehmet SİNCİK* Uğur BİLGİLİ** Ayşen UZUN*** Esvet AÇIKGÖZ**** ÖZET Bu araştırma, farklı azot ve fosfor dozlarının (0, 5 ve 10 kg/da) ak üçgülde ot ve tohum verimi ile bazı verim ve kalite komponentleri üzerine etkisini belirlemek amacıyla, Bursa ekolojik koşullarında 1999-2000 ve 2000-2001 vejetasyon dönemlerinde yürütülmüştür. Denemede materyal olarak, Nanouk ak üçgül çeşidi kullanılmıştır. Deneme, Tesadüf Blokları Deneme Deseni ne göre 3 tekrarlamalı olarak kurulmuştur. İki yıllık araştırma sonuçlarına göre; denemede ele alınan azot ve fosfor dozlarının Nanouk ak üçgül çeşidinin ot ve tohum verimi ile incelenen verim ve kalite komponentleri üzerine etkileri önemsiz bulunmuştur. Anahtar Sözcükler: Ak üçgül, Azot, Fosfor, Ot, Tohum. * Araş. Gör., U.Ü. Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü, Bursa. ** Uzm. Dr., U.Ü. Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü, Bursa. *** Yrd. Doç. Dr., U.Ü. Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü, Bursa. **** Prof. Dr., U.Ü. Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü, Bursa. 127
ABSTRACT The Effects of Different Nitrogen and Phosphorus Doses on Hay and Seed Yield with Some Yield and Quality Components in White Clover (Trifolium repens L.) This research was carried out to determine the effects of different nitrogen and phosphorus doses (0, 5 and 10 kg/da) on hay and seed yield with some yield and quality components in white clover under Bursa ecological conditions in 1999-2000 and 2000-2001 vegetation periods. Nanouk white clover variety was used as the research material. The experiment was arranged in Complete Randomized Block Design with three replications. The two year results indicated that the effects of different nitrogen and phosphorus doses on hay and seed yield with some yield and quality components in Nanouk white clover variety were not statistically significant. Key Words: White clover, Nitrogen, Phosphorus, Hay Yield, Seed Yield. GİRİŞ Ülkemizde fiğ, burçak ve korunga gibi geleneksel yem bitkilerinin tohumluk ihtiyacının büyük bölümü yurtiçinden sağlanmaktadır. Ancak, yonca, üçgül, sorgum gibi yem bitkilerinin bir bölümü ile çim alan yapımında kullanılan türlerin tohumlukları çoğunlukla ithal edilmektedir (Açıkgöz, 2001). Oysa, uygun bakım ve mekanizasyon koşulları altında, bu bitkilerin tohumculuğunun ülkemizde başarıyla yapılması mümkündür. Ak üçgül; otlatmaya ve çiğnenmeye karşı çok dayanıklı olması, otunun yüksek miktarda protein içermesi, otlandıktan sonra hızlı gelişmesi gibi nedenlerle otlatma amacıyla yaygın olarak yetiştirilen bir bitkidir. Ayrıca, kendi azotunu sağladığı ve koyu yeşil bir çim örtüsü meydana getirdiği için, yeşil alan yapımında da giderek artan miktarlarda kullanılmaktadır. Bu bitkinin, ülkemizin hemen her yerinde yabani olarak yetişmesine rağmen, henüz geniş alanlarda tarımı yapılmamaktadır (Altın, 1991). Ak üçgül ile gerek yurt içerisinde gerekse yurt dışında birçok çalışma yürütülmüştür. Örneğin, Aygün ve ark. (1997); Erzurum da sulu koşullarda 1992-1996 yılları arasında 10 adet ak üçgül hat ve çeşidi ile yaptıkları çalışmada kuru ot verimlerinin 708.4-1047.3 kg/da, tohum verimlerinin ise 18.4-45.2 kg/da arasında değiştiğini belirtmişlerdir. Gibson ve Cope (1985); Louisiana, ABD koşullarında yaptığı iki yıllık araştırma sonucunda, ak üçgülde ortalama tohum veriminin 30 kg/da civarında olduğunu bildirmiştir. 128
Gölcü (1996); Bursa da kuru koşullarda yapmış olduğu iki yıllık çalışmada, ak üçgülde yeşil ot veriminin 1800.0-1942.0 kg/da, kuru ot veriminin 537.0-562.0 kg/da, ham protein oranının % 15.6-16.1 ve ham protein veriminin 83.2-88.1 kg/da arasında değiştiğini tespit etmiştir. Hampton ve ark. (1987); Yeni Zelanda da yapmış oldukları çalışmada ak üçgülde tohum verimini 60.0-108.0 kg/da, m 2 de kömeç sayısını 660.0-1180.0, kömeçte tohum sayısını ise 119.0-146.0 adet arasında bulmuşlardır. Hollowel (1967); Ladino ak üçgülünde çiçeklenme öncesi ile tam çiçeklenme sonu arasındaki dönemlerde ham protein oranının % 19.7-30.2 arasında değiştiğini saptamıştır. Marshall (1987); İngiltere de yürüttüğü çalışmasında ak üçgülde m 2 de kömeç sayısını 180.0-360.0 adet, kömeçte çiçek sayısını 49.0-63.0 adet, kömeçte tohum sayısını ise 60.0-100.0 adet arasında elde etmiştir. Olivia ve ark. (1994); Batı Oregon, ABD koşullarında yaptıkları iki yıllık bir çalışmada, ak üçgülde tohum veriminin 28.0-43.0 kg/da, m 2 de kömeç sayısının 494.0-700.0 adet, kömeçte çiçek sayısının 93.0-108.0 adet ve kömeçte tohum sayısının ise 201.0-264.0 adet arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Özyazıcı ve Manga (1994); 1992-93 yılları arasında Bafra Ovası sulu koşullarında çayır üçgülü ile yürüttükleri çalışmalarında, iki yılın ve sıra aralıklarının ortalamasına göre en yüksek kuru ot verimini (1135.7 kg/da), ham protein oranını (% 19) ve ham protein verimini (217.9 kg/da) 7.5 kg/da P 2 O 5 verilen çayır üçgülü parsellerinden elde etmişlerdir. Rincker ve Rampton (1985); Batı Oregon da yaptıkları bir çalışmada, ak üçgülde m 2 de kömeç sayısını 269.0-473.0 adet, kömeçte çiçek sayısını 71.0-105.0 adet, kömeçte tohum sayısını 128.0-284.0 adet ve tohum verimini 34.0-396.0 kg/da arasında bulmuşlardır. Bu çalışma; Bursa ekolojik koşullarında farklı azot ve fosfor dozlarının ak üçgülde ot ve tohum verimi ile bazı verim ve kalite komponentleri üzerine etkisini belirlemek amacıyla, 1999-2001 yılları arasında U.Ü. Ziraat Fakültesi Tarımsal Uygulama ve Araştırma Merkezi nde gerçekleştirilmiştir. MATERYAL ve YÖNTEM Bu araştırma, 1999-2000 ve 2000-2001 vejetasyon dönemlerinde U.Ü. Ziraat Fakültesi Tarımsal Uygulama ve Araştırma Merkezi deneme tarlalarında yürütülmüştür. Deneme alanının toprak analizleri, Bursa Köy Hizmetleri 17. Bölge Müdürlüğü laboratuarında yaptırılmıştır (Anonim, 2001a). Çizelge I de verilen toprak analizi sonuçlarına göre, deneme alanı toprakları killi bünyeli olup, fosfor ve potasyumca zengin, organik madde ve kireç bakımından yetersiz bulunmuştur. Tuzluluk sorunu bulunmayan deneme topraklarının ph sı 6.8 olarak belirlenmiştir. 129
YAPILAN ANALİZLER Çizelge I. Deneme Alanına Ait Toprak Analizi Sonuçları Bünye Kum Kil Silt Total Tuz PH P2O5 (Kg/da) K2O (Kg/da) Organik Madde SONUÇLAR Killi 39.6 40.6 19.8 0.13 6.8 8.4 168.0 2.0 0.1 Kireç Denemenin ilk yılında vejetasyon dönemi içinde düşen toplam yağış miktarı 784.6 mm dir. Bu değer, uzun yıllar yağış ortalaması olan 699.3 mm den daha yüksektir (Çizelge II). Buna karşılık aynı dönemdeki ortalama sıcaklık (14.2 o C) ve oransal nem değerleri (% 65.4) ise uzun yıllar ortalamasından (14.7 o C ve % 69.0) biraz daha düşük gerçekleşmiştir. İkinci yılda, vejetasyon dönemi içinde düşen toplam yağış miktarı 362.2 mm. ile uzun yıllar ortalamasının (699.3 mm) oldukça altında kalmıştır. Bu dönemde ortalama sıcaklık 16.1 o C ile uzun yıllar ortalamasının (14.7 o C) üzerinde seyrederken oransal nem değerleri % 60.4 ile uzun yıllar ortalamasının (% 69.0) altında kalmıştır (Anonim, 2001b). Çizelge II. Bursa İli nde Denemenin Yürütüldüğü 1999-2000 ve 2000-2001 Vejetasyon Dönemleri ile Uzun Yıllar Ortalamalarına Ait İklim Verileri AYLAR Yağış (mm) SON 62 YILLIK ORTALAMA Sıcaklık ( o C) Oransal Nem 1999-2000 VEJETASYON DÖNEMİ Yağış (mm) Sıcaklık ( o C) Oransal Nem 2000-2001 VEJETASYON DÖNEMİ Yağış (mm) Sıcaklık ( o C) Oransal Nem Kasım 75.4 12.5 75.0 89.9 10.9 62.6 22.4 12.5 74.1 Aralık 101.8 7.6 74.3 60.9 10.2 67.9 50.1 6.2 83.5 Ocak 94.4 5.3 75.0 29.0 3.3 79.1 7.6 7.9 59.9 Şubat 77.5 6.2 73.0 104.6 5.2 67.9 68.2 7.6 62.2 Mart 68.8 8.3 72.2 95.6 7.6 65.6 50.1 14.4 54.0 Nisan 60.0 12.9 70.3 108.8 15.0 71.9 85.9 14.1 61.8 Mayıs 52.4 17.7 70.0 48.9 17.7 64.6 2.5 17.7 57.8 Haziran 30.3 22.1 61.4 16.1 21.8 60.6 5.4 23.0 46.3 Temmuz 25.1 24.5 59.1 9.4 25.5 51.4 2.3 26.2 51.0 Ağustos 17.7 24.1 60.2 11.1 24.8 55.7 26.3 25.7 55.6 Eylül 39.7 20.1 66.0 81.8 21.2 60.1 38.8 21.3 59.0 Ekim 56.2 15.6 72.3 128.5 14.8 78.0 2.6 16.2 59.8 TOPLAM 699.3 - - 784.6 - - 362.2 - - ORT. - 14.7 69.0-14.2 65.4-16.1 60.4 130
Denemede materyal olarak Danimarka kökenli DLF Trifolium Firması ndan sağlanan Nanouk ak üçgül çeşidi kullanılmıştır. Deneme, Tesadüf Blokları Deneme Deseni ne göre 3 tekrarlamalı olarak kurulmuştur. Parsel boyutları 1.25 m x 8.0 m = 10.0 m 2 dir. Denemenin ekimi 11 Kasım 1999 tarihinde elle serpme olarak yapılmıştır. Ekimde Nanouk ak üçgül çeşidi 0.5 kg/da dozunda kullanılmıştır. Denemede 3 farklı azot ve fosfor dozu kullanılmıştır. Gübre dozları, her iki besin elementi için de 0, 5 ve 10 kg/da olarak belirlenmiştir. Denemeye fosfor dozları % 45 lik triple süperfosfat, azot dozları ise % 26 lık amonyum nitrat gübresi olarak uygulanmıştır. Denemenin ilk yılında; fosfor dozlarının tamamı ve azot dozlarının yarısı 20 Kasım 1999 tarihinde, azot dozlarının kalan yarısı ise 29 Şubat 2000 tarihinde deneme parsellerine uygulanmıştır. İkinci yılda ise fosfor dozlarının tamamı ve azot dozlarının yarısı 22 Kasım 2000 tarihinde, azot dozlarının kalan yarısı ise 28 Şubat 2001 tarihinde verilmiştir. Denemeye, ilk yıl 2 defa (20 Haziran ve 18 Temmuz 2000); ikinci yıl ise 3 defa (21 Mayıs, 14 Haziran ve 12 Temmuz 2001) yağmurlama sulama yöntemiyle su verilmiştir. Denemenin yürütüldüğü U.Ü. Ziraat Fakültesi Tarımsal Uygulama ve Araştırma Merkezi nde sulama imkanları kısıtlı olduğu için denemeye sınırlı miktarda su verilebilmiş ve ak üçgülün su ihtiyacı tam olarak karşılanamamıştır. Denemenin ilk yılında, yeşil ot verimleri 15 Mayıs 2000; ikinci yılında ise 18 Mayıs 2001 tarihinde 1m 2 lik alandaki bitkiler biçilerek bulunmuştur. m 2 de kömeç sayısı ve m 2 de tohum verimleri ise birinci yıl 4 Ağustos 2000, ikinci yıl ise 27 Temmuz 2001 tarihinde yine 1m 2 lik alandaki kömeçler sayılıp harman edilerek bulunmuştur. Denemede; kömeçte çiçek sayısı, kömeçte tohum sayısı, m 2 de kömeç sayısı, m 2 de tohum verimi, yeşil ot verimi, kuru ot verimi, ham protein oranı ve ham protein verimi komponentleri belirlenmiştir. Bu komponentlere ait verilerin elde ediliş şekli aşağıda özetlenmiştir: Kömeçte Çiçek (adet): Tohum olgunlaşma döneminde her parselden tesadüfen alınan 10 adet kömeçteki çiçekler sayılarak bulunmuştur. Kömeçte Tohum (adet): Her parselde kömeçte çiçek sayısının tespit edildiği kömeçlerdeki tohumlar sayılarak bulunmuştur. m 2 de Kömeç (adet): Tohumlar tam olarak olgunlaştığında 1m 2 lik çerçeve yardımıyla, her parselde 1m 2 lik alandaki kömeçler sayılarak hasat edilmiştir. m 2 de Tohum (g/m 2 ): m 2 de kömeç sayısının tespit edildiği kömeçler harman edilip tartılarak m 2 deki tohum verimi bulunmuştur. 131
Yeşil Ot (kg/da): Tam çiçeklenme döneminde, her parselden kenar tesirleri çıkarıldıktan sonra geriye kalan 1m 2 lik bir bölge hasat edilerek bulunmuştur. Bu verimler daha sonra dekara çevrilmiştir. Kuru Ot (kg/da): Her parselden elde edilen yeşil ot ürününden alınan 500 g lık yeşil ot örnekleri kurutma dolabında 72 o C de 48 saat süreyle kurutulmuştur. Kurutulan örnekler tartılarak % kuru ot oranları hesaplanmıştır. Her parsele ait yeşil ot verimi ile kuru ot oranları çarpılarak kuru ot verimleri hesaplanmıştır. Bu verimler daha sonra dekara çevrilmiştir. Ham Protein Oranı ve Ham Protein (kg/da): Parsellerden elde edilen ot ürününün ham protein oranlarını tespit etmek amacıyla biçim sırasında her parselden 500 gr. lık yeşil ot örneği alınmış, kurutma dolabında 72 C de 48 saat süreyle kurutulan bu örnekler daha sonra ot değirmeninde öğütülmüşlerdir. Bu şekilde hazırlanan numunelerin azot oranları Kjeldahl Analiz Yöntemi ile tespit edilmiştir. Azot oranları tespit edilen örneklerin bu değerleri 6.25 katsayısı ile çarpılarak ham protein oranları bulunmuştur. Ayrıca, her örneğin protein oranı, ilgili parselin dekara kuru ot verimi ile çarpılarak dekara ham protein verimleri hesaplanmıştır. Farklı muamelelerin uygulanmasından parsel esasına dayalı olarak elde edilen iki yıllık veriler, Tesadüf Blokları Deneme Deseni ne uygun olarak bilgisayarda Minitab paket programında varyans analizine tabi tutulmuştur (Turan, 1995). ARAŞTIRMA SONUÇLARI ve TARTIŞMA Nanouk ak üçgül çeşidinde farklı azot ve fosfor dozlarının ot ve tohum verimi ile bazı verim ve kalite komponentleri üzerine etkisini saptamak amacıyla yapılan bu araştırmada, gözlem ve ölçümlerle elde edilen iki yıllık birleştirilmiş sonuçlar aşağıda özetlenmiştir. Deneme materyali üzerinde yapılan ölçümler sonucu elde edilen kömeçte çiçek sayısı, kömeçte tohum sayısı, m 2 de kömeç sayısı, m 2 de tohum verimi değerlerine ait birleştirilmiş varyans analizi sonuçları Çizelge III de, yeşil ot verimi, kuru ot verimi, ham protein oranı ve ham protein verimi değerlerine ait birleştirilmiş varyans analizi sonuçları ise Çizelge IV de verilmiştir. Çizelge III ve Çizelge IV den de görüldüğü gibi, araştırmanın yürütüldüğü yıllar arasında ele alınan bütün özellikler bakımından % 1 olasılık düzeyinde önemli farklılıklar bulunmuştur. Buna karşılık, gübre dozları ve yıl x gübre dozu interaksiyonu denemede incelenen tüm özelliklerde istatistiki açıdan önemli çıkmamıştır. 132
Çizelge III. Nanouk Ak Üçgül Çeşidinde Kömeçte Çiçek, Kömeçte Tohum, m 2 de Kömeç ve m 2 de Tohum Değerlerine Ait Birleştirilmiş Varyans Analizi Sonuçları (K.O) Varyasyon Kaynağı S.D. Kömeçte Çiçek Kömeçte Tohum m 2 de Kömeç M 2 de Tohum Yıl 1 4625.9** 4388.4** 435422.0** 50.4** Blok 4 14.3 397.4* 1159.0 0.64 Gübre Dozu 8 30.8 136.3 1967.0 0.72 Yıl x Gübre Dozu 8 3.2 103.0 2748.0 1.33 Hata 32 22.2 122.3 2398.0 1.06 *: 0.05 Olasılık Düzeyinde Önemli **: 0.01 Olasılık Düzeyinde Önemli Çizelge IV. Nanouk Ak Üçgül Çeşidinde Yeşil Ot, Kuru Ot, Ham Protein Oranı ve Ham Protein Değerlerine Ait Birleştirilmiş Varyans Analizi Sonuçları (K.O) Varyasyon Kaynağı S.D. Yeşil Ot Kuru Ot Ham Protein Oranı Ham Protein Yıl 1 147606288.0** 4112179.0** 102.2** 217424.1** Blok 4 337630.0 5978.0 0.6 340.2 Gübre Dozu 8 351994.0 11666.0 1.1 567.7 Yıl x Gübre Dozu 8 277991.0 9688.0 1.3 331.3 Hata 32 432111.0 12047.0 0.7 515.2 **: 0.01 Olasılık Düzeyinde Önemli Denemede ele alınan komponentlere ait iki yıllık birleştirilmiş ortalama değerlerin bulunduğu Çizelge V incelendiğinde, kömeçte çiçek sayısının 44.9-51.1 adet, kömeçte tohum sayısının 54.9-67.4 adet, m 2 de kömeç sayısının ise 248.3-293.2 adet arasında değiştiği görülmektedir. Bu bulgular, Marshall (1987) nin elde ettiği verilerle uyum içerisindeyken, Rincker ve Rampton (1985), Hampton ve ark. (1987) ve Oliva ve ark. (1994) nın çalışmalarında ulaştığı değerlerden oldukça düşüktür. Yine Çizelge V de bulunan m 2 de tohum verimi değerleri 5.12-6.02 g/m 2 arasında değişirken, yeşil ot verimi değerleri 2877.0-3596.2 kg/da, kuru ot verimi değerleri ise 484.2-607.4 kg/da arasında bulunmuştur. Araştırmamızda kısıtlı sulama koşullarında elde edilen ortalama 3282.0 kg/da yeşil ot ve 547.8 kg/da kuru ot değerleri ak üçgülün gerçek potansiyelini göstermekten uzaktır. Erken ilkbaharda düzenli yağışların etkisi ile mükemmel bir gelişme gösteren ak üçgül bitkileri özellikle Mayıs ayından sonra kısıtlı sulama koşullarında yavaş gelişmiş- 133
lerdir. Araştırmalarımızda elde edilen yeşil ve kuru ot verimi değerleri Gölcü (1996) nün ulaştığı sonuçlarla benzerdir. Ancak, Aygün ve ark. (1997) nın elde ettiği bulgulara göre oldukça düşüktür. Denememizde, ham protein oranları % 19.7-20.6, ham protein verimleri ise 102.0-132.4 kg/da arasında değişmiştir. Bu veriler, Gölcü (1996) nün elde ettiği sonuçlardan daha yüksektir. Buna karşılık Hollowel (1967) ile Özyazıcı ve Manga (1994) nın bulgularıyla uyum içerisindedir. Çizelge V. Nanouk Ak Üçgül Çeşidinde Kömeçte Çiçek, Kömeçte Tohum, m 2 de Kömeç, m 2 de Tohum, Yeşil Ot, Kuru Ot, Ham Protein Oranı ve Ham Protein Değerlerine Ait İki Yıllık Birleştirilmiş Ortalama Veriler Gübre Dozları Kömeçte Çiçek (adet) Kömeçte Tohum (adet) m 2 de Kömeç (adet) m 2 de Tohum (g/m 2 ) Yeşil Ot (kg/da) Kuru Ot (kg/da) Ham Protein Oranı Ham Protein (kg/da) N0P0 44.9 56.5 257.5 5.25 3111.8 494.9 19.7 102.0 N0P5 47.8 67.4 250.2 5.80 3485.2 580.3 19.9 119.9 N0P10 50.2 66.0 293.2 6.02 3093.5 542.3 20.4 114.0 N5P0 48.6 66.2 292.2 5.88 3596.2 587.0 20.3 121.3 N5P5 51.1 60.0 276.0 5.31 3501.2 607.4 21.3 132.4 N5P10 48.7 67.3 289.5 5.29 3378.2 536.8 20.4 111.6 N10P0 45.9 54.9 262.2 5.21 3103.8 513.8 20.4 109.6 N10P5 45.4 63.8 248.3 5.12 2877.0 484.2 20.6 103.9 N10P10 45.5 65.7 282.2 5.18 3390.7 583.3 20.4 121.9 Toplam 428.1 567.8 2451.3 49.1 29537.6 4930.0-1036.6 Ortalama 47.6 63.1 272.4 5.5 3282.0 547.8 20.4 115.2 Denememizden elde ettiğimiz m 2 de tohum verimi değerleri, konuyla ilgili olarak değişik araştırıcılar tarafından bildirilen verimlerden oldukça düşük olmuştur. Bu verim düşüklüğüne sebep olarak, özellikle denemenin ikinci yılında vejetasyon dönemi içerisinde düşen yağışın uzun yıllar ortalamasının yaklaşık yarısı kadar olması ile kömeçte çiçek ve tohum sayılarının oldukça düşük olması gösterilebilir. Ayrıca, sulama imkanları yetersiz olduğu için ak üçgülün su ihtiyacı tam olarak karşılanamamıştır. İki yıllık bu ön çalışmada, Bursa iklim koşullarında başarılı bir ak üçgül tohumculuğu yapılmasının mümkün olmadığı anlaşılmaktadır. Bu yörede, ak üçgülden iyi bir tohum verimi alabilmek için, bitkinin su isteklerinin tam olarak karşılanması, çiçeklenme öncesinde biçim amenajmanı konusunun iyice araştırılması ve tozlayıcı arı populasyonunun dikkate alınması gerektiği anlaşılmaktadır. Kısıtlı sulama koşulları ve ağır topraklarda, çok düşük tohum verimi alındığı 134
gibi azot ve fosforlu gübrelemenin Nanouk ak üçgül çeşidinin tohum verimi ile bazı verim ve kalite komponentleri üzerine etkileri de önemsiz bulunmuştur. Sonuç olarak; Bursa ekolojik koşullarında ağır bünyeli topraklarda ve kısıtlı sulama koşullarında başarılı bir ak üçgül tarımı yapılamayacağı, aksi halde anılan koşullarda ot ve tohum verimlerinin oldukça düşük düzeylerde gerçekleşeceği unutulmamalıdır. KAYNAKLAR Açıkgöz, E., 2001. Yembitkileri. U.Ü. Güçlendirme Vakfı Yayın No: 182. 425 s., Bursa. Altın, M., 1991. Yembitkileri Yetiştirme Tekniği. T.Ü. Tekirdağ Ziraat Fakültesi Yayın No: 114, Tekirdağ. s.68-69. Anonim, 2001a. Bursa İli İklim Verileri. Bursa Meteoroloji Bölge Müdürlüğü Kayıtları (Yayınlanmamış kayıtlar), Bursa. Anonim, 2001b. Deneme Alanı Toprak Analizi Sonuçları, Bursa Köy Hizmetleri 17. Bölge Müdürlüğü Laboratuarı, Bursa. Aygün, C., H. Şeker, L. Tahtacıoğlu ve A. Mermer,1997. Bazı Ak Üçgül Çeşitlerinin Erzurum Ekolojik Koşullarına Adaptasyonu. Doğu Anadolu T.A.Enst. 1997 Yılı Sonuç Raporu, Erzurum. Gibson, P.B. and W.A. Cope, 1985. Clover Science and Technology, 20. White Clover. Agronomy Monograph No: 25, Madison, USA. p.471-489. Gölcü, E., 1996. Değişik Bitki Populasyonlarının Çayır Üçgülü ve Ak Üçgülde Ot Üzerine Etkileri. Yüksek Lisans Tezi. S.56. U.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Bursa. Hampton, J.G., P.T.P. Clifford and M.P. Rolston, 1987. Quality Factors in White Clover Seed Production. International Seed Conference (15-19 June 1987), 13 s., Tune- Denmark. Hollowel, E.A., 1967. Ladino and Other White Clovers. In Forages (Ed. by H.D. Hughes, M.E. Heath, D.S. Metcalfe), The Iowa State University Press, Ames, Iowa-USA. Marshall, A., 1987. Agronomic and Physiological Problems in Contrasting Systems of White Clover. International Seed Conference (15-19 June 1987), s.5, Tune- Denmark. Oliva, R.N., J.J. Steiner and W.C. Young, 1994. White Clover Seed Production: II. Soil and Water Status on Yield and Yield Components. Crop Science: 34: 768-774. 135
Özyazıcı, M.A. ve İ. Manga, 1994. Bafra Ovası Sulu Koşullarında Farklı Sıra Aralığı ve Fosforlu Gübrelemenin Çayır Üçgülü (Trifolium pratense L.) nün Bazı Tarımsal Özelliklerine Etkisi Üzerinde Bir Araştırma. Türkiye II. Tarla Bitkileri Kong. 22-25 Eylül 1997, Samsun, s. 406-410. Rincker, C.M. and H.H. Rampton, 1985. Clover Science and Technology, 17. Seed Production. Agronomy Monograph No: 25, Madison, USA. p.417-443. Turan, Z.M., 1995. Araştırma ve Deneme Metotları. U.Ü. Ziraat Fakültesi Ders Notları No: 62, s.121, Bursa. 136