T.C. MĠLLÎ EĞĠTĠM BAKANLIĞI ÇEVRE SAĞLIĞI EVSEL VE KENTSEL ATIKLAR 850CK0039

T.C. MĠLLÎ EĞĠTĠM BAKANLIĞI ÇEVRE SAĞLIĞI EVSEL VE KENTSEL ATIKLAR 850CK0039 Ankara, 2011

Bu modül, mesleki ve teknik eğitim okul/kurumlarında uygulanan Çerçeve Öğretim Programlarında yer alan yeterlikleri kazandırmaya yönelik olarak öğrencilere rehberlik etmek amacıyla hazırlanmıģ bireysel öğrenme materyalidir. Millî Eğitim Bakanlığınca ücretsiz olarak verilmiģtir. PARA ĠLE SATILMAZ.

ĠÇĠNDEKĠLER AÇIKLAMALAR...iii GĠRĠġ... 1 ÖĞRENME FAALĠYETĠ 1... 3 1. EVSEL VE KENTSEL ATIKLAR... 3 1.1. Çevre... 3 1.2. Çevre Elemanları... 4 1.3. Ekosistemlerde Madde Döngüsü... 5 1.4. Çevre Kirlenmesi... 6 1.5. Çevre Kirlenmesinin Nedenleri... 7 1.5.1. BaĢlıca Çevre Problemleri... 8 1.6. Kirlenme Sınıflandırılması... 8 1.6.l. Fiziksel Kirlenme... 8 1.6.2. Kimyasal Kirlenme... 9 1.6.3. Biyolojik Kirlenme... 9 1.6.4. Radyolojik Kirlenme... 9 1.7. Kirlilik ÇeĢitleri... 9 1.7.1. Hava Kirliliği... 9 1.7.2. Su Kirliliği... 9 1.7.3. Toprak Kirliliği... 10 1.7.4. Gürültü Kirliliği... 10 1.8. Çevre Sağlığı- Çevre Koruma... 10 1.9. Katı Atıklar... 11 1.10. Evsel Katı Atık Maddelerin Sınıflandırılması... 12 1.11. Katı Atıkların Kaynaklarına ve Faaliyet Alanlarına Göre Sınıflandırılması... 13 1.11.1. Evsel Atıklar... 14 1.11.2. Ev Atığı... 14 1.11.3. Ticari Atık... 14 1.11.4. Ġdari Atık... 15 1.11.5. Pazar Atığı... 15 1.11.6. Ġri Atık... 16 1.11.7. Geri Kazanabilir Atık... 16 1.11.8. Ambalaj ve Ambalaj Atıkları... 16 1.11.9. ĠnĢaat Atıkları... 17 1.11.10. Yıkıntı Atıkları... 17 1.11.11. Hafriyat Toprağı... 17 1.11.12. Cadde Süprüntüleri... 17 1.11.13. Kül ve Cüruf... 18 1.11.14. Arıtma Çamuru... 18 1.12. Atıkların Zararları... 18 1.13. Atık Yönetimi... 19 1.13.1. Atık Yönetimi Planlanması... 20 1.13.2. Katı Atık Bertaraf AĢamaları... 20 1.14. Yerinde TaĢıma, Depolama ve ĠĢleme... 21 1.14.1. Atık Toplayan personel... 24 1.14.2. Atık Toplayıcılarının Uyması Gereken Kurallar... 25 i

1.14.3. Atıkların TaĢınması... 25 UYGULAMA FAALĠYETĠ... 28 ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME... 29 ÖĞRENME FAALĠYETĠ 2... 30 2. EVSEL VE KENTSEL KATI ATIK ISLAHI VE ĠMHASI... 30 2.1. Düzensiz (VahĢi) Depolama... 31 2.2. Düzenli Depolama... 31 2.2.1. Düzenli Depolamanın Avantajları... 34 2.2.2. Düzenli Depolamanın Dezavantajları... 35 2.2.3. Katı Atık Depo Tesislerinin Yer Seçimi... 35 2.3. Yakma... 36 2.4. KompostlaĢtırma... 38 2.4.1. Kompostun Zemin ve Toprağa Yararları... 39 2.4.2. KompostlaĢtırma AĢamaları... 40 2.4.3. Kompostlama Yöntemleri... 41 2.5. Geri DönüĢüm/Geri Kazanım... 42 2.5.1. Geri DönüĢümün Önemi... 42 2.5.2. Geri DönüĢüm Uygulamasının AĢamaları... 42 2.5.3. Geri DönüĢüm Sisteminin Basamakları... 43 2.5.4. Geri DönüĢümde Yasal Mevzuat... 44 2.5.5. Geri DönüĢebilen Maddeler... 44 2.6. Piroliz... 60 UYGULAMA FAALĠYETĠ... 63 ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME... 65 MODÜL DEĞERLENDĠRME... 66 CEVAP ANAHTARLARI... 68 ÖNERĠLEN KAYNAKLAR... 69 KAYNAKÇA... 70 ii

AÇIKLAMALAR AÇIKLAMALAR KOD ALAN DAL/MESLEK MODÜLÜN ADI MODÜLÜN TANIMI 850CK0039 Çevre Sağlığı Çevre Sağlığı Teknisyenliği Evsel ve Kentsel Atıklar Evsel ve kentsel atıkların mevzuata uygun olarak insan ve çevre sağlığına zarar vermeden imhasının yapılması ile bilgi ve becerilerin verildiği eğitim materyalidir. SÜRE 40/24 ÖNKOġUL YETERLĠK MODÜLÜN AMACI EĞĠTĠM ÖĞRETĠM ORTAMLARI VE DONANIMLARI Bu modülün önkoģulu yoktur. Evsel ve kentsel atıkların mevzuata uygun olarak imhasını denetler. Genel Amaç: Mevzuat doğrultusunda evsel ve kentsel atıkların sağlık Ģartlarına uygun olarak ıslahı ve imhasını denetleyebileceksiniz. Amaçlar: 1-Evsel ve kentsel atıkları sağlık Ģartlarına uygun olarak toplanması ve nakliyesini denetleyebileceksiniz. 2-Evsel ve kentsel atıkları sağlık Ģartlarına uygun olarak ıslahını ve imhasını denetleyebileceksiniz. Donanım: Slayt, projeksiyon makinesi, mevzuat, filmler, modül ile ilgili CD, kaynak kitaplar, fotoğraflar, Ortam: Teknik laboratuvar, çevremizde bulunan çöp fabrikaları, atık depolama alanları, çöp imha tesisleri vb. Modül içinde yer alan her öğrenme faaliyetinden sonra verilen ölçme araçları ile kendinizi değerlendireceksiniz. ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME Öğretmen modül sonunda ölçme aracı (çoktan seçmeli test, doğru-yanlıģ testi, boģluk doldurma, eģleģtirme vb.) kullanarak modül uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek sizi değerlendirecektir. iii

iv

GĠRĠġ Sevgili Öğrenci, GĠRĠġ Katı atıklar, uygun olarak bertaraf edilmedikleri takdirde, gerek içerdikleri hastalık yapıcı veya bulaģıcı maddelerle doğrudan gerekse fare, sinek vb. diğer canlılar için beslenme ve üreme kaynağı olması nedeniyle dolaylı olarak çevre ve insan sağlığını olumsuz etkileyebilmektedir. Doğrudan veya ara hayvanlarla bulaģabilen veba, kolera, dizanteri, tüberküloz, kuduz, sıtma gibi hastalıklar biyolojik olumsuzluklara örnek olurken görüntü kirliliğine, vahģi çöp depolama alanlarında oluģan sızıntı suları ve gazlar, insan ve çevre sağlığına fiziksel zararlar da verebilmektedir. Katı atıklar son bir kaç yıla kadar önemsenmemiģ, düzensiz bir Ģekilde depolanmıģtır; dolayısı ile birçok sorununu, özellikle düzensiz depoların yarattığı kirlilik koku ve metan patlaması gibi sorunlar ortaya çıkmıģtır. Katı atıkların toplanması, taģınması ve insan sağlığına zarar vermeden bertaraflarına iliģkin yükümlülük, yetki ve sorumluluklar belediyelerdedir. Bunun yanında Çevre Bakanlığı nca hazırlanarak yürürlüğe konulan 14.03.1991 tarihli Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği ile; atık yönetimi konusunda belediyelere önemli sorumluluklar verilmiģ, evsel katı atıkların kaynağında ayrı toplanması, taģınması, geri kazanılması ve bertaraf edilmesi ile ilgili teknik ve idari konular belirlenmiģtir. Bu modülde, evsel ve kentsel katı atıkların; mevzuata, çevre ve insan sağlığına uygun olarak, imha ve ıslah yöntemleri ile bu yöntemlerin kontrol edilmesini öğreneceksiniz. 1

2

ÖĞRENME FAALĠYETĠ 1 ÖĞRENME FAALĠYETĠ 1 AMAÇ Mevzuat doğrultusunda evsel ve kentsel atıkları sağlık Ģartlarına uygun olarak toplanması ve nakliyesini kontrol edebileceksiniz. ARAġTIRMA Çevremizdeki katı atık kaynaklarının neler olduğunu araģtırınız Evsel ve kentsel atıkların çevre kirlenmesine üzerine etkisini araģtırınız. Katı atıkların insan ve çevre sağlığına verdiği zararları internet ve kütüphanelerden araģtırınız. Evsel atıklar nasıl toplanmakta ve nasıl bertaraf tesislerine nakledilmektedir, araģtırınız Katı atıkların toplanmasında ve taģınmasında görevli personelle görüģerek yapılan iģler hakkında araģtırmalar yapınız. 1. EVSEL VE KENTSEL ATIKLAR Günümüzde; nüfus artıģına, teknolojik geliģmeye, sanayileģme ve kentleģmeye paralel olarak gerek miktar, gerekse içerik açısından hızla artan atıkların doğaya olumsuz etkileri önemli bir çevre problemi haline gelmiģtir. 1.1. Çevre Ġnsanların ve diğer canlıların, yaģamları boyunca iliģkilerini sürdürdükleri ve karģılıklı olarak etkileģim içinde bulundukları fiziki, biyolojik, sosyal, ekonomik ve kültürel ortamları vardır. Bir baģka ifade ile çevre, bir organizmanın var olduğu ortam ya da Ģartlardır ve yeryüzünde ilk canlı ile birlikte var olmuģtur. Sağlıklı bir yaģamın sürdürülmesi ancak sağlıklı bir çevre ile mümkündür. Bu nedenle hastalık oluģuma neden olan çevresel etmenler, çevrenin sadece fiziksel nitelikleriyle değil kiģinin bedensel ve ruhsal sağlığını etkileyen sosyal, ekonomik ve biyolojik nitelikleriyle de ilgilidir. 3

Ġnsanların birbirleriyle olan iliģkilerinden doğan moral-çevre diyebileceğimiz çevreye denir. Canlıların kendi aralarındaki ve fiziki çevreleriyle olan iliģkilerini inceleyen bilim dalına Ekoloji denir. ġekil 1.1: Çevrenin Anlamı Çevre, ekolojik sistem veya ekosistem olarak da bilinmektedir. Ekosistem, karģılıklı olarak madde alıģ veriģi yapacak biçimde birbirine etki yapan canlı organizmalarla cansız maddelerin bulunduğu, herhangi bir doğa parçasıdır. 1.2. Çevre Elemanları Resim 1.1: Doğal çevre görüntüsü Canlı organizmalarla çevreleri arasındaki karģılıklı etkileģimleri inceleyen bilim dalına ekoloji denir. Birbirleriyle iliģkili ve etkileģim içinde bulunan parçaların (öğelerin) oluģturduğu bütündür. Ekolojik anlamda çevre kelimesi; herhangi bir organizmayla iliģkili canlı ve cansız tüm oluģumları kapsar. ÇeĢitli organizmalarla onların cansız çevrelerinin oluģturduğu ve bir bütün olarak ele alınan birimlere, ekolojik sistem denir. Ekosistemlerin her biri, birbirleri içinde iliģkide olan canlı organizmaları ve cansız ortamları kapsayabilir. Organizmalarla cansız çevre elementleri birbiriyle sıkı sıkıya bağlıdır. KarĢılıklı olarak madde alıģveriģi yapacak biçimde birbirlerine etki yapan organizmalarla cansız maddelerin bulunduğu herhangi bir doğa parçası, bir ekosistemdir. 4

Ekosistem yaklaģımı, bireysel organizmalar ya da topluluklardan çok, tüm alanın iģlevlerinin nasıl olduğuyla ilgilenir. Bir alandaki organizmalar ve cansız çevreleriyle olan iliģkilerine bakar. Bir ekosistem; temel olarak abiyotik maddeler, üreticiler, tüketiciler ve ayrıģtırıcılardan oluģur. Ekosistemlerde yaģam, enerji akıģı ve besin döngüleriyle sürer. Açık bir sistem olan ekosistemde, enerji ve besin giriģ-çıkıģı süreklidir. Bir ekosistemin dört temel bileģeni vardır. Bunlar üreticiler (ototroflar), tüketiciler (hetotroflar), ayrıģtırıcılar (saprofitler) ve doğal çevredir. Ġlk üç bileģen, dördüncü bileģenin oluģturduğu cansız doğa içinde varlıklarını sürdüren canlı yaģamı kapsar. Ekosistem, canlı organizmaların yaģam alanlarını sınırlayan çizgiler arasındaki organik ve inorganik varlıkları içerisinde bulunduran biyolojik ortamdır. YaĢam alanı sınırları, atmosferde, doğa olaylarının meydana geldiği en alt tabakası ile, bazı mikroorganizmaların yaģadığı tahmin edilen okyanusların en derin bölgelerine kadar olan alanı kapsamaktadır. Biyolojik olayların devam ettiği bu sınırlar arasındaki denizler, göller, okyanuslar, nehirler, dağlar, kayalıklar, bitki örtüleri ve doğa olayları ekosistemin birer parçasıdır. Ekoloji ise canlı - cansız doğadaki tüm varlıklar arasındaki iliģkiyi inceleyen bilim dalıdır. Bilindiği gibi doğadaki tüm varlıklar bir hareket içerisindedir. DurağanmıĢ gibi bir izlenim veren dağlar, toprak parçaları kayalıklar ve durgun sular aslında oldukça karmaģık ve hızlı bir Ģekilde cereyan eden kimyasal etkileģimlere eģlik etmektedir. Doğadaki bu hareketliliğin baģında ise madde dolaģımı ve bu dolaģımda baģrolü oynayan mikroorganizmalar gelir. Madde dolaģımlarını incelerken temelde 4 element referans alınır. Bu elementler azot (N), karbon (C), fosfor (P) ve kükürttür. (S). Maddesel döngünün temelini ise "Kemosentez" oluģturur. Kemosentez, kimyasal enerji kullanarak (örneğin ATP) inorganik maddelerden organik madde sentezlenmesi olayıdır. Bu sentezleme iģlemlerinde en büyük rolü mikroorganizmalar üstlenmiģtir. Bakteri ve diğer tek hücreli canlıların ekolojik dengelerin korunması açısından vazgeçilmez birer unsurdur. Mikroorganizmalar, doğanın dengesini koruması açısından önemli bir yer tutar. Dünya, güneģ enerjisi hariç, yaģamı destekleyen bütün olaylar bakımından izole edilmiģ yaģam ortamıdır. Dünya içinde yaģayan fotosentetik bitkiler oksijen üretir, havayı temizler, gaz oranını dengeler, enerjiyi transfer eder ve büyük bir etkinlikle atık ürünlerin geri dönüģümünü sağlar. Bu prosesler cansız fiziksel çevre olmadan mümkün iģlemesi mümkün değildir. 1.3. Ekosistemlerde Madde Döngüsü Ekosistemlerde enerji tek yönlü akar. Canlıların yapısını oluģturan maddeler ise, canlı ile fiziksel çevre arasında sayısız farklı döngüler içinde gider ve geri gelir. Bu olaya biyojeokimyasal döngü denir. Dünya ve biyosfer kapalı bir sistemdir, yani madde çıkıģı yoktur. Organizmaların kullandığı maddeler kaybolmaz, sadece organizmanın alamayacağı uzaklıkta bulunabilir. Genellikle maddeler defalarca kullanılır. 5

Doğada her an her saniye toprağa düģen bir biyolojik artık, kemosentez (kimyasal ayrıģma) reaksiyonları ile parçalanarak doğaya geri kazandırılır. Bu artıklar odun, yaprak, kaya parçaları ve hayvan leģleri olabilir. Doğada hiçbir zaman madde kaybı söz konusu değildir. Üç çeģit biyojeokimyasal devir vardır. Gaz devri: Atmosfer ana depodur, karbon ve azot devirleri bu Ģekildedir. Tortul madde devri: Karalardan denizlere ve tekrar denizlerden karalara madde hareketidir, fosfor, kükürt, kalsiyum, magnezyum ve potasyum bu tip devirlere örnektir. Hidrolojik devir: Denizler, karalar ve atmosfer arasındaki su hareketlerini içine alır. 1.4. Çevre Kirlenmesi Ġnsan yaģamı, çeģitli dengeler üzerine kurulmuģtur. Ġnsanın çevresiyle oluģturduğu doğal dengeyi meydana getiren zincirin halkalarında meydana gelen kopmalar, zincirin tümünü etkileyip bu dengenin bozulmasına sebep olmakta ve çevre sorunlarını oluģturmaktadır. Doğal kaynaklar, ekonomik açıdan zenginliğin en büyük göstergesidir. Toprak, yeraltı ve yer üstü suları, doğal bitki örtüsü, ormanlar ve iklim, ekonomik kaynaklarımızı oluģtururken aynı zamanda çevremizi meydana getirmektedir. Ekonomik açıdan kaynakların kıt olması ve ancak bir maliyet karģılığında kullanılabilmesi, bu kaynakların en önemli yönüdür. Doğal kaynakların hatalı kullanımı, çevre sorunlarını ortaya çıkarmaktadır. Ġnsanların faaliyetleri sonucu, hava, su ve toprakta meydana gelen olumsuz geliģmelerle ekolojik dengenin bozulması ve aynı faaliyetler sonucu ortaya çıkan koku, gürültü ve atıkların çevrede meydana getirdiği arzu edilmeyen sonuçlar, çevre kirlenmesidir. Bir iliģkiler sistemi olan çevrenin bozulması ve çevre sorunlarının ortaya çıkması, genellikle insan kaynaklı etkenlerin doğal dengeleri bozmasıyla baģlamıģtır. Çevre kirlenmesi, doğanın kendini temizleme kapasitesinden fazla olan kirlenmenin çevrede meydana getirdiği birikimler ve değiģikliklerdir. Ġnsanların meydana getirdikleri atıklar, tabiat tarafından kendiliğinden yok edilemiyorsa ve bu durum tabiatın temizleme gücünü aģıyorsa çevre kirliliği oluģur ve doğal denge bozulur. Üretim sonucunda meydana gelen artık ve atıklar da eklenince, çevre bozulması ve çevre kirlenmesinin boyutları geniģlemektedir. Kullanılan doğal kaynakların ve yaban hayatının büyük kısmının tekrar yerine konulamaması ve yenilenememesi, onların tükenmesiyle sonuçlanmaktadır. Yaban hayatı dediğimiz canlılar, mikroorganizmalar, deniz ve okyanus canlıları, yabanî bitki örtüsü ve ormanlardır. Ekonomik geliģme, sanayileģme, zenginleģme gibi kavramlar, tamamen sözü edilen kaynakların yoğun kullanımı ile yakından ilgilidir. 6

Bir kirleticinin eģik seviyesi, zararın görülmeye baģlandığı konsantrasyondur. Bazı kirleticilerin eģik seviyesi vardır, bazılara ise her konsantrasyonda zararlıdır. Bununla birlikte her organizmanın her kirleticiye karģı hassasiyeti farlıklıdır. Ġnsanların beslenme durumu, yaģ, cinsiyet, hastalık ve sağlık durumu gibi etmenler kirleticilere karģı duyarlılık durumunu etkiler. Teknoloji ve doğru denetim, kirlenmenin tehlike düzeyinin altına indirilmesine yardımcı olur. Uzun vadede kirlenme kontrolü üretim, tüketimin miktar ve biçiminin kontrolü içine almalıdır. ġekil 1.2: Çevre Kirlenmesi 1.5. Çevre Kirlenmesinin Nedenleri ÇeĢitli kaynaklardan çıkan katı, sıvı ve gaz halindeki kirletici maddelerin hava, su ve toprakta yüksek oranda birikmesi, çevre kirliliği oluģmasına neden olmaktadır. Hızla artan dünya nüfusunun ihtiyaçlarının karģılanması için teknolojinin geliģmesine bağlı olarak endüstrileģmenin de artması gerekmektedir. Bu artıģ doğal kaynakların hızla tükenmesine neden olmaktadır. Çevre kirliliğinin nedenleri kısaca Ģunlardır: Hızlı nüfus artıģı, Plansız sanayileģme, Hızlı ve plansız kentleģme, Enerji üretimi, Tarımsal faaliyetler, Doğal kaynakların hoyratça kullanılması,. Madencilik, UlaĢım faaliyetleri, Turizm faaliyetleri, Ġmar çalıģmaları, Atık yok etme uygulamaları, Hidrolojik müdahaleler, Erozyon. 7

Son yıllarda teknoloji ve sanayinin hızla geliģmesi, çevre sorunlarının da artmasına sebep olmuģtur. Artan nüfusla birlikte devreye giren altyapılar, faaliyete geçtikleri günde bile yetersiz kalmaktadır. Bu plansız endüstrileģme ve sağlıksız kentleģme, nükleer denemeler, bölgesel savaģlar, verimi artırmak amacıyla tarımda kimyasal maddelerin bilinçsizce kullanılması ile birlikte, gerekli çevresel önlemler alınmadan ve arıtma tesisleri kurulmadan yoğun üretime geçen sanayi tesisleri, çevre kirliliğini tehlikeli boyutlara çıkarmıģtır. Yapılan araģtırmalar, dünyadaki mevcut çevre kirliliğinin % 50 'sinin son 35 yılda meydana geldiğini ortaya koymaktadır. Hızlı nüfus artıģı da, çevre sorunlarının artmasına neden olmuģtur. 1.5.1. BaĢlıca Çevre Problemleri Ġnsanların karģı karģıya kaldığı baģlıca çevre problemleri Ģöyle özetlenebilir: Göçler ve düzensiz ĢehirleĢme, KiĢi baģına kullanılan enerji, su, kağıt, kömür vb. artıģı, Ormanların tahribi, yangınlar ve erozyon, AĢırı otlatma ve doğal bitki örtüsünün tahribi, Konutlardaki ve iģyerlerindeki ısınmadan kaynaklanan (özellikle kalitesiz kömür kullanımı) hava kirliliği, Motorlu araçlar ve deniz araçları, Maden, kireç, taģ ve kum ocakları, Gübre ve zirai mücadele ilaçları, Atmosferik olaylar ve doğal afetler, Kanalizasyon sularının, arıtılmaksızın alıcı ortamlara verilmesi ve sulamada kullanılması, Katı atıklar ve çöp, Sulak alanların ve göllerin kurutulması, Arazilerin yanlıģ kullanımı, Kaçak avlanma, Televizyon, bilgisayar ve röntgen, tomografi vb tıbbi cihazların yaygınlaģması ile meydana gelen radyasyon, Endüstriyel ve kentsel kaynaklı gürültü. 1.6. Kirlenme Sınıflandırılması Çevrenin temel unsurlarından olan doğa; kendine has fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklere sahiptir. Bu özellikler dikkate alındığında, çevre kirliliğini fiziksel, kimyasal, biyolojik ve radyolojik kirlenme baģlıkları altında inceleyebiliriz. 1.6.l. Fiziksel Kirlenme Çevreyi meydana getiren toprak, su ve havanın fiziksel özelliklerinin tamamının veya bir kısmının insan, hayvan ve bitki sağlığını tehdit edecek, olumsuz yönde etkileyecek biçimde bozulması olayıdır. Örneğin, doğal erozyon ile toprakların göl ve denizlere taģınması, açık kahverenginden kırmızı siyaha kadar değiģen renk almasına neden olmaktadır. Bu olay suların fiziksel kirlenmesidir. 8

1.6.2. Kimyasal Kirlenme Doğal çevreyi oluģturan toprak, su ve havanın kimyasal özelliklerinin canlıların hayati faaliyetlerini ve aktivitelerini olumsuz yönde etkileyecek biçimde bozulmasıdır. Örneğin; çeģitli fabrikaların katı ve sıvı atıklarının verimli tarım arazilerine veya akarsu ve nehirlere boģaltılması. 1.6.3. Biyolojik Kirlenme Doğal ortamı oluģturan toprak, hava ve suyun çeģitli mikroorganizmalarla kirlenmesi ve dolayısıyla mikrobiyolojik yapının bozulması; mikrobiyal kirlenmeyi, aynı ortamların mikroorganizmalarla kirlenmesi ise biyolojik kirlenmeyi tanımlar. Örneğin, tarım alanlarının kanalizasyon suyu ile sulanması veya kanalizasyon sularının akarsu, göl ve denizlere boģaltılması ile kanalizasyon sularında bulunan hastalık yapıcı mikroorganizmalar toprağa, suya ve atmosfere geçerek bu ortamların mikrobiyolojik kirlenmesine yol açar. 1.6.4. Radyolojik Kirlenme Nükleer silah denemeleri, nükleer atıklar ve nükleer santrallerde oluģan kazalar sonucu kirlenme oluģmaktadır. Örneğin, Çernobil nükleer santral kazası. 1.7. Kirlilik ÇeĢitleri BaĢlıca çevre kirliliği çeģitleri ise hava kirliliği, su kirliliği, toprak kirliliği, gürültü kirliliği olarak sınıflandırılabilir. 1.7.1. Hava Kirliliği Atmosferde toz, duman, gaz, koku ve saf olmayan su buharı Ģeklinde bulunabilecek kirleticilerin, insanlar ve diğer canlılar ile eģyaya zarar verebilecek miktarlara yükselmesi, Hava Kirliliği olarak nitelenmektedir. Havayı kirleten maddelerin sınır değerleri, (havada zararlı olmayacak derecedeki en yüksek değerleri) her ülkenin ilgili kuruluģları tarafından yasalarla belirlenir. Kirletici maddelerin niteliğine göre, canlılara vereceği zarar Ģekil ve dereceleri de değiģir. Hava kirliliğine karģı alınabilecek önlemler, kirlilik kaynağına göre (fabrika, termik santral, konutlar, taģıt araçları) çok çeģitlidir. 1.7.2. Su Kirliliği Su kirliliği; istenmeyen zararlı maddelerin, suyun niteliğini ölçülebilecek oranda bozmalarını sağlayacak miktar ve yoğunlukta suya karıģması olayıdır. Konutlar, endüstri kuruluģları, termik santraller, gübreler, kimyasal mücadele ilaçları, tarımsal sanayi atık suları, nükleer santrallerden çıkan sıcak sular ve toprak erozyonu gibi süreçler ve maddeler su kirliliğini meydana getiren baģlıca kaynaklardır. 9

1.7.3. Toprak Kirliliği Toprağın verim gücünü düģürecek, optimum toprak özelliklerini bozacak her türlü teknik ve ekolojik baskılar ve olaylar, toprak kirliliği veya toprak kirlenmesi olarak nitelenir. Toprak kirlenmesi, hava ve suları kirleten maddeler tarafından meydana getirilir. Örneğin, kükürt dioksit oranı yüksek olan bir atmosfer tabakasından geçen yağmur damlacıkları; asit yağıģları halinde toprağa düģer. Toprak içine giren bu asitli sular, ağaç köklerini, bitkisel ve hayvansal toprak canlılarını zarara uğratır.; toprağın reaksiyonunu etkileyerek besin maddesi dengesini bozar; taban sularını içilmez hale getirir. Aynı Ģekilde çöp yığınlarından toprağa sızan sular, kirli sulama suları, gübre çözeltileri, radyoaktif maddeler, uçucu küller, toprağı kirleten madde ve kaynaklardır. 1.7.4. Gürültü Kirliliği Ġnsanlar üzerinde olumsuz etki yapan ve hoģa gitmeyen seslere gürültü denir. Özellikle büyük kentlerimizde gürültü yoğunlukları oldukça yüksek seviyede olup Dünya Sağlık TeĢlilatı 'nca (WHO) belirlenen ölçülerin üzerindedir. Kent gürültüsünü artıran sebeplerin baģında trafiğin yoğun olması, sürücülerin yersiz ve zamansız klakson çalmaları ve belediye hudutları içerisinde bulunan endüstri öğelerinden çıkan gürültüler gelmektedir. Meskenlerde ise televizyon ve müzik aletlerinden çıkan yüksek sesler, zamansız yapılan bakım ve onarımlar ile bazı iģyerlerinden kaynaklanan gürültüler, insanların; iģitme sağlığını ve algılamasını olumsuz yönde etkilemekte, fizyolojik ve psikolojik dengesini bozmakta, iģ verimini azaltmaktadır. 1.8. Çevre Sağlığı- Çevre Koruma Çevre kirliliğinin azaltılması ve ortadan kaldırılması için; çevre koruma, çevre sağlığı yada çevre sanitasyonu kavramı ortaya çıkmıģtır. Çevre koruma; ekolojik dengenin korunması; havada, suda, toprakta kirliliğin bozulmaların önlenmesi ve çevrenin iyileģtirilmesi için yapılan tüm çalıģmaları ifade eder. Ġnsanların ve diğer canlıların sağlık ve doğal yaģam temellerinin güvence altına alınması için gerekli önlemlerin bütünlüğünü ifade eden bir kavramdır. Çevre sağlığı tanımı ise öznel çevre yerine, varlığa yüklenerek onun, çevresel etkenlere karģı korunması hali ve çevresel etkenlerin ona entegre edilmesi olarak tanımlanmaktadır. Demek ki çevre sağlığı, varlığın; olumsuz olarak tarif edilen her türlü çevresel etkene karģı korunması ve onunla çevresel etkenleri belirlenen kriterlere uyumlu olarak bir arada tutma hizmetidir. Sağlığı doğrudan ve dolaylı olarak olumsuz etkileyen fiziksel, kimyasal, biyolojik ve sosyal etkilerin ne olduğunu ve nasıl kontrol edilebileceklerini inceleyen bilim dalıdır. Çevre sağlığı, toplumların sağlık düzeyini önemli ölçüde etkilemektedir. Toplumların sağlık düzeylerinin geliģmiģliği ise değiģik göstergelerle ölçülebilmektedir. Bunlar sağlık elemanına düģen nüfus, yatak baģına düģen hasta, hastalık, ölüm olayları ve nedenleri gibi parametrelerin genel olarak alan üzerindeki dağılımıdır. Kimi bilim adamları, çevre sağlığı terimi yerine çevre sanitasyonu terimini kullanmaktadırlar. Aslında çevre sanitasyonu terimi çevre sağlığına göre daha iyi bir anlam taģımakta olup kiģinin sadece fiziksel çevresinde bulunan ve onun bedensel geliģmesini sağlığını ve yaģam süresince olumsuz yönde etkileyen tüm etmenlerin kontrolü olarak tanımlanmaktadır. 10

Sonuç olarak yapılan bu iģler, genel anlamda toplum sağlığının korunmasını amaçlamaktadır. Bu da koruyucu sağlık hizmetleri içerisinde yer almaktadır. Bu hizmetler çevreye ve kiģiye yönelik olarak iki bölümde incelenmektedir. Çevreye yönelik hizmetlerin amacı; çevrede sağlığı olumsuz yönde etkileyen biyolojik fiziksel ve kimyasal etmenleri yok ederek bu etmenlerin bireyler üzerindeki etkilerini inceleyip çevreyi olumlu duruma getirmektir. 1.9. Katı Atıklar Katı atıklar ise genel olarak insan ve hayvan aktiviteleri sonucu oluģan, üretici tarafından atılmak istenen ve toplumun huzuru ile özellikle çevrenini korunması bakımından düzenli bir Ģekilde bertaraf edilmesi gereken her türlü katı maddeler ve arıtma çamuru olarak tanımlanabilir. Katı atıkları kaynaklarına göre Ģöyle sınıflandırabiliriz. Evsel Endüstriyel Tehlikeli Özel atıklar (tehlikesi/tehlikeli ara kategori atıkları) ġekil 1.3: Atık Türleri BileĢimlerine göre katı atıkları Ģu Ģekilde sınıflandırabiliriz: Organik l: Kompostlanabilir ve yanabilir organikler (bitkisel, hayvansal, kağıt, tekstil atıkları) Organik ll: Biyokimyasal ayrıģması imkansız ya da çok yavaģ olan organikler ( odun, kağıt, deri, lastik, kemik, plastik atıklar). Ġnert Maddeler: Yanmayan maddelerdir (cam, porselen, taģ, kil atıklarıdır) 11

Bununla birlikte katı atıkları, geri kazanılabilir atıklar ve organik atıklar olarak basit iki gruba ayırabiliriz. Plastik ve ambalaj atıkları (Yıkanıp granül haline dönüģtürülerek ikinci ürün üretiminde, ham madde olarak kullanılmaktadır. Sera örtüsü, otomotiv sektöründe plastik torba, marley, pis su borusu, elyaf ve dolgu malzemesi, araba yedek parçası yapımında kullanılmaktadır), cam, kâğıt ve karton, metal (teneke, alüminyum, demir çelik, bakır, kurģun), kauçuk gibi atıklar geri dönüģümü yapılan atıklar grubunda inceleyebiliriz. 1.10. Evsel Katı Atık Maddelerin Sınıflandırılması BĠLEġEN Yemek Atıkları Döküntü (Süprüntü) Kül ve Kalıntılar Moloz ve ĠnĢaat Atıkları Özel Atıklar Arıtma Tesis Atıkları AÇIKLAMA Hayvansal ve meyve sebze kalıntıları içeren atıklardır. Yemek atıkları, çürüyebilir özellikte oldukları için özellikle sıcak havalarda kolayca bozulabilir. Yakılabilir ve yakılamayan özellikte, yemek atıkları içermeyen, çürüyebilir özellikte olan atıklardır. Tipik olarak yakılabilir olanlar, kağıt, karton, plastik, tekstil, kauçuk, deri, ağaç, Ģömine veya bahçe atıkları olabilir. Yakılamayan döküntü (süprüntü) ise cam alüminyum kaplar, demir içeren veya içermeyen metaller ve inģaat malzemeleridir. Odun, kömür gibi yakılabilir maddelerin kalıntılarıdır. Güç tesislerinin atıkları bu sınıfa girmez. Kül ve kalıntılar, normalde tozlu maddelerden oluģur. Yıkılabilen binaların veya yapıların atıkları moloz olarak adlandırılırken, bir yapının inģaatı, tekrar modellenmesi, tamiri ve revizyonundan kaynaklanan atıklar inģaat atığıdır. Bu atıklar; kir, taģ, beton, tuğla, yapıģtırıcı, ahģap, kiremit ve tesisat, ısı ve elektrik parçalarını içerir. Sokakların süpürülmesinden kaynaklanan atıklar, Ģarampol çöpleri, ölü hayvanlar, terk edilmiģ araçlar özel atık sınıfına girer. Evsel ve endüstriyel arıtma tesis atıklarından kaynaklanan, katı ve yarı katı atıklardır. Tablo 1.1: Evsel katı atık kapsayan maddelerin sınıflandırılması 12

1.11. Katı Atıkların Kaynaklarına ve Faaliyet Alanlarına Göre Sınıflandırılması Katı atıkların kaynaklarına ve faaliyet alanlarına göre sınıflandırılmasıaģağıdaki tabloda verilmiģtir. ATIKLARIN MEYDANA GELEN KAYNAK KAYNAKLANDIĞI ATIKLARIN TĠPLERĠ FAALĠYETLER VE YERĠ Kentsel Katı Atıklar Endüstriy el Atıklar Tehlikeli Atıklar Özel Atıklar Evsel Ticari Kurumsal İnşaat ve yıkım Belediye hizmetleri Endüstriye l proses katı atıkları Zirai katı atıklar Tehlikeli atıklar Özel atıklar Büyük ve küçük ailelerin yaģadığı müstakil evler, küçük, orta ve yüksek katlı apartmanlar Dükkânlar, lokantalar, marketler, iģ merkezleri, oteller, servis istasyonları, oto tamirhaneleri vs. Okullar, hastaneler, cezaevleri, kamu binaları Yeni inģaat alanları, yol onarım ve bakım alanları, yıkık ve kaldırımlar Cadde yıkama, çevre düzenleme, parklar ve plajlar, diğer dinlenme alanları ĠnĢaat, fabrikasyon alanları, hafif ve ağır üretim, rafineriler, kimyasal tesisler, yıkım vs. Araziye (tarlaya) ekilen ekinler, meyve bahçeleri, üzüm bağları, çiftlikler vs. AraĢtırma, tıp, biyoloji, teknoloji merkezleri, klinik ve nükleer santraller Evsel katı atık sınıfı dıģında kalan; ancak evsel atıklara göre farklı yöntemlerle toplanması, taģınması, iģlenmesi ve bertaraf edilmesi gereken atıklardır. 13 Yiyecek artıkları, karton, plastik, deri, bahçe atıkları, odun, cam, teneke kutular, alüminyum diğer metaller, kül, sokak süprüntüleri, özel atıklar (iri eģyalar, tüketici elektronikleri, beyaz eģyalar, ayrı toplanmıģ bahçe artıkları, piller, yağ ve motorlu araç lastikleri), evsel zararlı atıklar, ölü hayvanlar, terk edilmiģ araçlar Kağıt, karton, plastik, ahģap, yiyecek atıkları, cam, metal, özel atıklar, Zaralı atıklar vs. Ticari atıklar AhĢap, çelik, beton, toz ve toprak, tuğla, yapıģtırıcı, kiremit ve tesisat, ısı ve elektrik parçaları, Özel atıklar, çöp, sokak süprüntüleri, çevre düzenleme ve kesilen ağaç dalları, parklardaki genel atıklar Endüstriyel proses atık sularındaki döküntü ve kırıntı maddeleri; endüstriyel olmayan yiyecek, çöp, kül, yıkım, inģa atıkları,özel atıklar ve zararlı atıklar BozulmuĢ yiyecek atıkları, zirai atıklar, zararlı atıklar Radyoaktivite taģıyan atıklar,her türlü kimyasal, biyolojik, yanıcı ve patlayıcı maddeler, patolojik, enfekte atıklar Atık yağlar, tarama çamurları, jips ve yakma fırını külleri Tablo 1.2: Katı atıkların kaynaklarına ve faaliyet alanlarına göre sınıflandırılması (Tchobanoglous,1993)

ġekil 1.4: Atık Türleri Söz konusu katı atıklarla ilgili tanımlar ve nitelikleri ile bunların toplanması, taģınmasına ve bertarafına yönelik açıklamalar örnek resimlerle birlikte aģağıda yapılacaktır. 1.11.1. Evsel Atıklar Bu atıklar çoğunlukla sıkıģtırmalı kamyonlar veya diğer araçlarla konteynerler vasıtası ile toplanan atık türleridir. Bu grup içinde evlerden kaynaklanan atıklar, ticari atıklar, idari atıklar ve pazaryerlerinden kaynaklanan atıklar ile benzeri artık malzemeler yer alır. Maalesef iri atıklarda, büyük olmalarına rağmen konteynerlerde veya onların yanlarında biriktirilerek, evlerden çıkan atıklarla birlikte toplandıklarından evsel atık türüne sokulmuģtur. Farklı toplama ve taģıma sistemlerinin olmamasından kaynaklanan ve henüz geri dönüģüm ve geri kazanım faaliyetlerinin yeterince uygulanmadığından evsel atıklar ile diğer atıklar arasında net bir ayırım yapmak mümkün değildir. 1.11.2. Ev Atığı Konutlardan kaynaklanan, içinde organik maddelerin yanında her türlü tüketim malzemelerini, kağıt, mukavva, metal, plastik gibi geri kazanabilir maddeleri ve problemli atıklardır. Örneğin; florasan lambalar, ampüller, pil, boya artıklarını da ihtiva eden atıklardır. 1.11.3. Ticari Atık ĠĢyerlerinden; dükkân, lokanta, market, atölye, ticarethaneler vb. yerlerden kaynaklanan ve genellikle evsel atık toplama ve taģıma sistemleri ile döküm alanına götürülen atıklardır. Ticari atık miktarı, ticari aktivitelere bağlı olduğundan düzensizdir. Nitelik açısından evsel atığa benzer bileģenler içermektedir. Ticari atıklar, lokanta ve kantinlerde üretilen ıslak ve genelde organik madde içeren atıklar hariç, özellikle kuru olduğu zaman yüksek oranda geri dönüģebilen malzeme içerirler. 14

Resim 1.2: Ticari Atıklar 1.11.4. Ġdari Atık Kamu kurum ve kuruluģlarından, okullardan, ofis ve bürolardan çıkan atıklardır. KullanılmıĢ ofis kâğıtları, gazeteler, dergiler ve mukavva atıkları gibi. Bunların içlerinde az miktarda da olsa yemek atıkları, kantin atıkları, temizlik iģlerinden gelen atıklar, bahçe çöpleri, iri atık ve diğerleri de bulunur. 1.11.5. Pazar Atığı Resim 1. 3: Ġdari Atıklar Pazaryerleri ve sebze halinden veya benzeri satıģ yerleri olan tezgâhların bulunduğu noktalardan kaynaklanan ve organik atıklar ile cadde süprüntüleri ve küçük miktarlarda da olsa mukavva veya plastik ambalaj malzemesi bulunan atıklardır. Resim 1.4: Pazar atıkları 15

1.11.6. Ġri Atık Standart konteyner ölçülerinden daha büyük olan eski mobilya, bozuk buzdolabı, fırınlar ve benzeri iri hacimli atıklardır. Ġri atıklar; evlerde, ticarethane, çeģitli kurum ve kuruluģlarda da ortaya çıkmakta ve içlerinde çoğunlukla tahta, hurda metal gibi kullanılabilir veya geri dönüģebilir malzeme içerir. 1.11.7. Geri Kazanabilir Atık Resim 1.5: Ġri hacimli atıklardır atıklar Katı Atıkların içindeki; kâğıt, karton, plastik, metal ve cam gibi yeniden değerlendirilebilir atıklardır. Resim 1.6: Geri kazanabilir (kağıt, plastik, cam, metal) atıklar 1.11.8. Ambalaj ve Ambalaj Atıkları Ambalaj malzemeleri her türlü ürünün, tüketiciye veya kullanıcıya ulaģtırılması aģamasında, taģınması, korunması, saklanması ve satıģa sunumu için kullanılan herhangi bir malzemeden yapılmıģ ürünlerin kullanımdan sonraki halidir. Resim 1.7: Ambalaj ve ambalaj atıkları 16

1.11.9. ĠnĢaat Atıkları Konut, bina, köprü, yol ve benzeri alt ve üst yapıların yapımı esnasında ortaya çıkan atıklardır. Bu Atıklar, Hafriyat Toprağı ĠnĢaat ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği ne tabidir. 1.11.10. Yıkıntı Atıkları Yıkıntı konut, bina, köprü, yol ve benzeri alt ve üst yapıların tamiratı, tadilatı, yenilenmesi, yıkımı veya doğal bir afet sonucunda ortaya çıkan atıklardır. 1.11.11. Hafriyat Toprağı Resim 1.8: ĠnĢaat ve yıkıntı atıkları Genellikle inģaat iģleri esnasında kazı iģlerinden oluģan atıklardır. Kazılan sahanın geçmiģine dayanarak toprak, mineral yağ (örneğin eski bir benzin istasyonu sahası), ağır metaller (örneğin eski ya da halen çalıģan bir deri endüstrisi veya kimyasallarla metal yüzeyi iģleyen bir endüstri sahası) gibi alanlardan zararlı bileģenler ve diğer kirleticiler içerebilir. 1.11.12. Cadde Süprüntüleri Resim 1.9: Ġri hacimli atıklardır atıklar Cadde ve sokakların, elle veya otomatik makinelerle temizliği esnasında oluģan atıklardır. 17

Resim 1.10: Cadde ve sokak süprüntüleri 1.11.13. Kül ve Cüruf KıĢ aylarında ortaya çıkan önemli atık türlerinden biridir. Bazı ticari ve endüstriyel iģletmeler tarafından yazın da üretilmektedir. 1.11.14. Arıtma Çamuru Resim 1.11: Kül ve cüruf artıkları Evsel ve evsel nitelikli endüstriyel atık suların, fiziksel, kimyasal ve biyolojik iģlemlerle arıtılmaları sonunda ortaya çıkan, suyu azaltılmıģ veya kurutulmuģ çamurdur. 1.12. Atıkların Zararları Sağlıklı olmanın temel koģullarından birisi de sağlıklı çevredir. Katı atıklar, atık döngüsü içinde üretildikleri andan son uzaklaģtırma aģamasına kadar çevre ve insanlarla doğrudan ya da dolaylı etkileģim içindedir. Katı atıklar, gerek içeriklerindeki hastalık yapıcı veya bulaģtırıcı maddelerle doğrudan; gerekse fare, sinek vb. diğer canlılar için beslenme ve üreme kaynağı olması nedeniyle dolaylı olarak çevre ve insan sağlığını olumsuz etkileyebilmektedir Resim 1.12: Katı atıkların geliģigüzel çevreye atılması 18

1.13. Atık Yönetimi Atık yönetimi; atığın kaynağında azaltılması, özelliğine göre ayrılması, toplanması, geçici depolanması, ara depolanması, geri kazanılması, taģınması, bertarafı ve bertaraf iģlemleri sonrası kontrolü ve benzeri iģlemleri içeren bir yönetim biçimidir. ATIK YÖNETİM PİRAMİDİ Entegre atık yönetimi ise; atık yönetiminin entegre olarak tüm atıklara beraber uygulanmasıdır Bertaraf Enerji Geri Kazanımı Geri Dönüşüm Yeniden Kullanım Minimizasyon Önleme ġekil 1.4: Atık yönetim piramidi Atık Yönetim Piramidi üst basamaktan alt basamaklara doğru değerlendirilir. Yani ilk aģama atığın oluģmasının önlenmesi, eğer bu sağlanamıyorsa atığın minimizasyonu, diğer bir deyiģle atığın en aza indirilmesidir. Daha sonra atığın yeniden kullanımı, eğer bu da mümkün olmuyorsa önce geri dönüģüm ve sonra enerji geri kazanımı amaçlanır. Bu uygulanan yöntemlerden sonra elimizde kalan atığa ya da bu yöntemleri uygulayamadığımız atığa yapılacak en son iģlem bertaraftır (düzenli depolama, yakma gibi). Katı atık yönetimi Ģunları içerir: Önleme ve kaynağında azaltma, Toplam, nakliye ve özelliğine göre ayrıģtırma, Yeniden kullanım, geri kazanım ve kompostlama, Enerji amaçlı kullanım, Düzenli depolama Ģeklinde bertaraf, Bertaraf iģlemleri sonrası kontrol. Katı atık hizmetlerinin görülmesini hedefleyen yönetsel yapılanmalarda temel amaç: toplum tarafından üretilen atıkların en uygun ekonomik Ģartlarda çevresel, teknik ve sosyal anlamda etkin ve verimli biçimde toplanması ve uzaklaģtırılmasıdır. Bu iģlemlerin baģarısı, büyük oranda halkın katılımına ve desteğine bağlıdır. Bu nedenle katı atık yönetiminde karar vericilerin, teknokratların, bürokratların ve benzeri ilgili tarafların ötesinde halkın da bilgilendirilmesi, entelektüel bir faaliyetten öte bir gerekliliktir. 19

1.13.1. Atık Yönetimi Planlanması ġekil 1.5: Katı atık yönetimi aģamaları Uygulanabilir ve verimli bir atık yönetimi için aģağıdaki adımların uygulanması gerekir. Yetkili / sorumlu belirlemek Atığın tanımlanması Kaynağında ayrı toplama Personel eğitimi Geçici atık depolama sahası kurulması Ön iģlem Atıkların bertaraf / geri kazanıma gönderilmesi Kayıtların tutulması 1.13.2. Katı Atık Bertaraf AĢamaları Katı atık yönetimi, atığın üretiminden son posanın yok edilmesine kadar altı fonksiyonel aģamada gruplandırılır. Atık üretimi Depolanması ve iģlenmesi Toplanması Aktarım ve taģınması ĠĢlenmesi ve geri kazanılması Posanın yok edilmesi Katı atık miktarının belirlenmesi Katı atık sistemleri yönetiminin tasarımı ve iģletilmesinde üretilen atık miktarı ve genel kompozisyonu kritik bir öneme sahiptir. Katı atık bileģiminin bilinmesi hem atıkla ilgili olarak yapılacak zararsızlaģtırma uygulamaları hem de kullanılacak teknolojiye karar verilmesi açısından zorunludur. 20

1.14. Yerinde TaĢıma, Depolama ve ĠĢleme Toplanmadan önce depolanması, konteynerlere yerleģtirilmesi, katı atıkların taģınması ile ilgili aktivitelere yerinde taģıma denilir. Toplama servisinin tipine bağlı olarak elle iģleme, yüklenmiģ konteynerlerin toplama noktasına hareket ettirilmesini ve boģ konteynerlerin toplanmaları arasında yerleģtirildikleri noktalara geri getirilmesini de içine almaktadır. Evlerde, sokak ve parklarda, pazaryerlerinde, sağlık kuruluģlarında ve iģyerlerinde oluģan çöpler, toplum sağlığına zarar vermeyecek Ģekilde plastik, metal vb. kaplarda biriktirilir. Atık miktarına, atık çeģidine uygun olara katık biriktirme yeri seçilmelidir. Biriktirme kapları yörenin durumuna, ekonomik ve kültürel yapısına bağlı olarak değiģiklikler göstermektedir. Katı atıkların biriktirilmesi, tek tek hanelerin dolayısı ile ailelerin sorumluluğundadır. Aile bireylerinin eğitim düzeyi katı atıkların oluģumundan yok edilmesine kadar tüm aģamaları etkilemektedir ve temel belirleyici etmen olmaktadır. Çöp kovaları su geçirmez özellikte, paslanmaz, kapaklı iyi kapanan nitelikte olmalıdır. Kolay temizlenebilmeli, koku yapmamalıdır, kaldırma ve taģıma sırasında biçimini kaybetmemeli, delinmemeli, aģınmamalıdır. Plastik çöp kovalarının yaygın bir kullanımı vardır. Çöp kovalının içine plastik torba konarak çöpler biriktirilmeli, kovanın içine plastik torba konmayacaksa kalıntı kalmayacak biçimde yıkanmalıdır. Çöp kovalarında herhangi bir nedenle sızdırma baģladığında değiģtirilmeli, çünkü sızıntı suları (Ģıra) oldukça tehlikelidir. Kolay taģınması, paslanması, yıkanmaya elveriģsiz olması, ağzının kapatılması ile sorunlar bulunması nedeniyle evlerde ince sacdan yapılmıģ teneke kapların kullanılması sakıncalıdır. Bazı büyük binalarda çöp bacaları aracılığı ile çöpler toplanır, bunlar düģme boruları biçiminde yapılır, üst bölümlerde havalandırma kanalı bulunur. DüĢey özelliği nedeniyle dökülen çöplerin söz konusu biriktirme yerinde toplanmasını sağlamaktadır. Genellikle kat aralarındaki kapaklar aracığı ile tüm daireler çöplerini söz konusu bacaya boģaltır. Genel olarak evsel atıklar, atık toplama merkezi tarafından toplanmayı beklemek üzere düģük ve orta yükseklikteki yerleģim binalarının içinde ve etrafında çeģitli noktalarda bulunan büyük konteynerlere yerleģtirilirler. Yüksek apartmanlarda atıklar; taģıyıcılar tarafından her kattan toplanır ve bodrum katındaki servis alanına götürülür veya orada oturan sakinler tarafından belirlenmiģ yere götürülür. Oturan sakinler tarafından, torbalanarak özel olarak dizayn edilen kanalın her kattaki açıklığına yerleģtirilir. Konutlarda üretilen çöp, günlük olarak, konutun bulunduğu yoldan geçen çöp araçlarına, naylon poģet içinde ve ağzı bağlı olarak teslim edilmesi Ģeklinde toplanır veya modern çöp toplama sistemlerinde, Ģehirde yer alan her bina ve yapı gruplarının çöp kapasitesi belirlenmiģ, kapasiteye göre çöp konteynırları, binaların önüne konulmuģtur. Bu konteynerlerde biriktirilir. Çoğunlukla plastik torbalarda biriktirilen çöpler ev veya apartman yakınındaki konteynerlere bırakılır. 21

Çöp konteynerları kentsel görünümü bozmayacak ve her türlü hava Ģartlarına dayanacak malzemeden seçilmeli, çöplerden dolayı oluģan kötü kokunun ve sıvının dıģarı sızmasını önleyecek Ģekilde imal edilmelidir. Konteynerler, belediye temizlik araçlarının çöpleri toplama durumuna göre ortalama 40 lt. ya da 80-120lt arasında olması sağlanmalıdır. Çöp kaplarının 40 litreyi apartman, kamuya açık yerler ve lokanta bidonlarının ise 80 litreyi geçmemesini önerilmektedir. Kabın tek elle taģınabilecek özellikte olması önerilmektedir. Evlerdeki hacim çapı 36 cm, yüksekliği 40 cm olan bir silindire karģılık gelmektedir. Dolu iken ağırlığı 35 kg aģmaması gerekir. Çöplerin plastik torbalarda niteliğine göre ayrılarak toplanması büyük kolaylık sağlar. Ancak eğitim düzeyi yüksek, toplumlarda sağlanabilir. Ayırma yanan, ambalaj, kâğıt, ĢiĢe, cam, pil vb. Ģeklinde ayrılması kentlilik bilinciyle iliģkilidir. Resim 1.13: Metal konteyner ve plastik konteyner Ticari ve endüstriyel binalarda veya iģ alanlarında üretilen katı atıklar genellikle ağzı merdaneli nispeten büyük konteynerlerde toplanırlar. Bu koyteynerler bir kerede doldurmuģ servis asansörleri tarafından uzaklaģtırılır. Eğer bir tane varsa; büyük depo konteynerlerine, depolama konteynerleri ile birlikte kullanılan kompaktörlere, malzemeleri özel balyalara veya özel dizayn edilen konteynerlere sıkıģtıran sabit kompaktörlere, yakıp kül eden ekipmanlar gibi diğer iģleme ekipmanlarına boģaltılır. Kentlerde otobüs durakları, üst ve alt geçitler, parklar ve oyun alanları gibi günlük ortak yaģam alanları, ana caddeler, yollar, sokaklar temizlik iģçileri tarafından değiģik araçlar (vakumlu yol süpürme araçları, süpürge, faraģ vb.) ile günlük temizliği yapılarak, çöpler koyteynerlerde biriktirilir. Özellikle pazaryerleri, yıkama aracıyla özel bakteri öldürücü deterjanlarla yıkanarak temizlikleri sağlanmalıdır. ĠnĢaatlardan çıkan molozlar ve kıģ aylarında sobalardan çıkan küllerin oluģturduğu atıklar diğer atıklardan ayrı olarak toplanmalıdır. 22

Resim 1.14: Meydancı iģçileri ve meydancı arabaları Resim 1.15: Vakumlu - sırtta taģınabilir süpürme makinesi Resim 1.16: Kentlerde kullanılan temizleme ve yıkama araçlarının görüntüsü 23

Resim 1.17: Çöp biriktirme kaplarının çeģitleri (Parklarda kullanılan, büro ve yeraltı çöp kovaları ile geri dönüģüm konteyneri) 1.14.1. Atık Toplayan personel Atık toplanması ile ilgili sorunların baģında, toplama aģamasındaki denetimin az olması gelmektedir. Çünkü çalıģanların çalıģma alanları oldukça dağınıktır ve bu kiģilerin çalıģma etkinliğinin yetersizliğini gösteren, atıkların tam olarak toplanamaması gibi sorunlar dıģında, sağlıkları ile ilgili bir denetim yapılmamaktadır. Böyle bir denetimde: Katı atık bileģimi, ağırlık, hacim ve toksisite değiģimleri, TaĢıyıcı büyüklüklerindeki değiģikler, TaĢıyıcı araç tip değiģiklikleri, Ġklim ve hava Ģartlarındaki değiģiklikler, ÇalıĢma bölgelerindeki çocuklar, Sokak onarımları, hareketi engelleyen onarım sorunlarını olup olmaması ÇalıĢma alanında, kayganlık, çukur vb. etmenler, Park etmiģ araçlar, TaĢıyıcı aracın kendisi baģta olmak üzere bölgedeki trafik, Sokak hayvanlarının varlığı, Böcek ısırıkları, Kemiricilerin varlığı göz önüne alınmak zorundadır. Çöp toplamakla görevli kiģilerin, çalıģma ortamının karakteristik özellikleri açısından değerlendirilmesi, denetim listeleri aracılığı ile kolayca yapılabilir; ancak bu konuda değerlendirme yapabilecek yeterlikte eleman bulunması gerekmektedir. 24

1.14.2. Atık Toplayıcılarının Uyması Gereken Kurallar Resim 1.18: Atık toplayıcıların kullandığı koruyucu ekipmanlar (iģ kıyafeti, deri eldiven, koruyucu gözlük) Atıkları toplamakta görevli kiģilerin iģleri sırasında iģ elbisesi veya tulum giymeleri zorunluluktur. Günlük çalıģma süresinin tamamlanmasından sonra tulumların çıkarılması ve diğer kıyafetlerden ayrı olarak yıkanmasının sağlanması ve yıkama iģlemi sırasında da yüksek ısı veya buhar dezenfeksiyon gerekir. Atık toplayıcıları, görünebilir renkte özellikle yağmurlu ve sisli havalarda sarı ve portakal renginde kıyafetler giymelidir. Atık toplayıcılarının vücutlarında açık yer olamamalı, çalıģma Ģartlarına uygun en rahat ve en gerekli giyecekler giymelidir. Eldiven, koruyucu gözlük ve koruyucu baģlık kullanmalıdırlar. Kullanılan eldivenler; batma ve kesilmeleri önleyecek özellikte, asit, insektisit ve perstisitlerden etkilenmeyecek, suya dayanıklı, kuru ve ıslak Ģartlarda iyi bir kavrama yapan, kolay yıkanabilir, iģ Ģartlarına göre dayanıklı bir maddeden yapılmıģ olmalıdır. Atık toplayıcıları iģe giriģ ve periyodik muayeneleri düzenli olarak yapılmalıdır. Tetanoz, sarılık gibi hastalıklara karģı aģılanmalıdır. KiĢiler günlük giyeceklerini giyemeden önce banyo yapma imkânına sahip olmalıdır. Çöp toplamakta görevliler; temel sanitasyon, ağırlık kaldırma, aracın yüklenmesi vb. konularında eğitilmelidir. Atık toplayıcılarına, ilk yardım konusunda gerekli eğitim verilmeli, karģılaģtıkları kazalara doğru ve tekniğine uygun ilkyardım yapmaları sağlanmalıdır. Özellikle göze yabancı cisim kaçması önemli bir risktir. SıkıĢtırma iģlemi sırasında sıçrayan cam, pil ve akülerden sıçrayan asit, diğer atık ve atık parçaları ile aerosol kutuları tehlikeli olabilmektedir. Bunların sıkıģtırılması durumunda patlama durumu olduğu unutulmamalıdır. 1.14.3. Atıkların TaĢınması Ev ve iģyerlerinin önünde biriktirilen çöpler, belirli aralıklarla ilgili belediyelerce toplanarak depolama sahasına taģınır. 25

Evlerde biriktirilen katı atıkların yok edilmesinde yerinde biriktirme, biriktirilen katı atıkların toplanarak evlerin bulunduğu bölgeden katı atık biriktirme ya da iģleme alanına taģınması, yok edilmesi ya da arıtımı olarak üç aģama bulunur. Evlerde biriktirilen katı atıkların yok edilmesinde seçilecek yöntem, birçok etmenle değiģebilmektedir. Bu etmenler arasında, iklim, coğrafik bölge, halkın yaģama Ģartları, ekonomik durum, jeolojik özellikler, su kaynaklarının kirlenme riski, sanayi durumu, tarımsal özellikler, teknik standartlar ve teknik yeterlilik derecesi, taģıma araçları, taģımakla görevli kuruluģların ekonomik imkânları, teknik imkânlar sayılabilir. Modern çöp toplama araçları, çöp bidonlarını otomatik olarak alıp çöp haznesine boģaltılmasını ve araç kasasına boģaltılan çöplerin preslenmesini sağlayan sistemle donatılmıģtır. Böylelikle, çöp toplama iģleminin hızlıca yapılabilmesi, araçların bir seferde daha fazla çöp taģıyabilme kapasitesinin arttırılması ayrıca iģgücünün etkin kullanılabilmesi olanak sağlar. Özel çöp kamyonları ile yapılan toplama da biri sürücü ve iki yükleyici olmak üzere en az 3 kiģi gerekmektedir. Bu, önemli bir iģ gücü maliyeti olarak görülmektedir. Katı atıkların toplama sıklığı, katı atıkların miktarına ve yerel Ģartlara bağlı olarak değiģebilir. Sineklerin yumurtlama ve kuluçka süreleri göz önüne alındığında en azından haftada bir toplanması esastır. Ülkemizde bazı belediyelerin standartlarına göre ana caddelerin her gün, ara sokaklar ise haftada iki kez katı atıkların toplaması öngörülmüģtür. YerleĢim yerlerinde, yazın haftada iki kez ve kıģın ise haftada en az bir kez toplanması zorunludur. Çöpler; iģyeri, lokantalardan, pazaryeri, park, piknik, yerlerinden kamuya açık alanlarından her gün toplanmalıdır. Çöpler ev ev dolaģarak, ya da kamuya ait büyük çöp kutularında biriktirilen çöplerin alınmasıyla toplanılır. Çöp taģımakta kullanılan tüm araçların çevresi kapalı ve etrafa koku ve dağılma imkânı vermeyecek biçimde kapatılmıģ, ağızları açılabilen ve kapatılabilen dökme bölümleri bulunan araçlar olmalıdır. Dökülen çöplerin bu bölgede birikmemesi için özel sıkıģtırma sistemleri yapılmalıdır. Bu sıkıģtırma sistemleri ile yüklene materyalin üçte birlik hacme indirilmesi mümkün olmaktadır. 1 cm² ye 2 kg lk bir kuvvetle sıkıģtırma ile sağlanan hacim azalması daha fazla çöpün tek bir kamyonla veya araçla taģımasına imkân verir. Resim 1.19: SıkıĢtırmalı çöp toplama kamyonları 26

Atıkların toplanma zamanı değiģebilir. Trafik akıģ ve yoğunluğu, iklim önemli belirleyici faktörler arasındadır. Atıkları toplama zamanını gece yarısı ile sabahın erken saatleri arsındaki dilim olarak belirtilir. Toplumun kent hizmetlerine katkısı yeterli değilse düzensiz olarak kapı önlerine bırakılan çöpler günün sıcak saatlerinde önemli sorunlara neden olabilir. KokuĢma, sızdırma sonucu bir takım böcekler beslenme imkânı bulabilir. Kirletici etki ön plana çıktığında etkin bir çöp toplama sistemi olsa bile istenen amaç sağlanamaz. Çöplerin, trafiğin yoğun olmadığı zamanlarda toplanması en uygundur. Yayaların aģırı fazla olduğu zamanlarda çöp toplama iģi uygun görülmemektedir. Halkın, çöplerin sağlıklı olarak toplanması ve uzaklaģtırılmasına yönelik katkısı, ancak etkin bir eğitim sürecinden sonra mümkündür. Eğitim yetince baģarılı olmayacak olursa baģlatılan kampanyalar genellikle sonuçsuz kalmaktadır. Belediyelerin çöplerin kapıya bırakılması için belirli saatleri vermeleri yönlendirici olabilmektedir. Katı atıkların taģınmasının ekonomik olmasını sağlamak, taģıma hattındaki trafiğe fazla yüklenmemek için Ģehirlerin merkezi yerlerinde aktarma istasyonları kurulabilir. Bu istasyonlarda küçük hacimli araçlarla toplanan katı atıkların daha büyük hacimli araçlara aktarılarak, bu araçlarla iģleme ve depo yerlerine taģınması sağlanır. Aktarma direkt taģıma aracına yapılabileceği gibi, bir ara depoya (bunker) boģaltıldıktan sonra, yeni araca doldurmak Ģeklinde, dolaylı olarak da gerçekleģtirilebilir. Aktarma istasyonlarının koku, toz, gürültü ve görünüģ yönünden çevreyi kirletmemesi için boģaltma iģleminin yapıldığı yerlerin kapalı olarak inģa edilmesi zorunludur. Resim 1.20: Katı Atık Aktarma Ġstasyonu ve büyük çöp depolama aracı 27

UYGULAMA FAALĠYETĠ UYGULAMA FAALĠYETĠ AĢağıdaki iģlem basamaklarını yaptığınızda, mevzuata göre evsel ve kentsel atıkları sağlık Ģartlarına uygun olarak toplanması ve nakliyesini kontrol edebileceksiniz. ĠĢlem Basamakları Öneriler Katı atık çeģitlerini tespit ediniz. Katı atıklardan kaynaklanan çevre kirlenme odak noktalarını belirleyiniz. Katı atık yönetim planını inceleyiniz. Kentlerde atık toplama ile ilgili olarak halka eğitim veriniz. Katı atık toplayan personeli kontrol ediniz. Çöp biriktirme konteynerlerini kontrol ediniz. Çöp taģıma araçlarını kontrol ediniz. Çöp aktarma istasyonlarını kontrol ediniz. Atıklardan örnek alarak bölgenin atık kompozisyonunu belirleyiniz. Çöp araçlarının bertaraf noktasına veya depolama, iģleme tesislerine götürmesini kontrol ediniz. Kayıt ve istatistikî çalıģmaları düzenli olarak ilgili kurumlara gönderiniz.. Geri dönüģümü olan, olmayan, katı, tehlikeli, tıbbi vb. atıkları araģtırınız. Ġnsan ve çevre sağlığına zarar verebilecek odak noktalarına dikkat ediniz. Katı atık yönetim planını ve uygulanıģına dikkat ediniz. Mevzuata uygunluğuna dikkat ediniz. Çöp toplama saat ve güzergâhları, atıkların özelliğine göre kaynakta ayırmanın önemi, çöplerden kaynaklanan hastalık vb. hakkında ilgili kurumlarla ve ilan, afiģ benzeri eğitim çalıģmaları yapınız. ĠĢe giriģ muayenelerinin yapılıp yapılmadığını, bağıģıklama durumunu koruyucu kıyafet giyip giymediklerini kontrol ediniz. PaslanmıĢ, delinmiģ, eskimiģ vasıflarını yitirip yitirmediğini kontrol ediniz. Çöp sızıntı suyunun, düzenli temizlenip, dezenfekte edilip edilmediğini kontrol ediniz. 28 Çevreyi kirletip kirletmediğine dikkat ediniz. Yük sayım analizi veya kütle-hacim analizlerine baģvurarak, katı atıklardan her mevsim örnek alıp, düzenli kayıt sistemi ile bölgenin atık kompozisyonunu belirleyiniz. Katı atık yönetim planına uygunluğuna ve araç ve personelin durumlarına dikkat ediniz. Kayıt ve yapılan çalıģmaları ilgili kurum ve kuruluģlara resmi yazıģma tekniklerine uygun olarak bildiriniz.