HATAY İLİ NDE YAŞ SEBZE MEYVE DIŞ SATIMININ YAPISI VE GELİŞTİRME OLANAKLARI Structure And Improvment Posibilities Of Export Fresh And Vegatables In Hatay Province Özlem TAHHUŞOĞLU Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Yaşar GÜRGEN Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı ÖZET Bu çalışmada, dünyada, Türkiye de ve Hatay İli nde yaş sebze meyve üretimi ile Türkiye ve Hatay İli nde yaş sebze meyve üretim ve ihracatı incelenmiş, ihracatı geliştirme olanakları araştırılmıştır. Hatay İli nde faaliyet gösteren ve yaş sebze meyve ihracatı yapan 21 firmayla anket yapılmıştır. Anket sonuçlarından elde edilen bulgulara göre, Hatay İli yaş sebze meyve ihracatının durumu ve ihracatı etkileyen faktörler saptanmış, ihracatın yapısı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Özellikle devlet politikasının bir sonucu olan bürokratik işlemler ile ihracat teşviklerinin azlığı önemli bir engel oluşturmaktadır. Bu nedenle ihracat desteklerinin diğer ülkelerle aynı düzeyde olması gerektiği ve bürokratik işlemlerin kolaylaştırıldığı takdirde sorunların azaltılabileceği görülmüştür. Anahtar Kelimeler: Yaş sebze meyve, Yaş sebze meyve üretimi, Yaş sebze meyve ihracatı. ABSTRACT In this study, improvements in the production and export of fresh fruits and vegetables in the world, Turkey and Hatay province have been investigated. Surveys have been conducted with 21 companies in Hatay which export fresh fruits and vegetables. Based on results of these surveys, general condition of the export and factors which affect fresh fruit and vegetables export have been determined. In addition, the structure of the fresh fruit and vegetables export in Hatay province has been revealed. Furthermore, factors which affect export have been examined. Especially, it was realized that there is a very big bureaucratic obstacle in the export. Therefore export supports must be at the same level as the other countries. Some of the problems related to export may be reduced if bureaucratic processes are made more convenient than their current status. Key Words: Fresh fruit and vegetables, production of fresh fruit and vegetables, export of fresh fruit and vegetables. *Yüksek Lisans Tezi-MSc.Thesis 51
Giriş Türkiye, ekolojik yapısının uygunluğu nedeniyle önemli bir tarımsal üretim potansiyeline sahiptir. Ülkemizde, 27,7 milyon hektar tarım alanının %6,3 ünde (1,745 milyon ha) meyvecilik-zeytincilik ve bağcılık yapılırken, %1,2 sinde (332 bin ha) ise sebzecilik faaliyeti sürdürülmekte olup, yılda yaklaşık 43 milyon ton yaş meyve-sebze üretilmektedir. Bu çerçevede, toplam tarımsal üretimin %1,3 ünün yaş sebze meyve üretiminden oluştuğu rahatça söylenebilir (Dış Ticaret Müsteşarlığı, 2002). Türkiye nin sahip olduğu genişlik ve çeşitlilik açısından dünya yaş sebze meyve üretiminde önemli bir yeri vardır. Aynı zamanda yaş sebze meyve sektörü ülkemiz tarımsal üretiminde önemli bir paya sahip olurken, sektörün milli gelire sağladığı önemli katkı ve oluşturduğu istihdam ile tarım ürünleri ihracatımız açısından da önemi büyüktür. Türkiye nin sahip olduğu yaş sebze meyve üretim ve dış ticaret yapısı içerisinde Hatay İli de sahip olduğu tarımsal üretim deseni, genişliği, iklim koşullarının elverişli olması ve tarımsal arazinin verimli olmasının sonucu olarak yaş sebze meyve üretimi bakımından çok önemli bir potansiyel oluşturmaktadır. Hatay İli nde üretilen yaş sebze meyve, iç pazarda satıldığı gibi ihraç da edilmektedir ve bu faaliyet artmaya devam etmektedir. Ekonomik faaliyetler açısından Hatay ili incelendiğinde tarımsal dış ticaretin önemli olduğu ve özellikle yaş sebze meyve ihracatının oldukça önemli bir paya sahip olduğu söylenebilir. Bu çalışmanın esas amacı; Hatay İli nde yapılan yaş sebze meyve dışsatımının mevcut yapısını belirlemek ve dışsatımın geliştirilme olanaklarını ortaya koymaktır. Materyal ve Metot Materyal Bu araştırmanın ana materyali, Hatay daki yaş sebze meyve ihracatı yapan işletmelerle yüz yüze yapılan anket yoluyla elde edilen bilgilerden oluşmuştur. Akdeniz İhracatçılar Birliği Antakya İrtibat Bürosundan alınan bilgiye göre bu konuda faaliyette bulunan 100 ü aşkın kayıtlı işletme olmasına rağmen, sadece 25 inin düzenli ve aktif bir şekilde ihracat yaptıkları saptanmıştır. Diğerlerinin ise düzenli olmayan sadece zaman zaman ihracat yapan ya da hiç ihracat yapmayan sadece kayıtlı olan işletmeler olduğu belirlenmiştir. Bunlar arasında da birleşen firmaların ve anket çalışmalarının başladığı dönemde faaliyetlerine ara veren firmaların varlığı sebebiyle 21 firma ile anket çalışması yapılmıştır. Yapılan anketler ile ihracat yapan firmaların genel özellikleri, yaş sebze meyve ihracatındaki payı, ihracatla ilgili faaliyetleri, ihraç ürünleri, ihraç edilen ülkeler, ihracat ile ilgili bilgilerden; ihraç ürününü nereden sağladıkları, ürünü üreticiden ne şekilde aldıkları, firmanın dış pazarda nasıl temsil edildiği, ihracatın hangi teslim şekillerine göre yapıldığı; pazarlama ile ilgili bilgilerden; ne tür bilgilere ihtiyaç duydukları, bilgileri nereden sağladıkları, ihraç fiyatlarından; ihracat fiyatının nasıl belirlendiği, firmalar arası işbirliği, marka kullanımı, firma sorunları ve çözüm yöntemleri, yaş sebze meyve ihracatını etkileyen faktörlerin neler olduğu tespit edilmiştir. 52
Çalışmada kullanılan anket formu daha önceki araştırmalarda kullanılan anket formlarının incelenmesi ve yeniden düzenlenmesiyle oluşturulmuştur. Çalışmada uygulanan anket formu ekte mevcuttur. Ayrıca konuyla ilgili olarak özellikle Akdeniz İhracatçılar Birliği (AKİB), İhracatı Geliştirme ve Etüt Merkezi (İGEME), Dış Ticaret Müsteşarlığı (DTM), Tarım İl Müdürlüğü Kayıtları, Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütünün (FAO) istatistiksel verilerinden de yararlanılmıştır. Metot Akdeniz İhracatçılar Birliği Antakya İrtibat Bürosu ndan elde edilen bilgilere göre tespit edilmiş 21 firma ile tam sayım yöntemi ile anket çalışması yapılmıştır. Elde edilen anket verileri sıralama, ortalama, oran, gruplama analizleri ile değerlendirilmiştir. Verilerin çizelgelere dökümü yapıldıktan sonra sonuçlar tablolar halinde ortaya konularak yorumları yapılmıştır. Verilerin değerlendirilmesi aşamasında Excel paket programından yararlanılmıştır. Araştırma Bulguları ve Tartışma Dünyadaki ve Türkiye deki Yaş Sebze Meyve Üretimindeki Gelişmeler Tarım sektörü, üretimin büyük oranda doğa koşullarına bağlı olması, tarım ürünlerinin arz-talep esnekliğinin diğer sektör ürünlerine kıyasla düşük; ancak üretim aralıklarının daha uzun olması, toplumda sosyal dengelerin sağlanması ve korunması amaçlarına yönelik katkıları ve aynı zamanda diğer sektörlere göre gelirinin düşük olması gibi faktörler ile öne çıkan bir sektördür (Dış Ticaret Müsteşarlığı, 2002). Ayrıca, tarım sektörü, ülke nüfusunun zorunlu gıda maddeleri ihtiyacını karşılaması, sanayi sektörüne hammadde sağlaması, sanayi ürünlerine talep yaratması, ulusal gelir ve ihracata katkıları ile önem arz etmektedir. Konuya yaş sebze ve meyve açısından bakılacak olunursa yıllık yaklaşık 43 milyon ton civarındaki üretimi ile dünya yaş meyve sebze üretiminde önemli bir yeri vardır. Ülkemiz dünyanın önemli yaş meyve ve sebze üreticilerinden birisidir. Aynı zamanda yaş meyve sebze sektörü, ülkemiz tarımsal üretiminde sahip olduğu pay, oluşturduğu istihdam ve milli gelire sağladığı ek katkı ve tarım ürünleri ihracatımız açısından önemli bir yere sahiptir. Türkiye deki Yaş Sebze Meyve İhracatındaki Gelişmeler Türkiye, tarımsal üretimde geniş bir yelpazeye sahip olması ve çeşitliliğin bir göstergesi olarak yıllık yaklaşık 43 milyon ton düzeyindeki üretimi ile dünya yaş sebze meyve üretiminde önemli bir yere sahiptir. Aynı zamanda yaş sebze meyve sektörü, ülkemiz tarımsal üretiminde sahip olduğu pay, oluşturduğu istihdam ve milli gelire sağladığı ek katkı ile tarım ürünleri ihracatımız açısından önemli bir yere sahiptir (Anonim, 2006). Ürün bazında ele alındığında, yaş meyve ihracatımızın yarıdan fazlasını narenciye grubu oluşturmaktadır. Bu payın da yaklaşık % 70 lik bir kısmı limon ve 53
mandarin ürünlerinden oluşmaktadır. Narenciye grubunu sırasıyla kiraz, üzüm, şeftali, elma ve kavun ürünleri ihracatları izlemektedir (AKİB, 2005). Hatay İlindeki Yaş Sebze Meyve Üretimindeki Mevcut Durum Hatay Türkiye nin en güneyinde bulunup tarihi ve kültürel zenginliklere sahip bir ildir. Bunun yanında Türkiye nin yaş sebze meyve dışsatımında da önemli bir paya sahiptir. Yaş sebze meyve üretimi yapılan Hatay İli sınırları içerisindeki ilçeler; Merkez, Belen, Dörtyol, Erzin, Hassa, İskenderun, Kırıkhan ve Samandağ dır. Hatay ili yaş sebze meyve üretimi bakımından çok önemli bir potansiyel oluşturmaktadır. Hatay ilinde en fazla üretimi yapılan sebzeler, meyveler ve turunçgil ürünleri çizelgede görülmektedir. Hatay ilinde en fazla üretimi yapılan sebzeler; domates, patlıcan, maydanoz, taze fasulye, kavun ve hıyardır. Hatay ilinde en fazla üretimi yapılan meyveler; zeytin, erik, Trabzon hurması, nar, bağ ve kayısıdır. Hatay ilinde turunçgil üretimi; limon, portakal, mandarin, altıntop ve turunçtur. Hatay İlindeki Yaş Sebze Meyve İhracatındaki Gelişmeler Hatay İlinin Ekonomisi tarım ağırlıklıdır. Hatay İlinin topraklarının % 50 si (270.766 hektarı) tarım alanıdır. Limon, domates ve mandarin en çok üretilen ve satılan ürünlerdir. Türkiye narenciye ihracatının yüzde 35'i buradan yapılmaktadır. Hatay yaş sebze meyve ihracatçıları; özellikle Ortadoğu, Rusya, AB ülkeleri başta olmak üzere dünyanın dört bir yanına mal satmaktadırlar. Türkiye genelinde olduğu gibi Hatay İli nde de yaş sebze meyve ihracatı artmaya devam etmektedir. Hatay da önemli bir düzeyde olan sebze ve meyve ticareti, nakliye sektörünü de geliştirmiştir. Bu gelişmelerin bir sonucu olarak bazı illerde üretilen ürünlerin (portakal, kiraz ve mandarin gibi) Hatay ilindeki ihracatçılar aracılığı ile ihraç edildiği görülmektedir. Tarımsal faaliyet, Hatay ekonomisinde önemli yer tutmaktadır. Hatay İli için ticarete konu olan en önemli tarımsal ürünler; buğday, pamuk, tütün, turunçgil, zeytin ve zeytinyağı ile sebze türleridir. Avrupa ülkeleri ve Ortadoğu ülkelerini birbirine bağlayan E 5 karayolunun Hatay dan geçmesi ve ülkenin en önemli limanlarından biri olan İskenderun Limanı nın Hatay da olmasından dolayı, ilde dış ticaret gelişmiş durumdadır. Bu da taşımacılığın gelişmesini ve Türkiye nin ikinci büyük nakliye filosuna sahip olmasını sağlamıştır (Gökçek, 2006). Sonuçlar Hatay da incelenen işletmelerin yaş sebze meyve ihracat kalemlerinde büyük bir payı turunçgil alırken ardından diğer meyveler ve sebze ihracatı gelmektedir. İhraç edilen ülkelerden Rusya en büyük payı alırken ardından Avrupa Birliği ülkeleri ile Ortadoğu ülkeleri gelmektedir. Yaş sebze meyve ihracatı için yakın gelecekteki en cazip pazarlar Rusya, Romanya, Ukrayna ve Kore olabileceği söylenebilir. 54
İşletmelerin %100 ü ihraç ettikleri ürünleri doğrudan üreticiden alırken, %57 si ihraç ürünlerini aynı zamanda komisyoncu aracılığı ile de almaktadırlar. Firmaların %76 sı bu alımlarını hem götürü usulü, hem kilo ile alış şeklinde yapmaktadırlar. İncelenen firmaların %71 i dış pazarla bağlantılarını ihracat sezonu süresi içinde gelen taleplere göre çoğunluğu doğrudan firma tarafından yurtdışında temsil (firmanın satış şubesi) edilerek yapmaktadırlar. Aynı zamanda, çoğunun ihracat teslim şekli FOB ile CIF dır. Anket sonuçlarına göre firmaların çoğunluğu (%81) yaş sebze meyve ihracatını hem karayolu, hem de deniz yolu ile yapmaktadırlar. Firmaların %81 i ihraç ettikleri ürünleri sigorta ettirmektedirler. İşletmelerin %72 si ihracat teşviklerinden DFİF priminden yararlanırken, firmaların %66.7 si vergi iadesinden, %23.8 i ihracat kredisinden yararlanmaktadır. İşletmelerin %86 sı ihracat teşviklerini yetersiz bulmakta ve teşviklerin de zamanında ödenmediğini belirtmişlerdir. İhracat teşviklerinin yeterli ve zamanında olması, işletmelerin ihracat paylarının artması açısından büyük önem taşımaktadır.işletmelerin (%95) ihracatla ilgili bilgileri, malın kalitesi, fiyatı, güvenilirliği, ödeme şekilleri, nakliyesi, çeşitliliği, dağıtım şekilleri, yurt içi ve yurt dışı rakip firmaların ürünleri, şartları, kotanın olup olmadığı, ürün için talep, arz ve tüketim gibi pazarla ilgili bilgiyi, pazardaki temsilci ve dağıtıcıları aracılığı ile elde ederken, işletmelerin %76 sı bu bilgileri pazar araştırması ile elde etmektedirler. İhraç fiyatlarını belirlerken ürünün kalitesi, imajı rakip ülke fiyatları çok etkili olurken, işletme maliyetleri ile ihracatın yapıldığı ülkedeki müşteri isteği aynı ölçüde etkili olmaktadır. İncelenen işletmelerin çoğu (%81) yurt içinde yaş sebze meyve ihracatçısı işletmeler arasında fiyat, ürün kalitesi, çeşitliliği, ambalajı, alım-satımı, malın erken ve ucuz ulaştırılması gibi konularda rekabet olduğunu düşünmektedirler. İşletmelerin hepsi, bir kısmının imkansız olarak görmesine rağmen, asgari ihraç fiyatını belirleme, tüm ihracat faaliyetlerini birlikte yürütme, dış pazar bilgisi sağlama gibi konularda işbirliği yapılmasının yararlı olabileceğini düşünmektedirler. İşletmelerin %19 unun nakliye, mal alış, fiyat belirleme ve fiyat istikrarı sağlama konularında ihracatçı firmalarla işbirliği yaptıkları belirlenmiştir. İncelenen işletmelerin hepsinin ihracatta marka kullandıkları, marka kullananların %86 sı kendi işletme markalarını kullanıdıklarını belirtmişlerdir. Gerek anket yoluyla elde edilen bilgilere dayanarak gerekse daha önce yapılmış araştırmalardan da yararlanarak sektörün genel sorunları ve çözüm önerileri belirlenmiştir. İncelenen işletmelerin karşılaşabildikleri firma içi sorunlar ve kısıtlayıcı engellerinin, kalifiye eleman yetersizliği, yüksek maliyet, sağlıklı mal bulamama, ihracatta riskin oluşu, kurumsallaşma problemi olduğu tespit edilmiştir. Buna göre, sabit ve eğitimli çalışan kadronun bulundurulması, işçi ve ürün kalitesinin arttırılması ve üreticiyle direkt bağlantı kurularak kaliteli mal yetiştirilmesi sağlanmalıdır. İncelenen işletmelerin genel sorunlarının bürokrasi, devlet desteğinin - teşviklerin azlığı, nakliye-ulaşım, gümrük geçişlerinde sıkıntı, istikrarsız kur politikası, iadelerin geç ödenmesi, pazar bulma ve dış pazar hakkında bilgi 55
yetersizliği, bilinçsiz üretim, rekabet, maliyetlerin yüksek olması şeklinde belirlenmiştir. Gümrüklerde, ziraat odasında v.b. gibi ihracat sürecinde işlemlerin yapıldığı noktalarda prosedürler sadeleştirilmeli ve bürokrasi mümkün olabilecek minimum düzeye getirilmelidir. Üreticiye kaliteli, dünya piyasalarındaki rekabet koşullarına uygun ürünler üretebilme fırsatı yaratmak adına sübvansiyon verilmesi, hassas olan yaş sebze meyve ürünlerinin bozulma riskine karşın araçlara gümrüklerde geçiş kolaylığı sağlanması, tarla-bahçe çiftçilerinin eğitilmesi gerekmektedir. Bunlara ek olarak, ihracat teşviklerinden DFİF primleri, erken ve nakit ödenmeli aynı zamanda vergi iadeleri de zamanında ödenmeli, istikrarlı kur politikası sağlanmalı ve ithalat - ihracat dengesinin sağlanarak, ihracatın ve ihracatçının önü açılmalı. Dış pazar bilgisi sağlamaya ve pazar bulmaya yardımcı olunmalı, zirai ilaç kullanım standartları diğer ülkelerle eşit olmalı ve vergi muafiyetleri gerçekleştirilmelidir. Yurtiçindeki girdi maliyetlerinin yüksek olması, rakip ülkelerin desteklerinin ülkemize oranla yüksek olması, ürün çeşitliliğinin azlığı ve diğer başka nedenlerle yurtdışında rekabet şansı azalmakta ve yurtdışında alıcı bulunması zorlaşmaktadır. Buna istinaden ihracatçılar için en önemli unsur ihracata verilen desteklemelerdir. Teşvikler artırılmalı, üretim ihraç sezonu öncesi belirlenmeli ve ihraç ürünü tespitinde sektörün görüşü alınmalıdır. Aynı zamanda önceki dönemlerde nakit olarak ihracatçı firmalara ödenen destekler, günümüzde borçlara mahsup edilmektedir. Desteklemelerin daha önceki dönemlerde yapıldığı gibi nakdi yardıma dönüştürülmesi gerekmektedir. Teşvikler ihracatçı firmaya olduğu gibi üreticilere de verilmelidir. Dünya piyasalarında rekabet edebilmek için uygulanan teşvik primlerinin, diğer rakip ülkelerde uygulanan düzeyde olabilmesi gerekmektedir. Piyasa koşullarına, ihraç edilecek ülkenin taleplerine, iklim koşullarına bağlı olarak, ürünün kalitesine v.b. faktörlere bağlı olarak ihracat miktarlarında dalgalanmalar gerçekleşebilmektedir. Buna bağlı olarak devlet tarafından zirai ilaç, yakıt v.b. gibi giderlerin bir kısmının vergi indirimine tabi tutulması gerekmektedir. Sertifikalı ürünlerdeki yanlışlıkların giderilmesi gerekmektedir. Zirai ilaç kullanımında Lisanslı Ürünler krizi yaşanabilmektedir. Bunu gidermek adına Zirai İlaç kullanımı ülkeler arası standartlara uygun olmalı. Bilinçsiz üretim ve sağlıklı mal bulamama sorunları karşısında, üreticinin, talebi yüksek, pazarda satışı olabilecek, kaliteli ve verimli türler hakkında bilinçlendirilmesi ve üretici kontrollerinin yapılması gerekmektedir. Gerekirse üretim yapılan her bölgeye ziraat mühendisleri atanmalı ve üreticiler zirai ilaç kullanımı hakkında bilgilendirilmeli bunun yanı sıra yapılacak üretim ziraat mühendisleri denetiminde olmalıdır. Üreticinin Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı nın yayınladığı broşürler dahil talebi olan türler hakkında bilinçlendirilmelidir. Ürün kalitesinin ve veriminin ürün kontrolleri, analiz ve tahlillerinin yapılması ile gerçekleştirilmelidir. Üretici ile yapılacak sözleşmenin sipariş miktarına göre, istenilen standartlara uygun cins ve miktara göre olması gerekmektedir. Üretici ile ihracatçı örgütlenmelidir. 56
Hatay İli ndeki yaş sebze meyve ihracat firmaları genellikle aile şirketi şeklinde faaliyet göstermektedirler. Bu firmaların dış pazarda rekabet avantajı sağlayabilmeleri için bir an önce kurumsallaşmaları, planlı programlı işçi çalıştırmaları, kalifiye, eğitimli eleman istihdam etmeleri, çalışan memnuniyetini önemsemeleri, ürün kalitesini ve verimini arttırmak adına teknolojiden yararlanmaları, özellikle yurtdışı fuarlara katılarak firmalarının tanıtım faaliyetlerinde bulunmaları ve dış pazarla ilgili sağlıklı, düzenli bilgi sağlamaları gerekmektedir. Aynı zamanda ürün ve ambalaj kalitesinde AB standartlarını yakalamaları gerekmektedir. Kaynaklar AKDENİZ İHRACATÇI BİRLİKLERİ, (2005). Web Sayfası. (http://akib.org.tr) DIŞ TİCARET MÜSTEŞARLIĞI, 2002. Web Sayfası (http://www.foreigntrade.gov.tr) GÖKÇEK, B., 2006. Hatay İli nde Turunçgil İhraç Eden Firmaların Mevcut Durumu, Sorunları ve İhracatı Geliştirme Olanakları. Ç.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü. Yüksek Lisans Tezi, Adana 57