KONDiL VE RAMUS'UN VERTiKAL YÜKSEKLiKLERiNiN VE ASİMETRi DURUMLARININ SAĞLlKLI BiREYLERDE DEĞERLENDiRiLMESi

. Cumhuriyet Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi Dergisi Cilt 3, Sayı 1, 2000 KONDiL VE RAMUS'UN VERTiKAL YÜKSEKLiKLERiNiN VE ASİMETRi DURUMLARININ SAĞLlKLI BiREYLERDE DEĞERLENDiRiLMESi Yrd. Doç. Dr. Ali Alp SAĞLAM* ÖZET Bu araştırmada, sistemik rahatsızlığa ve TM E problemlerine sahip olmayan bireylerde kandil ve ramus'daki vertikal asimetri incelendi. Araştırmamız, yaşlan 6-72 arasında değişen toplam 140 bireyden ibaretti. Bireyler 6-12 (mikst dentisyon), 13-19, 20-29, 30-39, 40-49 (daimi dentisyon), 50-59 ve 60 yaş ve üstü (total dişsiz) olmak üzere 7 gruba ayrıldılar. Ortapantomografi görüntülerindeki kandil ve ramus arasındaki simetri durumlarının ortaya koyulması için Habets ve arkadaşlarının formülü kullamldı. Kandil, ramus, kondil+ramus arasındaki yaşa bağlı farklılıklar eşleştirilmiş t-testi ile hesaplandı. Sağ kondil yüksekliği 8.157+2.461, sol kandil yüksekliği 8.275+2.553 mm bulundu ve aradaki fark istatistiksel olarak önemli değildi. (p>0.05). Mikst dentisyondan daimi dentisyona geçişte sağ kandil yüksekliğinin p<0.01, sol kandil yüksekliğinin ise p<0.001 önem düzeyinde arttığı tespit edildi. Sağ kandil yüksekliğinin 13-19 ile 20-29 yaş gruplan arasında p<0.05 düzeyinde anlamlı olacak şekilde arttığı saptandı. Sol kandil yüksekliğinin sadece 30-39 ile 40-49 yaş grupları arasında yaşa bağlı olarak azaldığı bulundu (p<0.05). Ramus yüksekliğinin büyümeye bağlı olarak sadece 6-12 ile 13-19 yaş grupları arasında p<0.001 düzeyinde arttığı görüldü. Bulgularımıza göre; kondiler asimetri indeksi ortalaması %9.446+8.265 oranında idi. Bunu %3.205+2.463'lük bir oranla ramus asimetri indeksi ve %2.551+2. 101 'lik bir oranla kondil+ramus asimetrisi izledi. Kondiler asimetri indeksinin yaşa bağlı değişimleri istatistiksel olarak önemsiz bulundu (p>0.05). Anahtar Kelimeler:Kondil, Ramus, TME, Asimetri, Vertikal simetri. GiRiŞ Klinik olarak TME şikayetine sahip olmayan bireylerde, sağ ve sol mandibuler kandil boyutları arasında belirgin bir boyut farklılığı söz konusu olabilir. 1 Bu asimetri durumunu mekanik nedenlere bağlayan bazı araştırmacılar, çiğneme sırasında alt çeneden kafa tabanına çiğneme kuvvetlerinin aktarıldığını ve eklem yükünün artmasına bağlı olarak da kandil boyutunda bazı değişikliklerin meydana gelebileceğini iddia etmektedirler. 2,6 Senelerce devam eden tek taraflı çiğneme, sağ ya da sol diş dizisinde aşınmalara neden olurken, meydana gelen tek taraflı aşırı kuvvet kondile iletilir. Kondilin aşırı çiğneme kuvvetine maruz kalması sonucu kemikte bir büyüme meydana gelir ve kondiler asimetri durumu söz konusu olur.1 Kondiler asimetrinin etyolojisi üzerine araştırma yapan Siegel ve Doyle, 7 asimetri nedenini genetik faktörlere de bağlamaktadırlar. Zira, sağ ve SUMMARY In the present study, the relationship between vertical asymmetry of the mandibular condyle and ramus on the healthy subjects with no signs or symptoms of TMO was investigated. This study consisted of 140 subjects aged 6-72 years. Subjects were divided into seven groups as 6-12 (mixed dentition), 13-19.20-29,30-39,40-49 (permanent dentition), 50-59 and over 60 years old (edentulous). To express the vertical symmetry between the condyles and rami on the orthopantomogram image the formula by Habets et al. was used. Oifferences between condyle, ramus and condyle plus ramus regarding vertical symmetry were calculated with the paired ttest. The mean of right and left condylar heights were found to be 8.157 mm (SD: 2.461) and 8.275 mm (SD:2.553), respectively, and these values proved not to be significantly different (p>0.05). In the phase between mixed and permanent dentitions, it was found that right condylar height was greater at the level of p<0.01, while left condylar height was higher at thelevel of p0.001. As statistically significant increase at the level of p<0.05 was found between 13-19 and 20-29 age groups in the condylar height on the right side. The only statistically significant decrease was found between 30-39 and 40-49 age groups for the left condylar height (p<0.05). It was shown that the ramus height was greater between 6-12 and 13-19 age groups according to the growth (p<0.001). The mean asymmetry indices for the condyle, ramus and condyle plus ramus were found to be 9.446% (SO:8.265), 3.205% (SO:2.463) and 2.551% (SD:2.101), respectively. No difference was found between condylar asymmetry index and age (p>0.05). Key words:condyle, Ramus, TMJ, Asymmetry, Vertical symmetry. sol ekstremite kemikleri arasındaki boyut farklılıkları hemen hemen yok denecek kadardır ve bu kemikler fonksiyonda olmalarına karşın, büyüme sırasında genetik ve fonksiyonel olarak kontrol altındadırlar. Ancak, mandibuler kandil gibi diğer yapılar genetik kontrol altında olmalarına karşın fonksiyonel kontrol altında değildirler. Gelişim sırasındaki dış faktörlerin etkisi sonucu genetik kontrol azalır ve sağ ya da sol kandil boyutu arasında farklılık meydana gelir. 7 Kondiler asimetrinin TME problemlerine, ortodontik anomalilere, yaşa ve cinsiyete bağlı değişiklikleri hakkında günümüze kadar birçok araştırma yapılmıştır. Ancak TME problemi olmayan sağlıklı bireylerde sağ ve sol kandil yüksekliği arasında boyut farklılığı olup olmadığına ilişkin bir araştırmaya rastlayamamış olmamız, bizi bu konuda bir araştırma yapmaya yöneltti. Bu araştırmadaki amacımız, TME problemi olmayan sağlıklı bireyler *Süleyman Demirel Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Ağız, Diş, Çene Hastalıkları ve Cerrahisi AD. 58

C.Ü. DİŞHEKİMLİĞİ FAKÜLTESİ 2000 CiLT: 3, SAYI: 1 de sag ve sol kondil, ramus, kondil+ramus yükseklikleri arasında boyut farklılıklarının mevcut olup olmadığını ve asimetri durumunun yasa bağlı olarak değişikliğe uğrayıp uğramadığını ortaya koymaktır. MATERYAL VE METOD Araştırmamız, Süleyman Demirel Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi'ne diş tedavisi amacıyla başvurmuş, TME problemi ve sistemik rahatızlığı olmayan, yaşları 6-72 arasında değişen 91 kadın ve 49 erkek olmak üzere toplam 140 hastadan alınan ortopantomografi (OPG) görüntüleri üzerinde gerçekleştirildi. Hastalar 20'şer kişiden oluşan yedi gruba ayrıldılar: Mikst dentisyonu temsil eden 6-12 yaş grubu, daimi dentisyonu temsil eden 13-19, 20-29, 30-39, 40-49 yaş grupları ve total dişsiz grubu temsil eden 50-59 ve 60 ve üstü yaş grupları. Total dişsiz hastalar hariç bütün hastalarda yirmi yaş dişleri hariç olmak üzere sadece bir diş eksikliğine izin verildi, OPG'ler, standardize edilmiş PM 2002 CC panoramik cihaz (Planmeca Co., Helsinki-Finlandiya) ile aynı operator tarafından çekildi. Negatoskop üzerinde sağ ve sol kondil ve ramus görüntüleri aydınger kağıda 0.35 mm hassasiyetteki kurşun kalemle çizildi. Kondil ve ramusun en lateral noktalarını (O1 ve O2) birleştiren A-hattı çizildikten sonra,. A- hattına dik olacak ve kondilin en tepe noktasından geçecek şekilde B-hattı çizildi (Şekil 1). A-hattı üzerinde O1 noktasından B-hattına olan uzaklık ölçülerek "kondil yüksekliği (KY)" olarak kaydedildi. O1 ve O2 noktaları arasındaki mesafe ise "ramus yüksekliği (RY)" olarak ölçüldü (Şekil 1). OPG üzerindeki kondil ve ramus görüntüleri arasındaki vertikal simetrinin ya da asimetrinin hesaplanması amacıyla aşağıdaki formüller kullanıldı: 8 Asimetri indeksi (Ai) = I KYsag - KYsol / KYsag +KYsol I X 100 Asimetri indeksi (Ai) = I RYsag - RYsol / RYsag + RYsol I X 100 Sağ ve sol kondil, ramus, kondil+ramus boyutları arasındaki farklılıklar ve bu boyutların yaş gruplarına bağlı değişiklikleri eşleştirilmiş t-testi ile hesaplandı. KONDİL RAMUS KONDİL+RAMUS GRUP SAĞ SOL SAG SOL SAĞ SOL LARI Orta SD Orta SD Orta SD Orta SD Orta SD Orta SD lama lama lama lama lama lama 6-12 5.475 1.419 5.300 1.229 39.3255.564 40.300 5.248 44.825 5.317 45.500 5.158 13-19 7.475 2.291 7.875 1.870 50.6505.692 51.175 6.333 58.125 55.51 59.050 6.968 20-29 9.425 2.541 9.275 2.221 48.5254.272 49.650 3.897 57.900 3.295 58.750 3.401 30-39 9.000 1.762 10.05 2.476 47.3753.082 48.700 3.640 56.350 3.415 58.700 3.795 40-49 9.050 2.655 8.475 1.874 50.4505.887 52.350 5.530 59.475 4.919 60.750 4.849 50-59 7.725 2.398 8.275 2.803 50.3003.729 53.175 4.381 58.075 4.127 61.325 5.547 60+ 8.950 1.580 8.675 2.488 50.4505.675 50.925 5.727 59.325 6.165 59.575 5.523 TOPLAM 8.157 2.461 8.275 2.553 48.1546.156 49.468 6.364 56.296 6.708 57.664 7.150 Araştırma kapsamına alınan hastalarda sağ ve sol kondil, ramus, kondil+ramus yüksekliklerinin yaş gruplarına göre ortalama değerleri Tablo I'de görülmektedir. Kondil yüksekliğinin yaşa bağlı değişiklikleri incelendiğinde, mikst dentisyondan daimi dentisyona geçişte sağ kondil yüksekliğinin p<0.01, sol kondil yüksekliğinin ise p<0.001 önem düzeyinde arttığı tespit edildi (Tablo II, Şekil 2). Aynı şekilde sağ kondil yüksekliği, 13-19 ile 20-29 yaş grupları arasında p<0.05 düzeyinde anlamlı olacak şekilde artarken, sol kondil yüksekliğindeki artış istatistiksel olarak önemli bulunmadı (p>0.05). 30-39 ile 40-49 yas grupları arasında sadece sol kondil yüksekliğinin p<0.05 düzeyinde yaşa bağlı olarak azaldığı, ancak diğer yaş grupları arasında kondil yüksekliğindeki değişikliklerin istatistiksel olarak önemli olmadığı bulundu (p>0.05) (Tablo II, 6-12 13-19 20-29 30-39 40-49 50-59 60 + Şekil 2: Sağ ve sol kondil yüksekliklerinin yaşa bağlı değişimleri.. Şekil 1; Habest ve arkadaşlarına göre kondil, ramus ve kondil+ramus asimetri ölçümleri.. GRUP LARI SAĞ KONDİL YÜKSEKLİĞİ SOL KONDİL YÜKSEKLİĞİ FARK SD t FARK SD t 6-12/13-19 -2.000 2.560-3.494** -2.575 1.962-5.869*** 13-19/20-29 -1.950 3.814-2.286* -1.400 3.042-2.058 20-29/30-39 0.425 3.566 0.533-0.775 3.676-0.943 30-39/40-49 -0.500 2.969-0.075 1.575 2.667 2.641* 40-49/50-59 1.325 2.953 2.007 0.200 3.795 0.236 50-59/60+ -1.225 2.789-1.965-0.400 4.009-0.446 *p<0.05 **p<0.01 ***p<0.001 SD: Standart Sapma 59

C.Ü. DİŞHEKİMLİĞİ FAKULTESİ DERGİSİ 2000 ClLT: 3, SAYI: 1 Ramus yüksekliğinin büyümeye bağlı olarak sadece 6-12 ile 13-19 yas grupları arasında p<0.001 düzeyinde arttığı tespit edildi (Sağ ramus yüksekliği: t= -7.886 / Sol ramus yüksekliği: t= - 6.454) (Şekil 3). kondil+ramus asimetri indeksi izledi. Tablo V'de de görüldüğü gibi, kondiler asimetri indeksinin en fazla total dişsizliğe geçis dönemi olan 40-49 ile 50-59 yas grupları arasında arttığı, ancak bu artışın istatistiksel açıdan önemli olmadığı dikkati çekti (p>0.05). Ramus asimetri indeksindeki maksimum farklılığının,mikst dentisyondan daimi dentisyona geçiş olan 6-12 ile 13-19 yas grupları arasında meydana geldiği, mikst dentisyonda ramusda görülen asimetri durumunun daimi dentisyona geçildiğinde azaldığı, ancak aradaki farkın önemli olmadığı bulundu (p>0.05). Kondil+ramus asimetrisinin ise total dişsizliğe geçiş dönemi olan 40-49 ile 50-59 yas grupları arasında p<0.001 önem düzeyinde arttığı tespit edildi (Tablo V, Şekil 4). GRUPLARI KONDİLER ASİMETRİ RAMUS ASİMETRİ KONDİLER+RAMUS ASİMETRİ FARK SD t FARK SD t FARK SD t 6-12/13-19 1.631 14.278 0.511 1.576 4.529 1.556 0.821 4.192 0.876 13-19/20-29 1.050 11.011 0.426-0.568 2.685-0.945-0.403 2.607-0.692 20-29/30-39 -1.308 10.232-0.572 0.749 2.903 1.154 0.085 2.584 0.147 30-39/40-49 1.334 8.330 0.716 -.272 3.245-0.374 0.952 2.024 2.104 40-49/50-59 -4.746 12.622-1.682-0.477 2.953-0.723-1.357 1.751-3.464 50-59/60+ 0.790 11.821 0.299 0.244 3.106 0.351 0.974 2.957 1.472 Şekil 3: Sağ ve sol ramus yuksekliklerinin yasa bagli degisimleri. Sağ ve sol kondil yükseklikleri arasındaki farklılıklar sadece 30-39 yas grubunda anlamlı bulundu (p<0.05) (Tablo III). Yaş SAĞ KONDİL/SOL KONDİL Grupları Fark SD t P 6-12 0.175 1.311 0.597 p>0.05 13-19 -0.400 1.174-0.044 p>0.05 20-29 0.150 1.740 0.385 p>0.05 30-39 -0.050 2.102-2.234* p<0.05 40-49 0.575 2.008 1.280 p>0.05 50-59 -0.550 2.271-1.083 p>0.05 60+ 0.275 2.227 0.552 p<0.05 Bulgulanmıza göre; en yüksek oranda asimetrilik gösteren vertikal boyut; kondil yüksekliği oldu (%9.446+8.265) (Tablo IV). KONDİLER ASİMETRİ RAMUS ASİMETRİ KONDİL+RAMUS ASİMETRİ GRUP LARI Ortalama SD Ortalama SD Ortalama SD 6-12 10.174 8.105 4.360 3.726 3.174 2.586 13-19 8.544 10.641 2.784 2.018 2.353 2.427 20-29 7.494 6.952 3.352 2.052 2.756 1.704 30-39 8.802 7.935 2.603 1.698 2.672 1.608 40-49 7.468 7.274 2.874 2.761 1.720 1.474 50-59 12.214 9.155 3.352 2.202 3.076 1.965 60+ 11.425 7.118 3.1108 2.166 2.103 2.229 TOPLAM 9.446 8.265 3.205 2.463 2.551 2.101 Bunu %3.205+2.463'liik bir oranla ramus asimetri indeksi ve %2.551+2.101'lik bir oranla 6-12 13-19 20-29 30-39 40-49 50-59 60 + Şekil 4: Kondil, ramus, kondil+ramus asitmetri indekslerinin yaşa bağlı değişimleri. TARTI MA Kondiler asimetri ile cinsiyet arasındaki iliskiyi inceleyen Costa 1 ile Habets ve arkadasları, 8 cinsiyete bağlı olarak kondiler asimetrinin değisiklik göstermediğini tespit etmişlerdir. Bu bulgu çerçevesinde kondiler asimetri ile ilgili son yıllarda yapılmış olan araştırmaların hiçbirinde cinsiyet arımı yapılmamış ve cinsiyete göre farklılıklar incelenmemiştir. 9,13 Bu nedenle biz de araştırmamızda kondiler asimetri ile cinsiyet arasındaki ilişkiyi incelemeyi gereksiz gördük.

C.Ü. DiŞHEKiMLiĞi FAKÜLTESi DERGiSi 2000 CiLT: 3, SAYI: 1 Kondiler asimetri üzerine araştırma yapan bazı araştırmacılar, 9,12 asimetri ile TMD arasındaki ilişkiyi, bazı araştırmacılar 11,13 ise asimetri ile ortodontik anomaliler arasındaki ilişkiyi incelemişlerdir. Miller 9 ve Miller ve arkadaşlarının 12 yapmış oldukları çalışmalarda, araştırma grubunu temsil eden TMD'li hastalarda kondiler asimetri ile yaş arasında bir ilişki saptamışlar, buna karşın kontrol grubunu oluşturan ve TMD'ye sahip olmayan bireylerde kondiler asimetri ile yaş arasında herhangi bir ilişki bulamamışlardır. Aynı şekilde Miller ve Bodner 11 ile Miller ve Smidt'in 13 yapmış oldukları araştırmalarda da kondiler asimetri ile yaş arasında istatistiksel bir ilişki saptanamamıştır.araştırmamızda da kondiler asimetri indeksinin yaşa bağlı olarak değişiklik göstermemiş olması, yukarıdaki araştırmacıların 11,13 bulguları ile paralellik göstermektedir. Amerika'da yaşayan Hintlilerin sağ ve sol kandil yüksekliklerini inceleyen Costa, 1 sağ kondil yüksekliğinin her iki cinste de daha fazla olduğunu, ancak aradaki farkın istatistiksel açıdan önem taşımadığını saptamıştır. Bulgularımıza göre sağ kondil yüksekliğinin 8.157 mm ve sol kondil yüksekliğinin 8.275 mm olarak bulunmuş olması ve aradaki farkın istatistiksel olarak anlamlı olmaması, bulgularımızın Costa'nın 1 bulguları ile uyum içinde olduğunu göstermektedir. Miller ve Bodner, 11 yaşları 6-13 arasında değişen toplam 45 hasta üzerinde yapmış oldukları çalışmalarında, Angle Sınıf III anomaliye sahip araştırma grubunda kondiler asimetri indeksini %4.14 oranında bulurlarken, Angle Sınıf I kapanış ilişkisine sahip kontrol grubunda aynı indeksi %4.42 oranında saptamışlardır. Araştırmamızda, Miller ve Bodner'in 11 yaş gruplarıyla paralellik gösteren 6-12 yaş grubu ele alınırsa, kondiler asimetri indeksimizin %10.174 oranında bulunmuş olması, Miller ve Bodner'in bulgularından ayrılmaktadır. Bunun nedeni; çalışmamızda olgularımızı kapanış ilişkilerine göre ayırt etmemiş olmamızdan, başka bir deyişle araştırmalar arasında yöntem farklılığının mevcut olmasından kaynaklanmaktadır. Benzer şekilde, ortodontik anomaliye sahip bireylerin kondiler asimetri indeksini inceleyen Miller ve Smidt'in 13 tespit etmiş olduğu Angle Sınıf ii anomalili bireyler için %3.94, Angle Sınıf I kapanış ilişkisine sahip bireyler için %4.42'lik oranlar da bulgularımızla farklılık göstermektedir. TMD ve CMD'li bireylerin kondiler asimetri indekslerini inceleyen bazı araştırmacılar ise, 9,10.12 kondiler asimetri indeksini %18.76 ile %23.77 oranları arasında tespit etmişlerdir. Bu bulgular, %9.446 oranındaki. bulgumuzun çok üzerindedir. Bu sonuç bize, TME problemlerinin meydana gelmesiyle veya 11 na gelmesiyle veya TME üzerine tek taraflı aşırı çiğneme kuvveti geldiğinde kandildeki asimetrilik durumunun arttığını göstermektedir. Sağlıklı ve TME problemlerine sahip olmayan bireyler üzerinde yapmış olduğumuz araştırmamız, tek taraflı çiğneme alışkanlığı veya bruksizmi olan bireyler üzerinde ileride yapılacak olan başka araştırmalarla desteklenirse daha belirgin sonuçların ortaya çıkacağı kanaatindeyiz. SONUÇLAR 1- Sağ ve sol kandil yükseklikleri arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunamadı. 2- Mikst dentisyondan daimi dentisyona geçişte sağ kondil yüksekliğinin p<0.01, sol kondil yüksekliğinin ise p<0.001 düzeyinde arttığı tespit edildi. Ancak sol kondil yüksekliğinin, 30-39 ile 4049 yaş grupları arasında p<0.05 düzeyinde azalarak sağ ve sol kondil yükseklikleri arasındaki farkın kompanse edildiği görüldü. 3- Ramus yüksekliğinin büyümeye bağlı olarak sadece 6-12 ile 13-19 yaş grupları arasında p<0.001 düzeyinde arttığı saptandı. 4- Kondiler asimetri indeksi %9.446, ramus asimetri indeksi %3.205 ve kondil+ramus asimetri indeksi %2.551 oranında tespit edildi. 5- Kondiler asimetri indeksinin yaşa bağlı değişimleri anlamlı bulunmadı. 61

C.Ü. DİŞHEKiMLiĞi FAKÜLTESi DERGiSi 2000 CiLT: 3, SAYI: 1 KAYNAKLAR 1- Costa, R.L. JR.: Asymmetry of the mandibular condyle in Haida Indians. Am J Phys Anthropol, 70: 119-123, 1986. 2- Hohl, T.H., Tucek, W.H.: Measurement of condylar loading forces by instrumented prosthesis in the baboon. J Maxillofac Surg, 10: 1-7, 1982. 3- Standlee, J.P., Caputo, AA, Ralph, J.P.: The condyle as a stress distributing component of the temporomandibular joinl. J Oral Rehabil, 8: 391-400, 1981. 4- Brehnan, K., Boyd, R.L., Laskin, J., Gibbs, C.H., Mahan, P.: Direct measurement of loads at the temporomandibular joint in Macaca arctopides. J Dent Res, 60: 1820-1824, 1981. 5- Hylander, W.L.: An experimental analysis of temporomandibular joint reaction force in macaques. Am J Phys Anthropol, 51: 433-456, 1979. 6- Hylander, W.L., Bays, R,: An in vivo strain gauge analysis of the squamosal-dentary joint reaction force during mastication and incisal biting in Macaca mulatta and Macaca fasicularis. Arch Oral Biol, 24: 689-697, 1979. 7- Siegel, MJ., Doyle, W.J.: Stress and fluctuating li mb asymmetry in various species of rodents. Growth, 39: 363-369, 1975. 8- Habets, L.L.M.H., Bezuur, J.N., Naeiji, M., Hansson, T.L.: The orthopantomograph an aid in diagnosis of temporomandibular joint problems, ii. The vertical symmetry. J Oral Rehabil, 15: 465-471, 1988. 9- Miller, V.J.: The effect of age on condylar asymmetry in patients with craniomandibular disorders of arthrogenous origin. J Prosth Dent, 67: 845-846, 1992. 10- Miller, V.J.: Condylar asymmetry and handedness in patients with temporomandibular disorders. J Oral Rehabil,24: 549-551,1997.. 11- Miller, V.J., Bodner, L.: Condylar asymmetry measurements in patients with an Angle's Class III malocclusion. J Oral Rehabil, 24: 247-249, 1997. 12- Mijler, V.J., Myers, S.L.,. Yoeli, Z., Zeltser, C.: Condylar asymmetry and its relation to age in a group of patients with a craniomandibular disorder of myogenous origin. J Oral Rehabil,21:707-711,1994. 13- Miller, V.J., Smidt, A.: Condylar asymmetry and age in patients with an Angle's Class II division 2 malocclusion. J Oral Rehabil, 23: 712-715, 1996. YAZIŞMA ADRESi: Yrd. Doç. Dr. Ali Alp SAGLAM Süleyman Demirel Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi. Ağız-Diş-Çene Hastalıkları ve Cerrahisi A.D. 32040- ISPARTA TEL (iş): (O 246) 232 38 57 FAKS (iş): (O 246) 2187569 TEL (EV): (O 246) 242 00 27 E-MAIL: aasaglam@hotmail.com hı 62

C.ü. DişHEKiMLiGi FAKÜLTESi DERGiSi 2000 CiL f: 3, SAYı: 1 KAYNAKLAR 1- Costa, R.L. JR.: Asymmetry of the mandibular cond yle in Haida Indians. Am J Phys Anthropol, 70: 119-123, 1986. 2- Hohl, T.H., Tucek, W.H.: Measurement of condylar loading forces by instrumented prosthesis in the baboon. J Maxillofac Surg, 10: 1-7, 1982. 3- Standlee, J.P., Caputo, AA, Ralph, J.P.: The condyle as a stress distributing component of the temporomandibular join!. J Oral Rehabil, 8: 391-400, 1981. 4- Brehnan, K., Boyd, R.L., Laskin, J., Gibbs, C.H., Mahan, P.: Direct measurement of loads at the temporomandibular joint in Macaca arctopides. J Dent Res, 60: 1820-1824, 1981. 5- Hylander, W.L.: An experimental analysis of temporomandibular joint reaction force in macaques. Am J Phys Anthropol, 51: 433-456,1979. 6- Hylander, W.L., Bays, R.: An in vivo strain gauge analysis of the squamosal-dentary joint reaction force during mastication and incisal biting in Macaca mulatta and Macaca fasicularis. Arch Oral Biol, 24: 689-697, 1979. 7- Siegel, M.I'., Doyle, W.J.: Stress and fluctuating li mb asymmetry in various species of rodents. Growth, 39: 363-369, 1975. 8- Habets, L.L.M.H., Bezuur, J.N., Naeiji, M., Hansson, T.L.: The orthopantomograph an ai.d in diagnosis of temporomandibular joint problems. ii. The vertical symmetry. J Oral Rehabil, 15: 465-471,1988. 9- Miller, V.J.: The effect of age on condylar asymmetry in patients with craniomandibular disorders of arthrogenous origin. J Prosth Dent, 67: 845-846, 1992. 10- Miller, V.J.: Condylar asymmetry and handedness in patients with temporomandibular disorders. J Oral Rehabil, 24: 549-551, 1997. 11- Miller, V.J., Bodner, L.: Condylar asymmetry measurements in patients with an Angle's Class iii malocclusion. J Oral Rehabil, 24: 247-249, 1997. 12- Mijler, V.J., Myers, S.L., Yoeli, Z., Zeltser, C.: Condyı ar asymmetry and its relation to age in a group of patients with a craniomandibular disorder of myogenous origin. J Oral Rehabil,21:707-711,1994. 13- Miller, V.J., Smidt, A.: Condylar asymmetry and age in patients with an Angle's Class II division 2 malocclusion. J Oral Rehabil, 23: 712-715,1996. YAZIŞMA ADRESi: Yard. Doç. Dr. Ali Alp SAGLAM Süleyman Demirel Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi. Ağız-Diş-Çene Hastalıkları ve Cerrahisi AD. 32040- ISPARTA TEL (iş): (O 246) 23238 57 FAKS (iş): (O 246) 2187569 TEL (EV): (O 246) 242 00 27 E-MAIL: aasaglam@hotmail.com, 62