DİNİMİZ İSLAM www.dinimizislam.com Alış Veriş Bilgileri Künye Sahibi: Mehmet Ali Demirbaş Gazeteci Yazar 29 Ekim Cad. No:23 Kat:4 Yenibosna İstanbul Tel: (0212) 454 38 20 mehmetali.demirbas@tg.com.tr Hazırlayan: www.bizimsahife.org 1
Alacağı bağışlamak 3 Alış verişte yemin etmek 3 Darasını almak gerekir mi? 4 Bâtıl olan satışlar 5 Bereketli olsun 7 Borçluya mühlet vermek 8 Borcu geciktirme cezası 9 Borç vermekle ilgili çeşitli sorular 10 Borcu inkâr 12 Borsa 13 Bulunan şeyler 15 Cuma günü öğle vakti alış veriş 16 Çekiliş kuponu almak 16 Alış verişle ilgili çeşitli sorular 17 Çocuğun malı ve alış verişi 34 Çok kazanmak için çok çalışmak 38 Depozit, Kapora ve Komisyon 40 Din istismarı 41 Dini kitapların ticareti 44 Dinimizde avcılığın yeri 44 Dinimizde kâr haddi 47 Emanet mal 50 Emekli maaşı ve Nema 52 Eşlerin mal varlığı 56 Faiz 58 Fâsid alış verişler 70 Gayri Müslim ülkelerde 73 Hediye ve hükümleri 74 Helal rızık aramak 85 www.dinimizislam.com Alış Veriş Bilgileri İ Ç İ N D E K İ L E R Hırsızlık ihtimali olan mal 92 İşçilerin durumu 93 Kâfire ücretle iş yapmak 93 Kâr zarar ortaklığı 95 Kiraya vermek 97 Miras 103 Ödünç vermek 111 Sigorta 118 Sözleşmeye uymak 122 Şarapçıya üzüm satmak 123 Şartlı satış ve hediye 124 Tazminat almak 125 Ticarette dinini kayırmak 126 Ticarette günahtan kaçmak 128 Ticarette ihsan 132 Ticari terimler 134 Vade farkı istemek 135 Zengin olmak ve iflas etmek 137 Kredi çekmek ve kredi kartı kullanmak 138 Habersiz şeker almak 141 Rızkın mahiyeti 141 Tarla ve içindekiler 144 Değişmekte faiz 144 Maç tahmini mekruh mudur? 146 Ticarette ırk, din farkı olmaz 147 Mühayee ne demektir? 148 Pazarlık sünnettir 149 Teayyün etmek 150 Mislî ve kıyemî mal 151 Ticaretin önemi 152 Vakıf malı 152 2
Alış Veriş Bilgileri Alacağı bağışlamak Sual: Fakir birinde alacağım var. Ödeyemiyor. Almasam sadaka yerine geçer mi? Bağışlamanın dindeki yeri nedir? Borçlu fakir ise hediyeniz sadaka olur. Alacağı bağışlamak çok sevaptır. Hadis-i şeriflerde buyuruldu ki: (Hiçbir himayenin bulunmadığı kıyamet gününde, Allahü teâlânın himayesine girmek isteyen, alacağını bağışlasın!) [Taberani] (Alacağını bağışlayan, kıyamet günü Allahü teâlânın himayesindedir.) [Begavi] (Kıyamette Allahü teâlânın himaye edeceği insanların ilki, eline geçinceye kadar fakirdeki alacağını erteleyen veya Allah rızası için alacağını bağışlayan ve senedini yırtıp atandır.) [Taberani] (Veren el, alan elden üstündür.) [İbni Huzeyme] Alış verişte yemin etmek Sual: Bir malı beğendirmek gayesiyle yemin etmekte mahzur var mıdır? Doğru da olsa, alış veriş yaparken yemin etmemelidir! Hadis-i şeriflerde buyuruldu ki: (Malını, yemin ederek beğendirene kıyamette merhamet edilmeyecektir.) [Müslim] (Alış-verişte "Vallahi böyle, billahi öyle değildir" diye yemin edenlere ve sanatkârdan, "Yarın gel, öbür gün gel" diye sözünde durmayanlara yazıklar olsun!) [Deylemi] (Yalan yemin ile mal çok satılsa da böyle kazancın bereketi olmaz.) [Buhari] (Alıcı ile satıcı birbirine doğru söyleyip, nasihat edince, kazançları bereketli olur, malın kusurunu gizleyip, yalan söyledikleri zaman bu bereket kalkar.) [Buhari] (Alış verişte çok yemin etmek, malın bereketini giderir.) [Müslim] (Bir zaman gelecek ki, insanlar, yalnız malın, paranın gelmesini düşünüp, helalini, haramını düşünmeyeceklerdir.) [R. Nasıhin] 3
Malını müşteriye gösterirken tüccarın Allah demesi, Kelime-i tevhid okuması günahtır. Bunları para kazanmaya alet etmek olur. (El-İhtiyar) (El-İhtiyar) kitabındaki bu ifadeden, müşteri çekmek gayesiyle dükkanına dini levhalar asmak da, dini ticarete alet etmek olacağı anlaşılmaktadır. Hele dinden imandan habersiz kimselerin bu hareketi, din istismarı olur. Akıllı, ahiretin sonsuz kazancını dünyanın geçici kârı ile değiştirmez. Bütün iyiliklerin, dinin emirlerine uymakta ve yerine getirmekte olduğunu bilir. Alış verişte yemin etmek Sual: Pazarcılıkta yemin edince, bir güven meydana geliyor. Satış daha çok oluyor. Doğru olarak yemin etmenin mahzuru var mıdır? Doğru da olsa, çok yemin etmek, Allahü teâlânın ismine ve yemine kıymet vermemek olur. Bunlara kıymet vermeyerek yemin etmek, çok çirkindir. Mal satmak için Allah ın ismini alet etmemelidir. Bir hadis-i şerif meali şöyledir: (Satışlarda çok yemin etmekten sakının! Çok kazansanız da, perişan olursunuz.) [Müslim] (Yemin malı sattırırsa da, malın bereketini kaldırır.) [Buhari, Müslim] Demek ki çok kazanmak değil, malın bereketli olması önemlidir. Bereket, az malın çok faydası olmak, çok işe yaramak demektir. Hele yalan yere yemin edilirse ve hile yapılırsa çok tehlikelidir. İki hadis-i şerif meali daha: (Malını yalan yeminle satan kimseye, ahirette acı azap vardır.) [Müslim] (Ticarete hıyanet karışınca, bereket gider.) [İhya] Tartıda hile yapmak da büyük günahtır. Bir ayet-i kerime meali şöyledir: (Verirken noksan, alırken fazla ölçenlere acı azaplar yapacağım.) [Mutaffifin 1] Darasını almak gerekir mi? Sual: Tuz, hurma kiloyla alınmaz, ölçekle alınması gerekir diyorlar. Bir de, baklava alırken, bana bir kilo baklava ver diyoruz. O da kartonuyla tartıp veriyor. Diyelim baklavanın kilosu 10 liraysa, on lirayı veriyoruz. Yahut 20 lira veriyoruz o bize 10 lira veriyor. Poşetle, kese kâğıdıyla da 4
tartılan gıdalar oluyor. Bazıları, (Böyle alış veriş fâsid olur, darasını ayrıca alması gerekir) diyor. Böyle bir şey var mı? Yaptığımız alış veriş sahih olmuyor mu? Böyle alış verişler sahihtir, fâsid değildir. Hatta biz bir kilo ver dedik, o da 950 gram verse, yine sahih olur. Çünkü 900 gram veya 1100 gram gıdayla poşeti veya kartonu, 10 liraya almış oluyoruz. Bu, götürü alış verişe giriyor. Bunun hiçbir sakıncası yoktur. Bu iddialar, fıkıh kitaplarını yanlış anlamanın neticesidir. Tuzu, hurmayı da aynı şekilde almanın hiç mahzuru olmaz. Yani bir kilo hurma ver deriz, bu ne kadar deriz, fiyatı neyse onu alır. Bunun hiç mahzuru olmaz. 1 kilo hurmayı götürü usulüyle almış oluyoruz. Bir kilo hurma ver desek de, tart desek de fark etmez. Satıcı bir kilodan az veya çok tartsa da, yine fark etmez. Çünkü biz o miktarı satın alıyoruz. Buna ne kadar vereceğiz demeye de, bunu sattın mı demeye de gerek yok. Satıcı şu kadar vereceksin derse veya verdiğimiz paradan belli bir miktar alsa, biz de razı olsak, hiç konuşmasak da alış veriş sahih olmuştur. Götürü usulü Sual: Tenekeyle beş kiloluk zeytinyağı satılıyor. Ama tenekesiyle 5 kilo geliyor, net 5 kilo değildir. Böylece satın almakta bir sakınca var mıdır? Hayır. Kabıyla olunca, götürü usulüyle alınmış oluyor. Hiçbir sakıncası yoktur. Poşetle, kese kâğıdıyla alınanlar da böyle caizdir. Kabıyla birlikte alınmaktadır. Bâtıl olan satışlar Sual: Alış veriş yapıyoruz. Ama dinimizin bu husustaki hükümlerini bilmiyoruz. Bu ilim bilinmezse ne olur? Alış veriş ilmi bilinmezse günaha girilir. Bazı fâsid satışlar, gayri müslim ülkelerde caizdir; fakat bâtıl olan satışlar, gayri müslim ülkelerde de caiz değildir, haramdır. Bâtıl satışlardan bazıları şunlardır: 1- Mal sayılmayan şeylerin satılması bâtıldır. Mesela kan, kendi ölmüş hayvanın leşi mal değildir. 2- Mülkü olmayan şeyi satmak bâtıldır. Mesela denizdeki balığı yakalamadan önce satmak bâtıldır. Satış yaptıktan sonra balıkları tutup 5
müşteriye verse yine sahih olmaz. Balıkları tuttuktan sonra satılır. 3- Henüz yavru doğmadan ve ineğin memesindeki sütü sağmadan önce satmak bâtıldır. Memedeki sütü satabilmek için, ineğin sahibine, sütün değerine yakın bir para ödünç verilir. İneğin sahibi de hayvanından çıkan sütü her gün ödünç verir. Sonra takas yolu ile ödeşirler. 4- Ağaçta belirmemiş olan meyveyi satmak bâtıldır. 5- Yedi yaşından küçük çocuğun alış verişi bâtıldır. [Ancak çocuğun eve getirdiği şeyleri ana veya babası görüp razı olursa alış verişi sahih olur.] 6- Canlı hayvanın etini tartı ile satmak bâtıldır. [Fakat, satıcı tartıp hesap eder, şu kadar lira der. Alıcı da, bu koyuna o kadar lira veriyorum derse mahzuru olmaz.] 7- Ayakkabıyı, henüz yapmadan satmak bâtıldır. Ismarlama sûreti ile yapmak caizdir. 8- Leş derisini dabağlamadan satmak bâtıldır. Leşin kemikleri, boynuzu, tüyü, kılı satılır. Domuzdan başka eti yenmeyen hayvanları ve haşaratı ve balıktan başka deniz hayvanlarını, ancak kullanmaları faydalı olduğu zaman satmak caiz olur. Domuzdan başka eti yenmeyen hayvanlar Besmele ile kesilince veya avlayınca derisi temiz olur. 9- Bir binanın üst katı yıkıldıktan sonra, yalnız bu üst katını satmak bâtıldır. Çünkü, mal kalmamıştır. Mevcut olan mal satılır. Hak, yalnız olarak satılmaz. Bunun için, alınacak maaşı almadan önce satmak, bunların çeklerini bankaya kırdırmak bâtıldır. 10- Bir kimse, cinsini söyleyerek bir şey satsa, bu şey başka cinsten çıksa, satış bâtıl olur. Mesela bulgur diye alıp, pirinç çıksa, bâtıl olur. 11- Kaybolan eşyayı satmak bâtıldır. 12- Falan şey olursa veya olmazsa, bu malı sana sattım diye satış yapmak bâtıl olur. [Mesela Polatlı il olursa, bu malı sana bin dolara sattım veya deprem olmazsa, bu evi sana 20 milyara sattım demek gibi] 13- Satıcıya ve müşteriye faydası olmayan şartla alış veriş sahih olup, şart edilen şey yapılmaz. Mesela, binmemek şartı ile bir hayvanı satmak, müşterinin kendi giymemesi şartı ile elbise satmak, başkasına satmamak veya hediye etmemek şartı ile satın almak sahih olup, bu şartların hepsi boştur, yapılmaz. Mesela kesmek şartı ile koç satın almak sahihtir; fakat şart geçersizdir. Bir malı, bu şehirde satmamak şartı ile satın almak sahih olup, şart bâtıldır. Bir evi yıkmak şartı ile satın almak sahih; fakat şart bâtıldır, yani yıkmak gerekmez. 14- Bir satışta, malın ve paranın ikisi de deyn olursa, alış veriş sahih olmaz, bâtıl olur. Deyni, deyn karşılığı satmak bâtıldır. Bunun için, her 6
çeşit alacak, teslim alınmadan önce, hiç kimseye veresiye satılamaz. [Kendinde bulunan mala Ayn, kendinde bulunmayana Deyn denir] 15- Ücret ile ibadet yaptırmak veya ibadetin sevabını başkasına satmak bâtıldır. Ağaçtaki meyveyi satmak Sual: Ağaçtaki olmuş meyveyi tarladaki olmuş kavun karpuz gibi ürünleri, ölçmeden, götürü usulüyle satmak caiz midir? Elbette, caizdir. Tartmak gerekmez. Götürü usulü uygundur. Henüz belirmemiş olan ürünü satmak batıldır; fakat ürün yenecek halde olmasa bile, müşteri hemen toplayacaksa, satmak caiz olur. Toplamayıp, ağaçta kalmasını istemek caiz olmaz. Olmuş ürünü ise satmak caizdir. Sürpriz paket Sual: Sürpriz paket diyerek bazı satışlar yapılıyor. Satıcı firma, pakete bazı ürünler koyuyor, ama içinde neler olduğunu söylemiyor. Böyle bir paketi satın almak caiz olur mu? Hayır, ne olduğu bilinmeyen mal satılamaz. Gözümüzle görmesek de, içinde ne olduğunu bilmemiz lazımdır. Müşterinin görmediği malın yerini, sıfatını, arsasının hududunu, cinsini, miktarını satıcı bildirmezse, alış veriş fâsid olur. Bir kimse, cinsini söyleyerek bir şey satsa, bu şey başka cinsten çıksa, satış batıl olur. Mesela fındık olarak alıp, fıstık çıksa, bâtıl olur. Müşteri, çıkan mal mevcutsa, geri verir. Mevcut değilse, parasını geri alır. Parayı önce vermek Sual: Ekmek alacağımız zaman önce parasını verip, ekmeği sonra alsak uygun olur mu? Evet, en uygunu budur. Pazara gidip 5 liralık şu meyveden ver diyerek, önce 5 lirayı vermek de aynı şekilde uygun olur. O zaman eksik veya fazla tartılsa da, götürü usulüyle, tartılmış olan miktar 5 liraya alınmış olur. Bereketli olsun Sual: Halk arasında, "Geliri az ama bereketlidir" ve "Bereketli olsun, bereketini bul" gibi sözler söyleniyor. Bereketin dinimizdeki yeri nedir? Bereket, az malın çok faydası olmak, çok işe yaramak demektir. Az 7
bir mal, bereketli olunca, çok kimsenin rahat etmesine, çok iyi işlerin yapılmasına yarar. Bereketli olmayan çok mal vardır ki, sahibinin dünyada ve ahirette felaketine sebep olur. O halde malın çok olmasını değil, bereketli olmasını istemelidir! (K.Saadet) Bereketin dinimizdeki önemi büyüktür. Hadis-i şeriflerde buyuruldu ki: (Alış verişte çok yemin etmek, malın bereketini giderir.) [Müslim] (Ticarette bereket vardır, ticarete yalan, hıyanet karışınca bereket gider.) [Buhari] (Evinden erken çıkanın işi bereketli olur.) [Bezzar] (Namaz kılanın rızkı bereketli olur, kılmayanın bereketsiz olur.) [M. Cenne] (Vadeli alış verişte, ödünç vermekte ve arpa karışmış ekmekte bereket vardır.) [İ. Mace] (Şarkıcı ve faizcilerin kazancında bereket olmaz.) [Deylemi] (Rızkına razı olanın bereketi artar, razı olmayanınki bereketsiz olur.) [Ahmed] Borçluya mühlet vermek Sual: Borcunu ödeyemeyene, mühlet vermek gerekir mi? Borcunu gerçekten ödeyemeyenlere mühlet vermek farzdır, çok sevaptır. Hadis-i şeriflerde buyuruldu ki: (Kıyamet gününün dehşetinden kurtulmak ve Allahü teâlânın himayesine sığınmak isteyen, darda kalan borçluya mühlet versin!) [Taberani] (Darda olanı feraha kavuşturan veya böyle bir kimsenin borcunu ödeyeni, Allahü teâlâ kıyamet gününün dehşet, korku ve sıkıntılarından kurtarır.) [Müslim] (Fakir borçluya, borcunu ödemesi için kolaylık gösterene, her gün o borç miktarı kadar sadaka sevabı yazılır.) [İ.Ahmed] (Bir kimse, borcunu ödeyebileceği vakte kadar fakire mühlet verse, günahlarından tevbe etmesi için Allahü teâlâ da ona mühlet verir.) [Taberani] (Musibetten kurtulmak, istediğine kavuşmak ve Arşın gölgesine sığınmak isteyen, eli darda olanın borcunun vâdesini uzatsın veya o borcu bağışlasın!) [Abdürrezzak] (Kıyamette günahı çok bir müslümanı hesaba çekerler. O kimse de (Benim hiç iyiliğim yoktur. Sadece çırağıma, "Fakir olan borçluları 8
sıkıştırma, ne zaman ellerine geçerse, o zaman vermelerini söyle, bir şey isterlerse yine ver, boş çevirme!" diye söylerdim) der. Allahü teâlâ da, o kimseyi affederek buyurur ki: (Ey kulum, bugün sen fakir, muhtaçsın. Sen dünyada benim kullarıma acıdığın gibi, bugün biz de sana acırız.) [Buhari] Sual: Bazı kimselerde alacağım var. Verecek güçleri yok. Vermeleri için sıkıştırsam günah olur mu? Evet, borcunu veremeyen fakirleri sıkıştımak haramdır. Hadis-i şeriflerde buyuruldu ki: (Kıyamet gününün sıkıntılarından kurtulmak isteyen, eli darda olana, alacağını tehir etsin veya bağışlasın!) [Müslim] (Bir müslümana Allah rızası için ödünç verene, her gün için sadaka sevabı verilir. Fakirden alacağını çabuk istemeyene, her gün için malın hepsini sadaka vermiş gibi sevap verilir.) [Hakim] (Kim, fakirdeki alacağını tehir eder veya bağışlarsa, Allahü teâlâ da, kıyamet günü onu kendi himayesine alır.) [Taberani] Borcu geciktirme cezası Sual: Müteahhit yapacağı evi, anlaşma tarihinde teslim etmezse, geciken her gün için belli bir gecikme tazminatı vermesini şartnameye koymak ve geciktiği takdirde gecikme tazminatı almak caiz midir? Evet caizdir. Ancak, vaktinde ödenmeyen alacak için caiz olmaz. Çünkü alacak, evi teslim etmeye benzemez. Alacağını tehir ederek fazla istemek faiz olur. Alacaklının zarar etmemesi için, paranın o günkü kıymeti altın olarak hesaplanır. Ödeneceği gün, altın olarak verilir. Dolara veya herhangi bir eşyaya göre hesaplanmaz. Kıymet denilince, altın anlaşılır, başka mal ve para anlaşılmaz. Çünkü eşyanın kıymeti altın ile anlaşılır. (Keşfi rümuz-i gurer) Sual: (Elektrik, doğalgaz, su parasını geciktikten sonra ödenince alınan fazlalık faizdir, büyük günahtır. Kredi kartlarını zamanında ödemeyince de alınan fazlalık da böyledir) deniyor. Unutulduğu için veya elde para olmadığı için ödenemezse, verilecek fazlalık faiz olur mu? Bunlar gecikme cezasıdır. Kırmızı ışıkta geçince ceza yazarlar, adına faiz dense de cezadır. Bir malı belli bir kârla satan kimse, (Şu kadar kâr alıyorum) yerine (Şu kadar faiz alıyorum) dese faiz olmaz. 9
Zaruretsiz gecikme cezasına çarpılmak da günahtır. O ayrıdır. Gecikme cezalarına faiz denilse de, faiz olmaz. Borç vermekle ilgili çeşitli sorular Sual: Borcu ödemeyip geciktirmek günah mıdır? Borcunu vaktinde ödemeyen kimsenin, gelip mühlet istemesi gerekir. Ödeme imkanı olduğu halde, borcunu geciktirmek günahtır. Hadis-i şeriflerde buyuruldu ki: (Herhangi bir kimse, imkanı olduğu halde, borcunu vermeyip geciktirirse, [borcunu verinceye kadar] her gün amel defterine zulmetme günahı yazılır.) [Taberani] (Ödememek niyetiyle borçlanan, Kıyamete hırsız olarak gelir.) [İ. Mace] (Aldığı borcu ödemek istemeyene Allahü teâlâ, kıyamette, Bu kimsenin hakkını sende bırakacağımı mı zannettin? buyurarak, o kimsenin iyi amellerini alıp diğerine verir. Eğer borcunu vermeyenin iyi ameli yoksa, borç verenin kötü amellerini, günahlarını borçluya yükler.) [Taberani] (Zenginin [ödeme imkanı olanın] borcunu ödemeyip, oyalaması zulümdür.) [Buhari] [Borcu vaktinde ödememeye zulüm, ödemeyene de zalim denmiştir.] (Allahü teâlâ zalim zengini sevmez, ona buğzeder.) [Bezzar] Borcu olan, borcunu ödemeden sadaka vermemelidir. Çünkü hadis-i şerifte, (Borcu var iken verilen sadaka kabul olmaz) buyuruldu. (Buhari) Verilmeyen zekât da borçtur. Borcu ödemek, zekât vermek farzdır. Zekat borcu olanın verdiği sadaka kabul olmaz. Önce bu borçları ödemek gerekir. Bunun gibi farz borcu olanın nafile namazları da kabul olmaz. Sünnetler de nafile demektir. (N. Fıkhıyye) Borçlanmamaya çok dikkat etmelidir! Hazret-i Lokman Hakim, (Borç yükü altında ezilmektense, taş taşımayı tercih ederim) buyuruyor. Çünkü borçlanmak, insanı küfre kadar sürükler. Peygamber efendimiz, (Ya Rabbi, küfre düşmekten ve borca girmekten sana sığınırım) buyurarak, borçlanmanın çok kötü olduğunu bildirmiştir. (Nesai) Sual: Bir arkadaşa borcum var. Fakat ödeyecek param yok. Bazı eşyalarımı satıp ödemem gerekir mi? Tam İlmihal Seadet-i Ebediyye de diyor ki: 10
Hadis-i şerifte, (En iyiniz, borcunu bir an önce ödeyeninizdir) buyuruldu. Bir kimse, malı olduğu halde, borcunu ödemeyi bir saat geciktirirse, zalim ve asi olur. Namaz kılarken de, oruç tutarken de, uykuda da, yani her an, lanet altında bulunur. Borç ödememek öyle bir günahtır ki, uykuda bile durmadan yazılır. Malı olmak, parası olmak demek değildir. Satılık bir şeyi olup da, satmazsa, günah işlemiş olur. Buhari deki hadis-i şerifte, (Borcu var iken verilen sadaka kabul olmaz) buyuruldu. Âlimler de, (Borcu olan kimse, borcunu ödemedikçe yağlı ve sirkeli yemek yememelidir) buyuruyorlar. Ödünç veren kimse, "İstediğin zaman öde, benim ihtiyacım yok" dese de, ödeme imkanı varsa ödememek mekruh olur. Borcu başka maldan ödemek Sual: Altın lira olarak alınan borç ödenirken, o andaki piyasa değeri para olarak veya yağ, pirinç veya başka şey verilse uygun olur mu? Alacaklı kabul ederse uygun olur. Ödünç verirken Sual: Altının gramı 35 lira olduğu zaman, birisine ödünç para verirken 350 lira verip, (Eline geçtiği zaman 10 gram altın verirsin) demek faiz olur mu? İmam-ı Ebu Yusuf a göre caiz ise de, şöyle yapmak daha uygun olur: Ödünç alacak olan kimse, borç verecek olana 10 gram altını 350 liraya satar. Parayı aldıktan sonra sattığı 10 gram altını borç verenden ödünç alır. Böylece 350 lirayı almış ve 10 gram altın borçlanmış olur. Altına göre ödünç vermek Sual: 24 ayar altının bir gramının fiyatı 40 lira iken, bir arkadaş 400 lira ödünç istese, 400 lirayla 24 ayar altından 10 gram alınabilse, arkadaşa 400 lirayı verip, ödediğin zaman 10 gram 24 ayar altın alabilecek para istiyorum dense, bir yıl sonra altının fiyatı iki misline çıksa, borç ödenirken 10 gram altın veya o kadar altın alabilecek kadar para verilse, faiz olur mu? Faiz olmaz, caiz olur, çünkü 10 gram altın verildi, 10 gram altın isteniyor. Yahut o değerde para veya mal isteniyor. Altının değeri düşüp çıkabilir. Önemli olan, borç ödenirken, verilen miktardan fazla istememektir. Borcu başkasına ödemek Sual: Bir arkadaşa borcum vardı. Arkadaş iflas edip ortadan 11
kayboldu. Başka bir arkadaşın da, bu iflas edende aynı miktar alacağı varmış. Ben borcumu arkadaşa versem, bir gün çıkıp gelirse, iflas eden şahsın, benden alacağını istemeye hakkı olur mu? Evet, hakkı olur. Faizini vermemek Sual: Faizin haram olduğunu bilmiyordum. Amerika da çalışırken bir gayrimüslimden faizle para almıştım. Anaparayı ödedim. Alacaklı da zaten istemiyor. Haram olan faizini ödemesem günah olur mu? Günah olmaz. Borç yiğidin kamçısıdır Sual: (Borç yiğidin kamçısıdır) atasözüyle, Hazret-i Ali'nin, (Dünyada en büyük sıkıntı borçlu olmaktır) sözü çelişmiyor mu? Çelişmiyor, birbirini açıklıyor. İhtiyacı olunca borçlanmak günah değildir. Peygamber efendimiz de borçlanmıştır. Bir demir zırh ceketini, borcundan dolayı bir Yahudi'ye rehin bırakmıştı. İnsan borçlu olunca, rahat olamaz, boş oturamaz, ödemek için çalışır, gayret eder, bir an önce borcumu ödeyeyim der. Borcu çalışmasına yardımcı olur. Yiğidin kamçısı da, bu demektir. Yiğit, kamçı sayesinde, Hazret-i Ali'nin dediği sıkıntıdan kurtulur. Borcu inkâr Sual: Bir bakkala borcum vardı. Ödedim. Bakkal bir müddet sonra borcumu ödememi söyledi. "Ödeseydin borcunu silerdim" dedi. Ben verdim diye yemin ettim, o da vermedin diye yemin etti. Hangimizin yeminine itibar edilir? İki şahit yanında ödemeliydiniz. Yahut varsa senedi geri almalıydınız. Veyahut borcunuzu gözünüzün önünde sildirmeniz gerekirdi. Bunların hiçbirini yapmadığınıza göre, borcunuzu tekrar ödemeniz gerekir. Satıcının yemini muteber olur. (Hidaye) Hadis-i şeriflerde buyuruldu ki: (Alıcı ile satıcı ihtilaf edince, şahit yoksa, satıcının sözüne itibar edilir.) [Ebu Davud] (Şahit dava edene, yemin, inkâr edene düşer.) [Darekutni] 12
Borsa Sual: Borsaya girmek, alım satım, yatırım yapmak caiz mi? Caizdir. Hisse senedi almak, bir şirkete ortak olmak demektir; fakat kumar oynar gibi, sürekli bununla meşgul olmamalıdır. Borsa yüzünden evini barkını satan, hatta intihar edenler bile olmuştur. Borsa ve at yarışları Borsalar, hisse senetlerinin alım satımlarının yapıldığı yerlerdir. Bu yolla, şirketler hisselerinin bir kısmını satarak karşılıksız yeni finansman ihtiyacı sağlamakta, hisse senedi satın alanlar da atıl fonlarını bir şirkete ortak olarak değerlendirme imkanı bulmaktadırlar. Teorik olarak borsanın, ülke ekonomisi için faydası mevcuttur. Bir şirketin hisse senedini satın almak, o şirkete ortak olmak anlamına gelmektedir. Şirketin kârlılık, verimlilik gibi mali yapısındaki müspet veya menfi değişiklikler, hisse senetlerinin itibari/cari (alım-satım) değerlerinde de artış veya azalış şeklinde değişikliklere sebep olduğu gibi, gelecekteki beklentiler de hisse senetlerinin itibari değerinin artmasına veya azalmasına sebep olmaktadır. Pratikteki borsaya bakarsak; tamamen farklı bir durum ortaya çıkmaktadır. Mevcut borsa ile hisse senedi sahiplerinin ilişkisi, şirket ile şirket ortağı arasındaki ilişkiye değil, kumara, daha ziyade de at yarışı oynamaya benzemektedir. O kadar benzemektedir ki literatürleri de benzerdir. Oynamak, tiyo almak gibi tabirler ortaktır. Mevcut haliyle borsadaki amaç, hissedar olmak değil, kağıt almaktır. Alınan kağıdın bir an önce değerinin artması beklenmekte, gözlenmekte ve izlenmektedir. Borsada yoğun şekilde spekülasyonlar mevcuttur. Hisse senetlerinin değerini ekonomik kriterlerden ziyade, spekülatif davranışlar belirlemektedir. At yarışlarında da durum aynı şekildedir. Her ne kadar çeşitli mali kriterler ile değerlendirmeler yapılsa da nihai olarak hisse senetlerinin ne zaman ne kadar yükseleceğini veya düşeceğini tahmin etmek mümkün olmamaktadır. At yarışlarında da birinci olacak at, çeşitli kriterlerle (jokeyi, atın geçmişi, hangi yarışlarda ne dereceler aldığı, hangi pistte iyi koştuğu gibi) değerlendirilerek tahmin edilmeye çalışılsa da, nihai olarak birinciyi tahmin etmek mümkün olmamaktadır. Borsada oynayanlar için de, at yarışı oynayanlar için de sonucu büyük ölçüde şans belirlemektedir. Hiç tahmin edilemeyen bir at, yarışı kazanabildiği gibi, hiç tahmin edilemeyen bir kağıt, kısa sürede büyük kazandırabilmektedir. Her ikisinde de sonucu bilen ve belirleyen spekülatörler mevcuttur. 13
Borsada oynayanların hisse senetlerinin yükselişe veya düşüşe geçtiğindeki tavrı aynen kumardaki tavırdır. Yükselmeye başladığında daha da yükselmesi, düşmeye başladığında da her an yükseleceği beklenmektedir. Kağıtların değerleri her an değişebileceği için yakın takip gerekmekte, bu sebeple asli işlerden feragat edilmekte ve borsaya büyük vakit ayrılmaktadır. Televizyonların teleteksleri, endekse ayarlanmakta, seans odalarında tedirgin gözlerle ekranlar takip edilmekte, gazetelerin borsa sayfaları derin incelemelere tabi tutulmaktadır. Tiyolar beklenmeye, hangi kağıda oynamanın doğru olacağı, hangi kağıdın kazandıracağı tahmin edilmeye çalışılmaktadır. Kağıtların her an ve büyük artış veya azalışı mümkün olduğu için her iki halde (aşırı sevinç veya aşırı üzüntü) borsada oynayanların ruh sağlıklarına zarar vermekte, çeşitli dengesizliklere sebep olmaktadır. Geçen gün gazeteler yazdı. Ankara da bir borsacı, yatmış, kalb krizi geçirerek ölmüş. Ya borsa hayali kurarken krize girmiş veya rüyada borsa oynamış, kaybedince kalbi dayanamamış zavallının. Borsada oynamak, aynen kumarda olduğu gibi büyük bir bağımlılık oluşturmuştur. Elinde kağıdı olmayan oyuncular da kağıtları yakından takip etmekte ve yükselen kağıtlardan alamadığına hayıflanmaktadır. Bu bağımlılık beşeri münasebetlere de aksetmekte, borsada oynayanlar ile yapılan sohbetlerde konu bir şekilde, mutlaka borsaya gelmekte, uzun uzun borsa tahlilleri yapılmaktadır. Borsada oynayanlarda da, yine aynı kumar oynayanlarda olduğu gibi, kazanma hırsı aklı devreden çıkartmakta, kredi alanlar veya kredi kartı ile nakit çekerek kağıt alanlar çıkabiliyor. (Adnan İlhan) Hisse senedi Sual: Haram iş yapan şirketlerin hisse senedini almak caiz olur mu? Sırf haram işle meşgul oluyorsa caiz olmaz. Mesela bir şirket, sadece içki satıyorsa, onun hissesi alınmaz. Yaptığı işler, helal ve haram karışıksa, bunların hisselerini almak caizdir. Mesela banka ve sigorta şirketlerinin, içki yanında başka helal ürünler de satan alışveriş mağazalarının hisse senetlerini almak caizdir. Ebülleys-i Semerkandî hazretleri buyuruyor ki: Malının çoğunun helal olduğu sanılan kimsenin verdiği hediyeyi almak ve onunla her çeşit alış veriş yapmak caiz olur. (Hadika) 14
Bulunan şeyler Sual: Yerde bulduğumuz bir şey bizim olur mu? Bulunan şeylerle, selin, ırmağın getirdiği ve sokağa atılan şeylerin hükmü farklıdır. Bulunan şeyler, genel olarak kıymetli şeylerdir. Sahibi onu atmamış, kaybetmiştir. Bulunup, sahibi bilinmeyen mala Lukata denir. Sahibine vereceğinden emin olanın, korumak için alması sünnettir. Orada kalınca zarar gelecekse, helak olacaksa alması farz olur. Varsa, iki şahit yanında (Arayan olursa bana gönderin) der. Kalabalık bir yerde tarif ederek sahibini arar. Sahibi çıkıncaya veya durmakla bozuluncaya kadar saklarken helak olursa ödemez. Sahibi çıkmayacağını veya bozulacağını anlarsa, artık aramaz. Bulan zenginse, bir fakire sadaka olarak verir. Yahut fakir olan ana-babasına, evladına veya hanımına bu malları sadaka olarak verir. Şayet bunlar, aldığı şeyleri kendine hediye ederse, kendi de kullanabilir. Sahibi sonradan çıkarsa, bunları kendi öder veya alan fakire ödettirir. Selin getirdiği meyve, ağaç ve dallar ise bundan farklıdır. Irmağın, selin getirdiği tahta parçalarını, ağaçları, dalları, meyveleri, zengin de olsa herkesin alması, toplaması caiz olur. Sual: Bulunan bir parayı almak zengine haram oluyor da fakire niçin helal? Haram zengine de fakire de haram değil mi? Dinimizin hükmü böyledir. Niçin böyle hüküm konulmuş denemez. Zekat fakirin hakkıdır. Zengin, zekâtını başka zengine verse kabul olmaz. Zenginin veya bir günlük yiyeceği olan fakirin dilenmesi haramdır. Zekat fakirin hakkı olduğu gibi, bulunan para da sahibi bilinmiyorsa fakirin hakkıdır. İçine haram karışmış helal parayı hediye olarak herhangi bir kimseye vermek caizdir. Hepsi haram olan parayı hiç kimsenin alması caiz değildir. Bir kimse, haram bir parayı fakire verse, fakir de haram olduğunu bilmese, günahı fakire olmaz. Fakirse giyebilir Sual: Çalınan ayakkabı yerine bazen eski ayakkabı bırakılıyor. Ayakkabısı çalınan kimse, fakirse, orada bulduğu ayakkabıyı giyebilir mi? Fakirse giyebilir. Atılan mal Sual: Çöpe veya sokağa atılan, az çok değerli bir mal, bulunmuş mal 15
hükmünde midir? Herkes kullanabilir mi? Bulunmuş mal hükmünde değildir. O, atılmış maldır. Atılan malı, zengin fakir, herkes alıp kullanabilir. Bulunan malı ise, fakire vermek gerekir. Selin getirdiği mal Sual: Selin getirdiği malları herkesin alması caiz midir? Kimilerinin hangi firmaya ait olduğu, üstlerinde yazılı oluyor. Firma sahipleri gelip mallarının isteyince vermemiz gerekir mi? Selin getirdiği tahta parçalarını, ağaçları, dalları, meyveleri, zengin de olsa herkesin alması caiz olur; fakat firma sahiplerinin isimleri yazılı mallar, kaybedilmiş mal hükmündedir. Sahipleri gelince, kendilerine vermek gerekir. Eğer almayıp bırakırlarsa sokağa atılmış mal gibi olur, herkes alabilir. Başak toplamak Sual: Tarladan veya ağaçlardan mahsulü topladıktan sonra, alınmayıp tek tük geriye kalan başak veya meyveleri, başkasının toplaması günah olur mu? Bırakılmış, alınmamış veya atılmış şeyleri almak günah olmaz. Cuma günü öğle vakti alış veriş Sual: Cuma günü öğle ezanı ile imam selam verinceye kadar olan zamanda alış veriş yapmak mekruh mu? Dünyanın her yerinde mekruhtur. Sual: Cuma günü öğle vakti, kadınların da alış veriş yapması mekruh mudur? Evet mekruhtur. Çekiliş kuponu almak Sual: Bazı mağazalar promosyon olsun diye, belli bir miktar alışverişi geçen müşterilerine çekiliş kuponu veriyorlar. Bu kuponu almakta ve çekilişe katılmakta mahzur var mıdır? 16
Hayır hiç mahzur yoktur. Çünkü kupon için ayrıca bir para verilmiyor. Ancak, bazı mağazalar da, (Falanca yere bir mesaj atarsan, çekilişe katılmayı hak edersin) diyorlar. Bu kumara girer. Çünkü çekiliş için mesaj atmak, piyango bileti almak gibidir. Sual: Bir dondurma üreticisi ürettiği dondurma paketlerine araba hediyesi çekilişi için şifre vermiş. Sadece dondurma alarak çekilişe katılmak ve çıkarsa arabayı almak caiz midir? Caizdir. Alış verişle ilgili çeşitli sorular Sual: Birine, (şu malı kaça satarsan sat, bana 3 milyon ver) desem, o da dörde satsa, caiz olur mu? Evet. Sual: Zekat olarak, fakire altın lira veya bilezik veriyoruz. Sonra da, (Eğer bozduracaksan rayiç fiyattan satın alabilirim) diyoruz. Satarsa alıyoruz. Bunun mahzuru var mıdır? Zekat olarak verilen altını rayiç fiyattan geri almakta mahzur yoktur. Rayiç fiyattan ucuza almak ise mekruh olur. Zekat olarak verilen ticaret eşyasının fiyatı her yerde aynı değildir. Geri alınırsa, fakir zarara uğratılabilir. Bu bakımdan ticaret eşyasını fakirden geri satın almak mekruh olur. Altını almak ise mekruh olmaz. Sual: Bir arkadaşa "Evini on milyara satayım mı?" dedim. O da razı oldu. Ben de 12 milyara sattım. Arkadaşa 10 milyar verdim. Yaptığım iş günah oldu mu? Arkadaşınıza, istediği fiyatı verdiğiniz için size günah olmaz. Sual: Başkasının malını kazaen kıran yahut zarar veren tazmin eder mi? Mesela komşu, çıkış kapısının önüne su şişesi koymuş. Görmeden çarpıp kırdım. Ödemem gerekir mi? Evet. Sual: Çöpe atılan kullanılmış eşyaları alıp kullanmak caiz mi, kul hakkı olur mu? Çöpe atılan şey kıymetli bile olsa, zenginlerin de onu alıp kullanması caizdir, kul hakkı falan geçmez. 17
Sual: Ne alırsan beş milyon lira diyerek satış yapılıyor. Caiz mi? Evet. Sual: Meydana konmuş simitleri, para bırakıp alıyorlar. Caiz mi? Rızası olduğu biliniyorsa, âdet edinmişse caiz olur. Sual: Esnaf olarak kısaca neye dikkat etmemi tavsiye edersiniz? Esnaf, hile yapmazsa, dürüst çalışırsa kazandığı helal olur. Hadis-i şerifte buyuruldu ki: (Bir satıcı, yalan söylemez, emanete riayet eder, verdiği sözden dönmez, borcunu geciktirmez, alacaklısını sıkıştırmaz, satarken malını fazla övmez ve alırken de kötülemez ise, kazancı ona mübarek olur.) [Deylemi] Hileli malı sağlam diye satmak, müslümana ihanet etmek, hakaret etmek haramdır. Hadis-i şeriflerde buyuruldu ki: (Bir müslüman, sattığı şeyin kusurunu bilip de söylemezse, bu helal olmaz.) [Müslim] (Müslüman müslümanın kardeşidir. Ona hıyanet ve yalan isnat etmez. Ona lakayd da kalmaz. Müslümanın müslümana ırzı, malı ve kanı haramdır. Bir kimseye müslüman kardeşini tahkir etmesi şer olarak yeter.) [Tirmizi] Dürüst olarak ticaret yapmak çok iyidir. Hadis-i şerifte buyuruldu ki: (Rızkın onda dokuzu ticarettedir.) [Said b.mensur] Ticaretten korkmamak gerekir. Çünkü atalarımız, (Korkak tüccar, ne kâr eder, ne zarar) demişlerdir. Hadis-i şerifte de buyuruldu ki: (Korkak tüccar, mahrum kalır, cesur tüccar, rızka kavuşur.) [Kudai] Sual: Ayakkabı tamirciliği yapıyorum. Bazı müşteriler, bıraktıkları ayakkabılarını ya çok geç alıyor veya almaya hiç gelmiyorlar. Ben de, (15 gün içinde alınmayan ayakkabılardan mesul değilim) diye levha hazırlattım. Ayrıca her müşteriye de, 15 gün geçerse, ayakkabılarını tamir ücretine satacağımı da söylüyorum. İki ay beklettikten sonra satıyorum. Böyle yapmam günah oluyor mu? Müşterilerin, sizinle yapılan anlaşmaya uymaları gerekir. Uymazlarsa siz mesul olmazsınız. (Mecelle) Sual: İnternetten alış veriş sitelerinden standart mal alınabilir mi? 18
Bir mahzuru yoktur. Sual: Kendisi için para topladığım hasta öldü. Bu parayı ne yapayım? Fakirlere vermek iyi olur. Sual: Ölene kadar içinde oturmak şartı ile evi birine hibe caiz mi? Evet. Sual: Kıymeti farklı iki eşit arazi, kıymetine göre mi paylaşılır? Evet. Yahut satılıp parası taksim edilir. Sual: Banka teminat mektubu caiz mi? Caizdir. Sual: Kasaba 2 kg et verip 1kg da kıyma istedim. Getirdiğim ete, kendi etini karıştırıp kıyma yaptı. 3 kg kıyma verdi. 1 kg kıyma parası aldı. Caiz oldu mu? Evet. Sual: 100 kg buğday verip 70 kg un, 30 kg kepek almak caiz mi? Evet. Sual: Bir malı üç milyara sattım. Daha teslim etmeden başka biri, (ben beş milyar vereyim) dedi. İlk satıştan vazgeçmem caiz mi? İlk alan, vazgeçmedikçe caiz olmaz. Sual: Müşteri, (Üç gün içinde gelmezsem bu saat senin olsun) dedi. On gün sonra geldi. Saatini vermezsem günah olur mu? Günah olmaz. Fakat ihsan edip vermek çok sevaptır. Sual: On gram altın değerinde, borç para versem, alırken de yine o günkü rayice göre on gram altın değerinde para alsam caiz mi? Caiz olur. Sual: Pazarlıksız satış yapıyoruz demek caiz mi? Evet. Pazarlık şart değildir. Pazarlık edilmesi iyi olur. Sual: Radyo ve teyp satmak caiz mi? 19
Evet. Çünkü haram işlerde kullanılacağı kesin değildir. Bıçak satmak gibidir. Sual: Fotoğraf yanarsa iade ederim diye peşin para almam caiz mi? Evet. Sual: 10 ton kağıdı 2 milyara sattım. Borçlu ödemedi. Kağıda zam geldi. 10 ton kağıt 3 milyar oldu. 3 milyar istemem caiz mi? Hayır. Altına göre kıymetini istemek caizdir. Sual: Biri, parana karıştırabilirsin, bu parayı falancaya ver dedi. Parayı harcadım. Ay başında parasını ödedim. Mahzuru oldu mu? Acele ver demediği, vakit bildirmediği için günah olmaz. Sual: Eşit para toplayıp yiyecek alıyor, beraber yiyoruz. Caiz mi? Evet. Sual: Mehr-i muaccel borcu olanın hediye vermesi caiz mi? Önce önemli olan borcunu ödemesi gerekir. Sual: Diş tabibiyim. Bir teknisyen, adıma muayenehane açacak. Kazanç ortak olacak. Caiz midir? Evet. Sual: Vadeli borcu olan başkasına borç verebilir mi? Evet. Sual: Alacakları icra yolu ile alırken masrafları da almak caiz mi? Mecburi olan masrafları almak caizdir. Sual: Bakkal, (Malı götür, parasını sonra verirsin) dedi. Ben de âdet olduğu için ay başında vermeyi düşündüm. Caiz mi? Evet. Sual: Saat tamircisi, gelip zamanında alınmayan saatleri ne yapar? Akrabasına verir. O da yoksa lukata hükmüne girer. Sual: Bir fabrikatör, ana-babasını ücretle çalıştırabilir mi? Babasını çalıştırması caiz. Anasını çalıştıramaz. 20