AZERBAYCAN CUMHURİYETİ Genel Ekonomik Durum Temel Sosyal ve Ekonomik Göstergeler Nüfus Yönetim şekli İdari yapı Dil Din GSYİH (milyar $) 8,5 İhracat (milyon $) 3 743,0 İthalat (milyon $) 3 581,7 GSYİH/kişi 1 023,8 $ Büyüme oranı 10,2 8,3 milyon Cumhuriyet Rayon adı verilen, il ve ilçelere karşılık gelen idari bölgelere ayrılmıştır. Bir Özerk Cumhuriyet (Nahçıvan), 13 büyükşehir, 66 rayon, 69 şehir, 130 yerleşim alanı ve 4286 kırsal yerleşim alanı mevcuttur.* Azerbaycan Türkçesi. En çok konuşulan yabancı dil olan Rusça nın kullanımı giderek azalmaktadır. İslam İşsizlik Oranı 1,2 c Enflasyon Oranı 6,7 Doğal kaynaklar Petrol, doğal gaz, demir cevheri, bakır, çinko, kurşun, barit, mermer, arsenik, alüminyum Başlıca Sanayi Malları Petrol ve doğal gaz, petrol ürünleri, petrol sahası ekipmanı, çelik, demir cevheri, çimento, kimyasallar ve petro kimyasallar, tekstil, metal işleme Başlıca Tarım Ürünleri Pamuk, hububat, pirinç, üzüm, meyve, sebze, çay, tütün; çiftlik hayvanları, domuz, koyun, keçi Başlıca İhraç Malları Petrol ve gaz (%90), makineler, pamuk, gıda maddeleri Başlıca İthal Malları Makine ve ekipman, gıda maddeleri, metaller, kimyasallar Para birimi (Manat, ort.) 4 913,5 Başkent Bakü Yüzölçümü 86 600 km2 Başlıca şehirleri Bakü (1 840), Gence (303), Sumgayıt (291), Mingeçevir, Alibayramlı, Nahçıvan, Şeki, Hankendi. Limanları Bakü, Astara, Lenkeran Ortalama Gümrük Vergisi Azerbaycan a ithalat esnasında mal guruplarına göre nispi Oranı olarak %0, % 0,5, %1, %3, %10, ve %15 olarak Gümrük Vergisi uygulanmaktadır. KDV Oranı %18 *: Doing Business in Azerbaijan 2005, Azerbaijan Investment Promotion and Advisory Foundation. c: EIU 2005 öngörüsü Kaynak: The Economist Intelligence Unit Azerbaijan Country Report Mayıs 2005, Country Profile 2005 1
Ekonomik Yapı ve Uygulanan Politikalar Yeniliklere hızla adapte olan Azerbaycan, SSCB nin dağılması ile uzmanlaşma ve işbölümüne dayalı ekonomik yapılanmanın sona ermesine, Ermenistan savaşı ve Çeçenistan sorunu nedeniyle, ülke sanayii için gereken ara mallarının ithalat yollarının kapanmasına rağmen bütün bu darboğazları aşmayı başarmıştır. 2004 yılı itibarıyla ülkenin nüfusu 8,3 milyon kişi olup, kişi başına düşen GSYİH ise 1 023,8 ABD Dolarıdır. Bütün bu darboğazların aşılmasında petrol rezervleri önemli bir rol oynamış, yıllardır petrole yatırım yapan Azerbaycan 2005 yılından itibaren milli gelire yansıyacak petrol gelirleri ile yeni bir döneme girmiş bulunmaktadır. Önümüzdeki 15 yıl için 50 milyar $ petrol geliri bekleyen ülke somut ve yaşayabilir projelerle bu geliri halkın yaşam standardının yükselmesine harcayacak hedefler için çalışmaktadır. Yıllar İtibarı ile GSYİH Büyüme Hızları (%) 1999 2003 2003 2004 2005b 2006b GSYİH 9,2 11,2 10,2 14,0 17,0 b: EIU öngörüsü Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Azerbaijan Country Profile, 2005 Savaş ve dağılma sonrası ortaya çıkan sorunlar nedeniyle ekonomide büyük bir bozulma ve dağılma yaşanmış ve bunun sonucunda milli gelirde negatif büyüme yani gerileme ve yüksek enflasyon yaşanmıştır. Milli gelir büyüme hızı 1993 te % 23,1, 1994 te % 19,7, 1995 te % 11,8 olarak gerçekleşmiştir. Mayıs 1994 te gerçekleştirilen ateşkes sonrasında ancak 1996 yılının ikinci yarısından itibaren büyüme başlamış, %1,3 lük pozitif büyüme hızına ulaşılmıştır. Reel GSYİH daki büyüme 1997 yılında %5,8 e yükselmiştir. Reel GSYİH büyüme hızı 1998 yılında %10, 1999 yılında %7,4, 2000 yılında %11,1 olmuştur. 1999 2003 yılları arasında GSYİH artışı ise %9,2 dir. 2004 yılında GSYİH büyüme hızı %10,2 olarak gerçekleşmiştir. SSCB döneminin sona ermesi ile birlikte, ülkenin GSYİH yapısı da değişmiştir. Bağımsızlığın gerçekleştiği yıl olan 1991 yılında sanayi sektörünün GSYİH ya katkısı %23,6 iken, 2003 yılında bu oran %37,8 e yükselmiştir. Ticaret, inşaat, ulaştırma ve haberleşme sektörlerinin de GSYİH daki payı bağımsızlık sonrasında yükselmiştir. Sanayi sektörünün GSYİH daki payı artarken, tarım sektörünün payında da düşüş gözlenmektedir. Tarım sektörünün payı 1991 de %30,4 iken, 2003 yılında bu oran %13,1 e düşmüştür. Petrol sektöründe faaliyet gösteren kamu şirketlerinin yanı sıra özel şirketler de başarılı olmuştur. Petrol sektöründeki faaliyetler sayesinde inşaat ve haberleşme gibi alt sektörlerin ekonomiye katkısı yüksek olmuştur. Dağılma sonrası ekonomik sorunlar ve savaş ekonomisi nedeni ile enflasyon oranları dört haneli rakamlara yükselmiştir. 1994 yılı Mayıs ayında gerçekleştirilen ateşkes ve alınan tedbirler ile birlikte 1995 yılından itibaren enflasyon düşüş eğilimi göstermiştir. Doğrudan yabancı yatırımlar Azerbaycan ın ekonomik canlanmasında anahtar rolü oynamıştır. Azerbaycan ülkedeki ekonomik sorunların aşılması ve istikrarın sağlanması neticesinde özellikle petrol çıkarma ve işleme sanayii bakımından yabancı yatırımlar açısından çok cazip bir pazar haline gelmiştir. Ülke ekonomisi çift yapılıdır. Bir yandan petrol (hidrokarbon) ve ona bağlı hizmetler ile müteahhitlik sektörlerinde hızlı bir gelişme eğilimi gözlenirken, diğer yandan petrol dışı sanayi sektörlerinde yatırım eksikliği gözlenmektedir. Bunun sonucunda petrol dışı sektörlerde düşük istihdam, yetersiz vergi 2
geliri ve ihracat dolayısıyla da ithal ürünlerinde rekabetle başa çıkamama gibi sorunlar yaşanmaktadır. 2004 yılının son çeyreği itibarıyla doğrudan yabancı yatırım miktarı 10,7 milyar $ olup GSYİH içindeki payı %12,6 dır. 1995 98 yılları arasında yatırımlar %59,1 oranında artış göstermiştir. Doğrudan yabancı yatırımların önemli kısmı petrol üretimi ve çıkarımı alanlarına olmuştur. Sermaye yatırımlarının %60 gibi önemli bir oranı hidrokarbon sektöründedir. Yabancı yatırımcılar imalat sanayi sektörüne yatırım yapmaktan kaçınmaktadırlar. Bunun bir sonucu olarak da sektörün üretimi düşmüştür. Sumgayıt şehri eskiden önemli bir sanayi şehri iken yukarıda açıklanan nedenlerden dolayı eski canlılığını yitirmiştir.. Karşılaştırmalı Ekonomik Göstergeler, 2004 Azerbaycan Ermenistan Gürcistan Rusya Türkiye GSYİH (milyar $) 8,5 3,5 5,7 582,3 302,0 Kişi Başına GSYİH ($) 1 023,8 1 162,2 1 316,8 6 865,5 4 174,5 Tüketici Fiyatları Enflasyonu (ort., %) 6,7 7,0 5,6 10,9 8,6 Cari İşlemler Dengesi (milyar $) 2,6 0,2 0,4 60,1 15,4 İhracat (fob, milyar $) 3,7 0,7 1,0 183,5 67,0 İthalat (fob, milyar $) 3,6 1,2 1,8 96,3 90,7 Dış Borç (milyar $) 1,6 1,1 1,9 172,1 161,7 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Azerbaijan Country Profile 2005 Enflasyon Azerbaycan Cumhuriyeti Enflasyon Oranları (%) 2000 2001 2002 2003 2004 2005b 2006b 1,8 1,5 2,8 2,1 6,7 9,6 8,2 b: EIU öngörüsü Kaynak: The Economist Intelligence Unit Azerbaijan Country Report Mayıs 2005 Hükümetin Ermenistan la ateşkesin ardından 1997 yılında uygulamaya koyduğu istikrar programı yüksek enflasyona son vermiştir. İstikrar programının uygulanmaya başlanmasından sonra yaklaşık on yıllık bir sürenin ardından enflasyon oranı tek haneye düşmüştür. 2004 yılında enflasyondaki artışın nedenleri arasında; Merkez Bankası karşılık oranlarının artırılması, para arzının %32, kredilerin %52 artışı, dolar/euro paritesindeki değişiklik sonucunda ithal mallarının değerindeki artış, ücretlerdeki artış, petrol fiyatlarındaki artış, yurtiçinde kullanılan enerji çeşitlerinin fiyatlarının artışı sayılmaktadır. Hidrokarbon sektöründeki doğrudan yabancı sermaye akışındaki artış, tüketici fiyatları enflasyonunu Mart 2005 itibarıyla %15,4 e yükseltmiştir. 3
Tüketici Fiyatları İndeksi (1995=100) Genel Gıda, içecek, tütün Gıda dışı Hizmetler 119.9 117.6 117 166.3 124.3 117 123.6 250.3 123.3 115.5 122.2 266 112.8 102.8 119.1 272.2 114.9 105.2 121.4 270.8 116.6 108 121.6 267.4 119.9 112 124.3 267 122.5 115.6 125.6 266.3 130.8 127.1 127.5 268.4 Seçilmiş Ürünlerde Ortalama Fiyatlar (Manat) Ölçü Birimi 1995 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Süt 1 L. 3055 2723 2625 2423 2342 2323 2579 Tereyağı 1 kg 17470 11967 11362 11795 11544 12261 13878 Peynir 1 kg 24826 19969 20799 19204 19217 18773 19803 Yumurta 10 adet 6030 3250 3173 3301 3561 3254 3767 Patates 1 kg 3507 1365 1299 1421 1387 1610 1638 Buğday Unu 1 kg 2453 1654 1785 1781 1694 1689 1950 Ekmek 1 kg 957 1642 1768 1745 1746 1745 1909 Sığır Eti 1 kg 9030 8985 9572 10015 11431 12671 13448 Koyun Eti 1 kg 11478 11619 11918 11701 13056 14326 14835 Tavuk 1 kg 12206 9092 9229 10238 10536 10841 11301 Şeker 1 kg 5261 2004 1947 2169 2206 2342 2425 Çay 1 kg 20145 19934 20885 24292 24361 25622 25913 Kaynak: Azerbaycan İstatistik İdaresi (http://www.azstat.org/publications/azfigures/2005/en/019_1.shtml) Azerbaycan Ekonomisine İlişkin Projeksiyonlar Azerbaycan 2005 2006 döneminde enerji sektöründeki yabancı yatırımlar sayesinde enerji üretiminin artması ve bunun yansıması olarak ekonomisindeki hızlı büyümenin devam etmesi beklenmektedir. Yüzyılın Kontratı Olarak nitelenen Petrol Anlaşması, Bakü Tiflis Ceyhan Petrol Boru hattı Projesi, Bakü Tiflis Erzurum Doğal gaz Boru hattı Projesi ve TRASECA projesi Azerbaycan ın gelecek vizyonunda stratejik/ekonomik projeler olarak dikkat çekmektedir. Azerbaycan Ekonomisinde son dönemde yaşanan en önemli gelişmeleri ana başlıklar halinde özetlemek gerekirse; Ekonomik büyümenin olumlu bir seyir izlemesi Döviz rezervlerinin artışı Özel sektörün hızla gelişmesi Manatın kurunun sürekli artışı (2004 de %0.4) Yabancı sermayenin artışı Ortalama ücretlerin artması %26,2 (1995 2004 yıllarında ortalama ücretler 7,6 kat artmıştır) 4
Şahsi mevduatların 2004 yılında % 60 artması Dış borçlanmanın düşük olmasıdır. Büyüme hızının, 2005 yılı için %14, 2006 da %17 olacağı beklenmektedir. Petrolün yanı sıra doğal gaz üretimi de başlamıştır. Enflasyonu kontrol altında tutabilmek için ABD Doları karşısında Manat da devalüasyon beklenmektedir. Sosyal ve ekonomik problemlerin çözümünde özel sektörün rolü ve önemi giderek artmakta olup, GSYİH nın %73 ü özel sektör tarafından üretilmektedir. Özel sektörün bütçe içindeki payı 1995 yılında %10 iken, 2004 yılında bu pay %40 olarak gerçekleşmiştir. Ayrıca;özel sektörün toplam istihdamdaki payı %70 dir. Cari işlemler dengesindeki açık, petrol üretimindeki artışla azalacaktır. Doğrudan yabancı sermaye (2,3 milyar $), dış açığı (2,6 milyar $) kapatacaktır. Dış borç miktarı, 1,6 milyar $ dır. Petrol fiyatlarındaki artış, hükümetin bütçe açığı hedeflerini revize etmelerine neden olacaktır. 2004 yılında petrol fonundan bütçeye 133 milyon $ transfer edilmiştir. Önümüzdeki yıllarda bu rakam daha da artacaktır. Bakü Tiflis Ceyhan Petrol Boru hattının çalışmaya başlaması nedeniyle ihracat gelirlerinde patlama beklenmektedir. Yükselen petrol fiyatları petrol ihracatının başlarında olan Azerbaycan ın yatırımlardan doğan açıklarını kompanse etmiştir. Bütün bu olumlu gelişmelere rağmen ekonominin güncel sorunlarını aşağıdaki şekilde özetlemek mümkündür; Petroldışı sektörlerin yeterince gelişmemesi Ülke ekonomisinin dünya konjonktürüne yüksek derecede bağımlılığı Hollanda sendromu tehdidinin olması Enflasyonun artışı Mali piyasaların az gelişmiş olması Ekonominin kredi teminatının düşük olması Yoksulluk seviyesinin yüksek olarak kalması Gizli işsizlik Projeksiyon Özeti 2003 a 2004 a 2005 b 2006 b Reel GSYİH Büyüme Hızı (%) 11,2 10,2 14,0 17,0 Sanayi Üretim Hızı (%) 6,0 c 5,7 c 10,0 11,0 İşsizlik Oranı (%, ortalama) 1,0 1,1 c 1,2 1,3 Tüketici Fiyatları Enflasyonu (%) Ortalama Yıl Sonu 2,1 3,4 6,7 10,5 9,6 4,7 8,2 4,4 İhracat (fob, milyar $) 2,6 3,7 4,8 6,2 İthalat (fob, milyar $) 2,7 3,6 4,2 4,3 Döviz Kuru 4 911 4 913 4 753 4 540 Manat:ABD $ (ortalama) a: gerçek b: EIU öngörüsü c: EIU tahmini Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Azerbaijan Country Report Mayıs 2005 5
Sektörler Tarım ve Hayvancılık Tarım Azerbaycan ekonomisinin petrolden sonra ikinci önemli sektörüdür ve nüfusun yaklaşık %40 ından fazlası tarım sektöründe istihdam edilmektedir. SSCB döneminde, merkezi planlama stratejileri çerçevesinde, Azerbaycan bir tarım ülkesi olarak varlığını sürdürmüştür. 1993 yılında Dağlık Karabağ ile birlikte topraklarının %20 sini kaybeden ülkenin sebze, meyve ve üzüm yetiştirmeye elverişli tarımsal alanları da elden çıkmış ve bu ürünlerin üretiminde büyük ölçüde düşüş meydana gelmiştir. Tarım alanlarının Ermenistan ın eline geçmesi ile birlikte sebze üretimi yarıya inmiş, üzüm üretimi ve şarap ihracatı önemli ölçüde azalmıştır. 117 üzüm işleme fabrikasından çoğu üretim dışı hale gelmiştir. İklimi tarımsal üretime oldukça elverişli olan Azerbaycan ın başlıca tarım ürünleri pamuk, tütün, çay, zeytin, sebze ve meyvedir. Ham ipek üretimi ve buna bağlı olarak dut ağacı tarımı da oldukça yaygındır. İyi kalitede zeytin üretilmesine rağmen zeytinyağı ve sabun üretimi Ermenistan da gerçekleştirilmektedir. Azerbaycan, Rus Havyarı olarak bilinen, dünya siyah havyar üretiminin %80 ini gerçekleştirmekte ve büyük bölümünü ihraç etmektedir. SSCB nin dağılması ile birlikte, Sovhozlar (devlet çiftlikleri) ve Kolhozlar (kollektif çiftlikler) kendiliğinden çözülmeye başlamıştır. Makroekonomik ve politik istikrarın sağlanması ile, hükümet tarımsal alanda reform çalışmalarına hız vermiştir. 1995 yılında uygulamaya konulan Tarım Reformu Yasası ve toprak reformuna yönelik hukuki düzenlemelerin (Toprak Kanunu, Mülkiyet Hakkında Kanun, Köylü İşletmelerinin Kurulması Hakkında Kanun, Sahipkarlık Hakkında Kanun v.b.) yapılması ile birlikte, Sovhoz ve Kolhozların sayısı azalırken, aile çiftliklerinin sayısı artmaya başlamıştır. Pamuk üretiminde geçmişten beri önemli bir yere sahip olan ülkede üretim, büyük kısmı Rusya ve Özbekistan dan gelen nitrojen gübre ve biçme makinaları gibi girdilerin eksikliği ve bunların yedek parça fiyatlarındaki artışlar nedeniyle düşmüştür. Pamuk üretimindeki düşüş devam etmektedir. Önemli ölçüde pamuk üretilmesine rağmen, pamuk işleme tesisleri az sayıdadır. Aynı sorun tütün ve çay için de geçerlidir. Azerbaycan tarım ve hayvancılık sektöründe önemli bir potansiyele sahip olmasına rağmen, SSCB döneminden kaynaklanan yapısal nedenlerle kendi kendine yetemez duruma gelmiştir. Sanayi SSCB döneminde uygulanan merkezi planlama stratejileri çerçevesinde Azerbaycan bir tarım ülkesi olarak varlığını sürdürmüş ve kendi sanayiini kuramamıştır. Mevcut sanayi tesisleri eski teknolojiye sahip, verimliliği düşük tesislerdir. Bu nedenle, Azerbaycan petrol ve madenlerinin büyük çoğunluğu ülke dışında işlenmektedir. İmalat sanayiinde kurulu bulunan çok sayıda müessese bulunmaktadır. Ancak, diğer bir çok sektörde olduğu gibi sanayi sektöründe de dışa bağımlılık tesislerin büyük ölçüde atıl kalmasına neden olmuştur. 6
Pamuğa dayalı entegre tesislerin kurulması ve petrol rafinerilerinin modernizasyonu aciliyet taşımaktadır. Azerbaycan sanayi potansiyelinin %20 lik kısmını, petrol işleme makinaları üretim sektörü ve bağlı makina inşaat sektörü oluşturmaktadır. Petrol işleme makinaları üretimi Azerbaycan ın en eski ve ana sanayi dalıdır. SSCB döneminde bu sektör, SSCB ihtiyaçlarının %70 ini karşılamaktaydı. Ancak, bu sanayinin büyük bir kısmı eski teknoloji ile ve eski kapasitesinin çok altında çalışmaktadır. Bağımsızlıktan sonra, petrole bağlı endüstrilerden metal işleme, bilgisayar, kimya sektörlerine kayma başlamıştır. Tekstil sanayiinde orta, büyük ve küçük ölçekli pek çok tesis mevcuttur (çırçır, iplik eğirme, düz ve yuvarlak örgü, ayakkabı, konfeksiyon ve deri işleme fabrikaları gibi). Bunlar dışında, pamuğu girdi olarak kullanan dört ana fabrika vardır. Tekstil sanayiinin geliştirilmesi hükümetin önceliklerinden biridir. Tekstil ve bazı tüketime yönelik sektörler ithal malları ile rekabette güçlük çekmektedirler. Gıda maddeleri üretiminde sürekli bir düşüş gözlenmektedir. Küçük ve orta ölçekli işletmelerin özelleştirilmesine devam edilmekte, verimli küçük ve orta ölçekli işletmelerin yabancı sermaye ile birlikte kurulması teşvik edilmektedir. Azerbaycan ağır sanayii Sumgayıt kentinde yoğunlaşmıştır. 88 ana sanayi kuruluşu bu şehirde bulunmaktadır. Azerbaycan hükümeti bu bölgeyi serbest ekonomi bölgesi ilan etmiş ve ihracata yönelik üretim yapmak üzere yabancı yatırımcılara izin vermiştir. Ayrıca, bölgedeki sanayilerin rehabilitasyonuna yönelik 25 yıllık bir kalkınma planı da hazırlanmıştır. Bu planın gerçekleşebilmesi için 30 milyar dolarlık yabancı yatırıma ihtiyaç vardır. Petrol ve gaz haricindeki sektörlerde özelleştirme ve yabancı yatırımların ülkeye çekilmesi haricinde büyümeyi tetikleyici bir olasılık bulunmamaktadır. Ülkenin ucuz işgücüne sahip olması ve coğrafi olarak geniş Türkiye pazarına yakın olması nedeniyle tekstil, gıda ve içecek gibi sektörlerin gelecek vaad eden, yatırımların yoğun olacağı sektörler olduğu düşünülmektedir. Ülkedeki pek çok tekstil üreticisi pamuk üretiminin düşmesinden olumsuz etkilenmiş ve ucuz ithal ürünleri ile rekabet edememiştir. Gıda sanayi ürünleri ihracatı düşük düzeyde olmakla birlikte sektör, güçlü bir büyüme ile karşı karşıyadır. Gıda sektörü İran, Rusya ve Türkiye den gelen ucuz gıda ürünleri ile rekabet edebilir hale gelmiştir. Madencilik Azerbaycan demir, alüminyum, boksit, çinko, bakır, arsenik, molibden, mermer ve ateş kili gibi zengin bir mineral kaynağına sahiptir. Kaynakların çoğunun kullanılmasına rağmen, madenciliğin acil modernizasyona ihtiyacı vardır. Demir rezervlerinin 200 250 milyon ton civarında olduğu tahmin edilmektedir. Demir cevheri çıkarımı SSCB nin dağılmasından sonra durmuştur. Bunun nedeni, en önemli alıcı konumundaki Gürcistan ın düşük kaliteyi öne sürerek demir satın almaktan vazgeçmesidir. Ancak, Alman ve İngiliz firmaları demir yataklarının rehabilitasyonu ile ilgilenmektedir. Filizçay daki polimetalik cevher yataklarında önemli bir potansiyel olduğu tahmin edilmektedir. 7
İnşaat IMF ye göre, inşaat sektörünün GSYİH ya katkısı sektörün ekonomiye katkısı resmi istatistiklerde göründüğünden fazladır. İnşaat faaliyetlerinin çok önemli bir kısmı kayıt dışı kalmaktadır. Petrol sektörüne yabancı yatırımların başladığı 1995 yılından itibaren inşaat işleri artış göstermiştir. Türk firmaları sektöre büyük ölçüde hakimdir. Kayıt dışı ekonomideki büyüme ve devlet tarafından finanse edilen inşaat faaliyetlerindeki azalma nedeniyle sektörde çalışan kişilerin sayısında düşüş gözlenmektedir. Azersanayetinki, Azersutikinti, Azerenergytikinti gibi uzmanlaşmış firmalar ve SOCAR, Hazar Denizcilik Şirketi, Azerbaycan Demiryolları Departmanı gibi kuruluşların inşaat firmaları en büyük inşaat teşebbüsleridir. Konut ve iş merkezi inşaatından sorumlu Türk firmaları da Azerbaycan pazarında oldukça aktif faaliyet göstermektedir. Azerbaycan da faaliyet göstermekte olan Türk firmaları içinde yaklaşık %20,1 ile inşaat firmaları en önemli paya sahiptir. Azerbaycan gündemini meşgul eden petrol boru hatları, konut restorasyonu ve konut inşası, savaştan zarar gören ve Azerbaycan ın 1/5 ine karşılık gelen yörelerin yeniden inşası, altyapı restorasyonu, sanayi tesislerinin restorasyonu ve inşası, eğlence ve konaklama tesislerinin inşası gibi projeler Türk firmalarının pazara girmelerine neden olmuştur. Boru hatları inşası, Azerbaycan sanayii için modern tesislerin kurulması, yeniden yapılanma ve restorasyon projeleri ve özellikle, turizm eğlence sektörü için oteller, restoranlar ve çeşitli tesisler inşası inşaat sektöründe önemli yatırım fırsatlarıdır. İnşaat projelerinin kaliteli inşaat malzemelerine olan talebi arttırması beklenmektedir. İç piyasa gerek kalite gerek miktar yönünden ihtiyacı karşılayacak durumda değildir. İnşaat sektöründe Türk girişimcilerinin ABD ve Batı Avrupa nın güçlü firmaları ile rekabet etmeleri gerekmektedir. Ulaşım ve Haberleşme Azerbaycan, Gürcistan ya da Rusya üzerinden Karadeniz yolu ve İran üzerinden olmak üzere iki uluslararası yoldan Batı ya açılmaktadır. Ülke, 2 809 km lik demiryolu ağına sahiptir. Demiryollarının büyük kısmının yeniden inşası gerekmektedir. 800 vagondan, 350 sinin tamirata ihtiyacı vardır. Ancak, Azerbaycan da bunun gerçekleştirilmesi mümkün olmadığından 20 milyon $ lık yabancı yatırım gerekmektedir. 24 900 km lik karayolları ağı oldukça bakımsız ve kötü durumdadır. Deniz taşımacılığı özellikle Ermenistan geçişli demiryolu hatlarının Ermenistan a uygulanan yaptırım nedeni ile kapatılması üzerine önem kazanmıştır. Deniz yolu ile, Orta Asya ülkeleri, İran ve Rusya ile yolcu ve yük taşımacılığı yürütülmektedir 8
Bakü, Nahçivan ve Gence de tamirat ve yenilemeye ihtiyacı olan uluslararası havaalanları bulunmaktadır. Bakü şehir merkezinde THY, Lufthansa ve British Airways e ait ofisler bulunmaktadır. Ülkeden BDT ülkelerine, Frankfurt, İsrail, İran, İstanbul Ankara, Londra ve Dubai ye düzenli uçuşlar devam etmektedir. Elektrik Enerjisi Azerbaycan da elektrik enerjisinin %82 si termal elektrik istasyonlarında, %18 i ise, hidroelektrik istasyonlarda üretilmektedir. Teknoloji ve ekipmanlar aşınmış ve eskidir. Üretim kaybı giderek yükselmektedir. Ekonomide Liberalizasyon Çalışmaları ve Özelleştirme 18 Ekim 1991 tarihinde kabul edilen yeni Anayasa ile birlikte yapısal reformlar ile ilgili kararlar da yürürlüğe konmuştur. İlk ve en önemli adım ise, merkezi planlamadan piyasa mekanizmasına geçiş olmuştur. Bu çerçevede kamu işletmelerine, 1992 yılında fiyat ve ücretleri belirleme, kullanılacak girdilerin nereden sağlanacağı ve üretilen malların nerede satılacağına karar verilmesi konularında serbesti getirilmiştir. 1995 yılında fiyat liberalizasyonu, enerji sektörünü de kapsayacak biçimde genişletilmiş ve ülke içindeki enerji fiyatları dünya fiyatları düzeyine yükseltilmiştir. Gıda malları fiyatları da serbest bırakılmış ve tüketim mallarına uygulanan destek programları kaldırılmıştır. Ateşkesin ilanı ve siyasal istikrarın sağlanması ile birlikte ekonomik istikrarı sağlamaya yönelik politikalar da uygulanmaya başlamıştır. Bu çerçevede bir vergi reformu uygulamaya konmuştur. KDV uygulaması başlatılmış, ham petrol üretimine %25 oranında vergi getirilmiştir. Özelleştirme, 7 Ocak 1993 tarihinde kabul edilen Azerbaycan Cumhuriyeti nde Devlet Mülkiyetinin Özelleştirilmesi Hakkında Kanun çerçevesinde Devlet Emlak Komitesi tarafından yürütülmektedir. Son yapılan düzenleme ile İktisadi Kalkınma Bakanlığı nın bünyesine alınan Devlet Emlakinin İdare Olunması ve Özelleştirilmesi Bölümü tarafından özelleştirme çalışmaları sürdürülmektedir. Özelleştirme planlarında; hukuk kurallarının serbest piyasa ekonomisi standartlarına uygun hale getirilmesi, buna engel olan durumları, olumsuzlukları ortadan kaldırmak, tekelleşme ve haksız rekabetin önüne geçmek amaçlanmaktadır. Ancak, küçük özelleştirmeler dışında bunda başarılı olunduğunu söylemek mümkün değildir. Verimlilik, ihracat veya ithal ikameli üretim, istihdam ve benzeri konuların iyi değerlendirilememesi, teknolojinin yenileştirilememesi, sonradan kiraya vermek düşüncesiyle yapılan özelleştirmeler, yeterince şeffaf olunamaması gibi hususlar, özelleştirilen kurumların zararla çalışmasına, verimsiz olmasına, üretim yapılamamasına veya tekel oluşmasına yol açmıştır. Restoran, kafe, berber, dükkan, atölye gibi ticarethane olarak nitelendirilebilecek kuruluşların özelleştirilmesi mecburidir. Petrol, doğalgaz, telekomünikasyon ile ilgili kuruluşlar, sanatsal mekanlar ve madenler özelleştirilmeyecektir. Ancak, bu kuruluşlar Devlet Başkanı veya Başbakan kararı ile özelleştirme kapsamına alınabilir. 1993 1996 yılları arasında yalnızca konutlarda ve taksilerde özelleştirme gerçekleştirilmiştir.1996 yılında özelleştirmeye hız verilmiş, sayıları 6200 e varan küçük işletme özelleştirilmiştir. 1997 yılı sonu itibariyle 15 000 küçük işletme özelleştirilmiştir. Küçük işletmelerin 1998 yılı sonunda özelleştirilmesinin bitirilmesi planlanmaktadır. Özelleştirmeden 1996 yılından bu yana 157 milyar Manat gelir elde edilmiştir. Özelleştirme sürecine katılan yabancı
yatırımların oranı her geçen gün yükselmektedir. İnşaat sektörü, büyük kamu kuruluşları tekelinde olmasına rağmen 1998 yılı özelleştirme programı içinde yer almaktadır. Özelleştirme ve yapısal reformlar yavaş ilerlemektedir. Ülkede işsizlik oranının %20 lere ulaşması ve bunun sosyal patlamaya sebep olabileceği gerekçesiyle hükümet işletmelerin kapatılması hususunda çekimser davranmaktadır. Özelleştirme programı satışa çıkarılan işletmelerin sınırlı sayıda olması nedeniyle problemlerle karşı karşıyadır. Finans sektörünün reformu ise çok yavaş ilerlemektedir. Sovyet döneminden kalan başlıca dört bankadan üçünün birleştirilmesine ancak 2000 yılının Haziran ayında başlanabilmiştir. Bu bankalar Agroprombank olarak bilinen Agrosanayebank, Amanat Bank ve Prominvestbank olarak bilinen Sanayeinvestbank tır. Ülke piyasasının büyük çoğunluğuna egemen olan bu bankaların önemli bilanço problemleri bulunmaktadır. Özel sektöre tahsis edilen kredilerin miktarı 1997 ve 1998 yılları arasında yükselmiş olmasına rağmen bu kredilerin çoğunluğu kısa dönemli olup, 2000 yılının ilk çeyreği itibariyle toplam kredilerin %85,6 sını oluşturmaktadır. Kamu kuruluşları yöneticilerinin güçlerini kaybetmek istememesi ve gücünü statükodan alan devlet kurumları özelleştirmeyi zorlaştırmaktadır. Azerbaycan ın piyasa mekanizmasına geçişini ve ekonomik istikrarı sağlamaya yönelik çalışmalarını uluslararası kuruluşlar da desteklemektedir. Bu çerçevede, Azerbaycan ve IMF arasında makroekonomik gelişmeyi desteklemek ve ülkeyi petrol gelirlerine hazırlamak amacıyla yardım anlaşmaları imzalanmıştır. Azerbaycan 1992 yılında, Dünya Bankası na ve Uluslararası Kalkınma Örgütü ne üye olmuştur. Yoksullukla Mücadele Azerbaycan ın en büyük problemi toprak bütünlüğünün sağlanamamasıdır. Ermenilerin işgalci tutumu nedeniyle yaşanan savaşın Azerbaycan ekonomisine verdiği zarar 22 milyar $ düzeyindedir. Topraklarının % 20 nin işgal altında olmasının yanında, 1 milyondan fazla Azerbaycan Türk ü, dünyanın gözü önünde, kendi ülkesinde mülteci durumunda, çadırlarda, barakalarda çok ağır şartlarda yaşamaktadır. Yoksulluğun Azaltılması Programı nda bir kişi için asgari yaşam seviyesi 120 bin Manat, bir başka deyişle beş kişilik bir ailenin asgari yaşam standardı 600 bin Manat (120 $) olarak belirlenmiştir. Bu durum da Azerbaycan halkının % 49 u yoksulluk seviyesinin altında yaşamaktadır. (Bu durumdaki kişilerin günlük geliri 1$ dan azdır.) Hemkarlar İtifakı ise; kişi başına asgari yaşam seviyesini 300 bin Manat (beş kişilik bir ailenin aylık geliri 300 $) olarak hesaplamaktadır. Bu durumda da ülke halkının % 82 sinin yoksulluk seviyesinin altında yaşadığı sonucu ortaya çıkmaktadır. Buna bağlı olarak; Azerbaycan da 2003 2005 Döneminde Yoksulluğun Azaltılması ve Ekonomik Kalkınma Hakkında Devlet Programı 25 Ekim 2002 de düzenlenen bir konferans ile kamuoyuna tanıtılmış, 20 Şubat 2003 de de Cumhurbaşkanı nca onaylanmıştır. IMF, Dünya Bankası, İslam Kalkınma Bankası, Asya Kalkınma Bankası, Birleşmiş Milletler, AB, Japonya, ABD ve Azerbaycan da enerji projelerinde önde gelen şirket BP nin teknik ve/veya mali destekleriyle hazırlanan bu programın amacı; kısa vadede sosyal güvenliği güçlendirmek, yoksulluk düzeyini azaltmak, dengeli kalkınmayı saglamak, makroekonomik istikrarı korumak, özelleştirmenin devam etmesini sağlamak ve BM in 2000 yılında düzenlenen Bin Yıl Zirve Toplantısında kabul edilen kararlardan ileri gelen yükümlülükleri yerine getirmektir. 1
Sosyo Ekonomik Kalkınmaya Yönelik Devlet Programı Azerbaycan da bölgelerin potansiyelinin ve doğal zenginliklerinin verimli bir şekilde değerlendirilmesi ile tarımsal üretimi canlandırmak, petrol dışı sektörler olan sanayi, hizmet, ticaret, turizm gibi diğer alanları geliştirmek, istihdamı artırmak ve halkın refah düzeyini iyileştirmek maksadıyla Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev 11 Şubat 2004 tarihinde Azerbaycan bölgelerinin sosyo ekonomik kalkınmasına yönelik hazırlanan Devlet Programını onaylamıştır. Azerbaycan bölgelerinin sosyo ekonomik kalkınmasına yönelik olarak hazırlanan Devlet Programı, 2004 2008 yılları arası ayrı ayrı bölgelerin gelişmesini ve kalkınmasını öngörmekte, buna bağlı olarak da devletin ekonomik politikalarının ve desteğinin asıl yönlerini ortaya koymaktadır. Devlet Programının hazırlanmasında en önemli amaç, Azerbaycan bölgelerinin mevcut potansiyelinin verimli bir şekilde değerlendirmek, ekonominin farklı alanlarının geliştirilmesini sağlamak, sanayi kuruluşlarının faaliyetlerini genişlemesini sağlamak, ihracata dayalı üretimi desteklemek, yerli girişimcilik faaliyetlerinin desteklenmesi suretiyle, halkın refah düzeyini iyileştirmek, istihdamı artırmak ve ülke ekonomisinin dinamik bir şekilde gelişmesini temin etmektir. Bu amaçlara ulaşmak için ise, bölgesel kalkınma planı çerçevesinde: Şirketlerin üretim faaliyetlerini artırmak ve yeni sanayi birimlerini oluşturmak; Yerli kaynakların verimli bir şekilde değerlendirilmesini sağlamak; Tarım sektöründe reform çalışmalarını hızlandırmak için, bölgelerde çiftçiler ve diğer tarımsal üretim yapan birimlere destek maksadıyla danışmanlık merkezleri kurmak, tohumculuk piyasasını geliştirrmek, teknolojik destek birimleri oluşturmak ve diğer zaruri tedbirleri gerçekleştirmek; İşadamlarının bölgelere yatırım yapmaları için uygun koşulların oluşturulmasını sağlamak; Yeni iş yerlerinin açılmasını desteklemek ve böylece istihdamı artırmak; Kamusal hizmetleri iyileştirmek gibi önemli hedefler belirlenmiştir. Programda Azerbaycan on ekonomik bölgeye ayrılmıştır. Bunlar: ABŞERON EKONOMİK BÖLGESİ (Abşeron Rayonu, Hızı Rayonu, Sumgayıt şehri) GENCE GAZAH EKONOMİK BÖLGESİ (Agstafa, Daşkesen, Gedebey, Goranboy, Hanlar, Gazah, Samuh, Şemkir, Tovuz rayonları, Gence ve Naftalan şehirleri) ŞEKİ ZAKATALA EKONOMİK BÖLGESİ (Balaken, Gah, Gabele, Oğuz, Zakatala, Şeki rayonları) LENKERAN EKONOMİK BÖLGESİ (Astara, Celilabad, Lerik, Masallı, Yardımlı, Lenkeran rayonları) GUBA HAÇMAZ EKONOMİK BÖLGESİ (Deveçi, Haçmaz, Guba, Gusar, Sıyezen) ARAN EKONOMİK BÖLGESİ (Ağcabedi, Ağdaş, Beylegan, Berde, Bilesuvar, Göyçay, Hacıgabul, İmişli, Kürdemir, Neftçala, Saatlı, Sabirabad, Salyan, Ucar, Zerdab rayonları, Ali Bayramlı, Mingeçevir ve Yevlah şehirleri) YUKARI KARABAĞ EKONOMİK BÖLGESİ (Ağdam, Terter, Hocavend, Hocalı, Şuşa, Cebrayıl, Füzuli rayonları, ve Hankendi şehri) KELBECER LAÇIN EKONOMİK BÖLGESİ (Kelbecer, Laçın, Zengilan, Gubatlı) DAĞLIK ŞİRVAN EKONOMİK BÖLGESİ (Ağsu, İsmayıllı, Gobustan, Şamahı) 2
NAHÇİVAN EKONOMİK BÖLGESİ (Nahçıvan şehri, Babek, Culfa, Ordubad, Sederek, Şahbuz, Şerur rayonları) Ekonomik bölgeler, sahip oldukları potansiyel, doğal zenginlik ve çalışabilir nüfus gibi özellikleriyle bir birinden ayrılmaktadır. Ekonomik, coğrafi ve tarih bakımından biri birinden farklı olan bölgeler aşağıda belirtilmiş hususlar dikkate alınarak sınıflandırılmıştır: ekonomik ve coğrafi konumu; doğal zenginlik ve tabii kaynaklar; nüfus yoğunluğu; bölgenin alan ve toprak yapısı; tarihi öncelikler. Rüşvetle Mücadele Programı Azerbaycan Cumhurbaşkanı nın 3 Aralık 2004 tarihli fermanı ile kabul edilen Korrupsiyaya Qarşı Mübarizә Qzrә Dövlәt Proqramı, rüşvetle mücadelede kanuni altyapının oluşturulması, hukuki organların çalışır hale getirilmesi, ekonomik ve sosyal alanda tedbirler, alınmasını öngörmektedir. Devlet memurlarının maaşlarının aşamalı olarak iyileştirilmesi, etik davranış kodeksinin kabul edilmesi, işe başlamaya ilişkin kuralların belirlenmesi gibi tedbirleri içermektedir. Program çerçevesinde rüşvetle mücadelede ihtisaslaşmış olan Devlet Memurluğunun Yönetim Şurası, Rüşvetle Mücadele Komisyonu, Azerbaycan Cumhuriyeti Baş Prokuroru yanında Rüşvetle Mücadele Başkanlığı da kurulmuştur. 2004 2007 Yılları İçin Devlet Yatırım Programı Yatırım Programı ile ekonominin canlanmasına, halkın maddi refahının yükseltilmesi ve sosyal ihtiyaçlarının daha iyi karşılanması hedeflenmektedir. Devlet Yatırım Programı ile: Sosyal ekonomik gelişmenin hızlandırılması; Devlet ve özel yatırımların miktarının artırılması; Yeni iş alanlarının açılması; Yabancı yatırımların artırılması için kolaylıklar sağlanması ; Yatırıma ilişkin prosedürlerin kolaylaştırılması; Ülkede uluslararası finans kuruluşları tarafından hayata geçirilen yatırım programlarının verimli şekilde çalıştırılması amaçlanmaktadır. Yatırım Programının öncelikleri; altyapının geliştirilmesi, sosyal refahın artırılması, üretim alanlarının geliştirilmesi, ihraç potansiyelinin artırılmasıdır. Yatırımlarla ilgili bölümde daha detaylı bilgilere yer verilecektir. Petrol ve Gaz Gelirlerinin Uzun Süreli Kullanılması Stratejisi 2008 yılından itibaren artması beklenen petrol ve gaz gelirlerinin bir yandan eninde sonunda tükenecek olması, öte yandan gelecek nesillerin de bu zenginliklerden faydalanmasının temini, ekonomik istikrarın sürdürülmesi, refahın artırılması için uzun vadeli bir strateji oluşturulmasını zorunlu hale getirmiştir. Bu amaç ile Azerbaycan Cumhurbaşkanı nın 27 Aralık 2004 tarihli fermanı ile Petrol ve Gaz Gelirlerinin İdaresine İlişkin Uzun Vadeli Strateji kabul edilmiştir. Stratejide; Petrol dışı sektörlerin, rayonların, KOBİ lerin kalkınması; 3
Altyapının geliştirilmesi; Yoksulluğun azaltılması ve diğer sosyal sorunların çözümlenmesi; Teknolojik düzeyin geliştirilmesi; İnsan kaynakları/beşeri sermaye nin geliştirilmesi; Savunma sanayiinin gelişmesi; Kaçkınların anavatanlarına dönüşlerine ilişkin tedbirlerin alınması hedeflenmektedir. Azerbaycan Para Birimi Manat ın Yenilenmesi Denominasiya Fermanı Ulusal Para Birimi Manat ın değerinin korunması için Azerbaycan Cumhurbaşkanı tarafından 7 Şubat 2005 tarihinde imzalanan ferman ile 1 Ocak 2006 dan itibaren 1 Yeni Manat 5000 Eski Manat a eşdeğer olacaktır. Bu fermanın imzalanması Azerbaycan ın geleceğe inançla baktığının bir göstergesidir. 4
Dış Ticaret Dış Ticaret Politikası Azerbaycan geleneksel olarak dış ticarete bağımlı bir ekonomiye sahiptir. İhracat ve ithalatın GSYİH daki payı 1980 lerin ikinci yarısı boyunca sırasıyla %37 ve %46 olmuştur. 1996 dan bu yana ülkenin ithalat talebi petrol sektöründeki yatırımlar nedeniyle ve tüketim mallarına artan talep nedeniyle artış göstermiştir. 2000 01 yılında dış ticaretin fazla vermesi artan petrol ihracatı ve petrol fiyatlarındaki yükselme sayesinde olmuştur. 1994 yılında ateşkesin ilan edilmesi ile birlikte, iş istikrarına yönelik çalışmaların hızlandırılması, petrol anlaşmalarının imzalanması, pazar ekonomisine yönelik hukuki altyapının oluşturulması ve dış ticaretin serbestleştirilmesi yönündeki uygulamalar, Azerbaycan dış ticaretinde engellerin kalkacağı ve artış meydana geleceği anlamına gelmektedir. Azerbaycan Dış Ticaretinin Görünümü Azerbaycan Cumhuriyeti bağımsızlığını kazandıktan sonra yönünü batıya çevirmiş bir ülkedir. Azerbaycan, 1992 yılında BM e katılmış ve AGİT, AK, İKT, IBRD, EBRD, üyesidir. Azerbaycan aynı zamanda IMF, Dünya Bankası, ECO ve NATO nun Barış İçin Ortaklık programının da bir üyesidir. Yine Azerbaycan, ekonomik boyutlu bölgesel oluşumlu BDT, KEİT, EİT, GUÖAM üyesidir. Azerbaycan, Rusya, Ukrayna, Gürcistan ve Kazakistan ile serbest ticaret anlaşması yapmış olup, anlaşma çerçevesinde bu ülkelerden gelen ürünlerden (anlaşmada belirtilen ürünler hariç) gümrük vergisi alınmamaktadır. Azerbaycan ın Son Beş Yıl İtibariyle Dış Ticareti Yıllar 1999 2000 2001 2002 2003 2004 İhracat (Milyon $) 928.6 1.744,9 2.314,3 2.167,5 2,592,0 3 614,3 İthalat (Milyon $) 1.033,4 1.172,1 1.430,9 1.665,4 2,626,2 3 504,3 DışTic. Hacmı(Milyon $) 1.962,0 2.917,0 3.745,2 3.832,9 5.218,2 7118,6 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Azerbaijan Country Profile 2005 2004 yılında ihracatta bir önceki yıla göre %39 oranında artış gözlenmektedir. Petrol ve doğal gaz ihracatından kaynaklı bu olumlu gelişmede petrol fiyatlarındaki artışın da payı vardır. Ancak genel olarak bakıldığında ekonomideki yapısal sorunlar mevcudiyetini korumaktadır. Sanayi tesislerinin özelleştirilmesinde yaşanan tıkanıklığın aşılamaması gibi yapısal sorunlar nedeniyle üretim yapılamaması ve dolayısıyla ihracatın katma değeri düşük hammadde ve yarı mamul mallar üzerinde yoğunlaşması, Ulusal para birimi Manat ın ABD $ ına karşı değer kazanması sonucu ithalatın cazip hale gelmesi (2004 de %0,4 değer kazanmıştır) Azerbaijan International Operating Company AIOC nin ihracat hacmindeki artış da petrol ihracatı gelirlerinin artmasına neden olmuştur. Petrol fiyatlarındaki ve petrol ihracatındaki artışın yanısıra petrol dışı sektörleri geliştirmekte arzu edilen başarıya ulaşılamaması petrolün ihracattaki payını korumasına neden olmuştur. 2004 yılında petrol ürünlerinin 5
ihracattaki payı % 80 i aşmış, gıda sektörü ise çok iyi bir hasat yılı olmasına rağmen % 22 artış ile % 4,3 pay alabilmiştir. 2004 yılında toplam ihracatta kimyasalların payı % 2,1, metallerin payı %2,7, taşımacılık sektörünün payı %4,0, makina ve teçhizat ihracatının payı % 0,6 olmuştur. Bu ürünlerin bir yıl önceki payları ise sırasıyla %2,0, %2,1, %0,3 ve 1,3 olmuştur. 2005 yılında ülkenin ihracat gelirlerinin 2004 yılı ihracat gelirlerinden fazla olması beklenmektedir. 2005 yılında ihracat gelirlerinin giderek artan petrol ihracatı miktarı ve petrol fiyatlarındaki göreceli artışa bağlı olarak artması beklenmektedir. 2003 2004 yıllarında hidrokarbon sektöründeki gelişmeler paralelinde sermaye malları ithalatının artış göstermesi beklenmektedir. Başlıca Ürünler İtibarı ile Dış Ticaret Başlıca ihraç ürünleri; petrol ve petrol ürünleri, kimyasallar, gıda ürünleridir. İthalatta ise; makina ve teçhizat, elektronik eşyalar, gıda ürünleri ve lüks tüketim mallarıdır. Başlıca Ürünler İtibarı ile Dış Ticaretin Görünümü, 2004 İhracat Milyon ABD$ İthalat Milyon ABD$ Petrol Ürünleri 2 972,5 Makine ve Ekipman 1 073,8 Gıda 154,9 Petrol Ürünleri 401,7 Kimyasallar ve 77,0 Metaller 611,1 Petrokimyasallar Makina ve Ekipman 20,4 Gıda 414,6 Tekstil 48,2 Nakliye ve Hava 242,0 Taşımacılığı Plastik 67,4 Kimyasallar ve 132,9 Petrokimyasallar Metaller 97,1 Plastik 88,3 Diğerleri ile birlikte Toplam 3 614,3 Diğerleri ile birlikte Toplam 3 504,3 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Azerbaijan Country Profile 2005 Dış Ticarette Başlıca Ürün Grupları (2004 ) Ürün Grupları İthalat bin$ % İhracat bin$ % Toplam 3515953,9 100 3615475,9 100 Canlı Hayvan 38203,7 1,1 1269 0 Dokuma hammaddesi 231958,9 6,6 72117,2 2 Bitkisel ve hayvansal yağlar 30614,9 0,9 48256,4 1,3 Gıda, içecek ve tütün 113814,9 3,2 34382,3 1 Mineraller 507146,7 14,4 2973758,1 82,3 Kimyasallar 132917,4 3,8 76958,5 2,1 Plastik ve kauçuk 88338,2 2,5 67352,4 1,9 Deri 1927,3 0,1 2577,2 0,1 Yün 38789,5 1,1 914,1 0 Kağıt ve karton 42666,4 1,2 2983,5 0,1 Tekstil 56945,2 1,6 48216,6 1,3 6
Ayakkabılar, şapkalar ve şemsiyeler 15898,5 0,5 169,1 0 Çimento, taş ve seramik 51644,8 1,5 245,6 0 İnciler, değerli taşlar 1601,3 0 Metaller 611208,3 17,4 97066,1 2,7 Makina, elektrikli teknik ekipman 1084615,1 30,8 20399,8 0,6 Nakliye vasıtaları, gemiler 242014,7 6,9 143953,7 4 Müzik aletleri, tıbbi ekipman 72458,1 2,1 5341,7 0,1 Çeşitli imalat ürünleri 151546,6 4,3 2764,3 0,1 Koleksiyonlar, antikalar 13,8 0 10,5 0 Kaynak: Azerbaycan İstatistik İdaresi, Turbojetler, turbopropeller ve diğer gaz türbinleri; çay; makina ve cihazların yedek parçaları; şeker; buğday ve mahlut; demir ve çelikten borular; binek otomobilleri; arazi ölçme, oşinografik, hidrolojik, meteorolojik veya jeofizik alet ve cihazları; telsiz telefon, telsiz telgraf, radyo ve televizyon yayınlarına mahsus verici cihazlar; otomatik bilgi işlem makinaları ve bunlara ait birimler; manyetik veya optik okuyucular ve kümes hayvanlarının etleri ve yenilen sakatatı (taze, soğutulmuş veya dondurulmuş) ülkede ithalat talebinin yüksek olduğu ürünler olarak dikkat çekmektedir. Bu ürünlerle Azeri pazarına giriş kolay olup, yüksek pazar payları elde etmek mümkündür. Bu ürünlere olan talep hızla artmaktadır. Öte yandan tedavide veya korunmada kullanılmak üzere karışık olan veya olmayan ürünlerden oluşan ilaçlar; kalınlığı 6 mm.yi geçen uzunlamasına yontulmuş ağaçlar; telli telefon ve telli telgrafa mahsus elektrikli cihazlar; elektrik enerjisi ve portland çimentosu ülkedeki sınai uzmanlaşma ya da tüketici tercihleri nedeni ile ülkenin ithalatında geleneksel olarak yüksek pay alan ürünlerdir. Ancak bu ürünlerin ithalat talebi artış hızı düşmüş ya da yavaşlamıştır. Bu bakımdan bu ürünlerin ihracatçılarının pazar payını güçlendirici yönde çalışmalar yapmalarında fayda vardır. Türkiye, Azerbaycan ın ithalatında %10,4 paya sahip olup, pazarda Rusya dan sonra ikinci önemli tedarikçi konumundadır. Türkiye nin ülkenin başlıca ithal ürünlerindeki payı ve en önemli rakipleri şöyledir: Patates (İran %65, Türkiye %20) Soya yağı ve fraksiyonları (Türkiye %30, Portekiz %24) Şeker (Tükiye %37, Danimarka %19) Elektrik Enerjisi (Türkiye %52, İran %27) Yüzeyaktif Organik Maddeler (sabunlar hariç); yüzeyaktif müstahzarlar; yıkama müstahzarları (İran %36, Türkiye %30) Demir veya çelikten inşaat ve inşaat aksamı (Almanya %30, Türkiye %21) Tütünün hazırlanmasına ve işlenmesine mahsus makina ve cihazlar (Bulgaristan %89, Türkiye %8) Telli telefon ve telli telgrafa mahsus elektrikli cihazlar (Türkiye %73, İsveç %14) Telsiz telefon, telsiz telgraf, radyo ve televizyon yayınlarına mahsus verici cihazlar (Türkiye %45, İsveç %24) İzole edilmiş teller, kablolar ve diğer izole edilmiş elektrik iletkenler (Rusya %24, Türkiye %19) Mobilyalar ve Bunların Aksam ve Parçaları (Türkiye %20, Çin %14) 1993 95 yılları arasında Rusya nın ihracattaki payı %26 dan %16 ya düşmüştür. Bu düşüşte, Çeçenistan daki savaş nedeniyle demiryolu trafiğinin durmasının da payı olmuştur. 1998 yılı sonrasında Rusya ve Azerbaycan arasında imzalanan Serbest Ticaret Anlaşması ile Uzun Vadeli 7
Ticaret Anlaşması sonrasında, Rusya tekrar en önemli ticari ortaklardan biri haline gelmiştir. 2004 yılı itibarı ile, İtalya %44,7 lik payı ile ihracatta, Rusya ise %16,2 lik payı ile ithalatta en önemli ticari partnerleridir. Ülkenin ithalatında Rusya yı, İngiltere, Kazakistan ve Türkiye takip etmektedir. İran, Rusya ve Çin Azerbaycan pazarında başlıca rakiplerimizdir. Dış Ticarette Başlıca Partnerleri Başlıca Ülkeler İtibarı ile Dış Ticaret (2004) İhracat % İthalat % İtalya 44,7 Rusya 16,2 Rusya 5,8 İngiltere 12,0 Gürcistan 5,2 Kazakistan 6,8 Türkiye 5,1 Türkiye 6,4 İran 4,2 Almanya 5,7 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Azerbaijan Country Profile 2005 1996 yılından beri, ekonomik düzelmeye bağlı olarak iç talebin yükselmesi sebebi ile ithalatta da hızlı bir yükselme gözlenmektedir. Dış Ticarette Başlıca Ülkeler (2004, bin $) Ülkeler Toplam Hacim % İthalat % İhracat % Denge Toplam 7131429,8 100 3515953,9 100 3615475,9 100 99522 Italya 1721603,4 24,1 106747,2 3 1614856,2 44,7 1508108,9 Rusya 779177,9 10,9 569398,5 16,2 209779,4 5,8 359619,1 İngiltere 428365,5 6 421766 12 6599,5 0,2 415166,6 Türkiye 407588,7 5,7 224967,1 6,4 182621,6 5,1 42345,5 Israil 327841,1 4,6 4102,9 0,1 323738,2 9 319635,3 Türkmenistan 257864,4 3,6 114443,8 3,3 143420,7 4 28976,9 Kazakistan 246158,4 3,5 236740,7 6,7 9417,7 0,3 227323 Almanya 236074,3 3,3 198477,8 5,6 37596,5 1 160881,2 Gürcistan 203350,2 2,9 14492,9 0,4 188857,3 5,2 174364,3 İran 198865,2 2,8 45320,7 1,3 153544,6 4,2 108223,9 Fransa 187023,1 2,6 120133,1 3,4 66890,1 1,8 53243 Ukrayna 182614,5 2,6 170358,9 4,9 12255,6 0,3 158103,3 Çin 177204,1 2,5 145485,9 4,1 31718,2 0,9 113767,7 Hollanda 166979,2 2,3 152655,4 4,3 14323,8 0,4 138331,6 ABD 157983,5 2,2 131992 3,8 25991,5 0,7 106000,5 Endonezya 131013,4 1,8 1656,1 0,1 129357,3 3,6 127701,2 Japonya 127469,9 1,8 127122,5 3,6 347,4 0 126775,1 Malezya 125417,7 1,8 125401 3,6 16,7 0 125384,3 Hırvatistan 110040 1,5 870,6 0,1 109169,4 3 108298,8 Romanya 90329,7 1,3 8034,4 0,2 82295,3 2,3 74260,9 Özbekistan 82471 1,2 79664,5 2,3 2806,5 0,1 76858,1 Norveç 74393,1 1 73219,5 2,1 1173,6 0 72045,9 İsveç 66582,7 0,9 66573,5 1,9 9,2 0 66564,3 Bulgaristan 54890,8 0,8 5581,2 0,2 49309,5 1,4 43728,3 8
Hindistan 52407,8 0,7 47022,8 1,3 5385 0,1 41637,8 Tacikistan 46496,4 0,7 9,4 0 46487 1,3 46477,7 Diğer Ülkeler 491223,8 6,9 323715,6 9,2 167508,2 4,6 156207,4 Kaynak:Azerbaycan İstatistik İdaresi Azerbaycan ın İmzaladığı Serbest Ticaret Anlaşmaları Azerbaycan, BDT üyesi yedi ülke ile ikili serbest ticaret anlaşmaları imzalamıştır. Ancak bu anlaşmaların ticareti tam anlamıyla serbestleştiren hükümleri henüz tamamıyla yürürlüğe girmemiştir. Azerbaycan ın Serbest Ticaret Anlaşması imzaladığı ülkeler şöyledir: Rusya Federasyonu (30 Eylül 1992), Moldova (26 Mayıs 1995), Ukrayna (28 Temmuz 1995), Türkmenistan (18 Mart 1996), Özbekistan (27 Mayıs 1996), Gürcistan (10 Haziran 1996), Kazakistan (10 Haziran 1997). Anlaşmalar çerçevesinde bu ülkelerle Azerbaycan arasındaki ticarette gümrük vergileri ve diğer eş etkili vergiler uygulanmayacaktır. Azerbaycan halihazırda Rusya, Gürcistan, Kazakistan ve Ukrayna dan ithal edilen mallara gümrük vergisi uygulamamaktadır. Temmuz 1999 da Azerbaycan AB ile bir Ortaklık ve İşbirliği Anlaşması imzalamıştır. Bu Anlaşmanın hedeflerinden biri Azerbaycan mevzuatını AB yasalarına uyumlu hale getirmektir. Uyum sağlanacak konular arasında fikri mülkiyet haklarının korunması, yatırımlar ve mülkiyete ve mülkiyet haklarına ilişkin alanlar da bulunmaktadır. Anlaşma Azerbaycan a AB nezdinde En Çok Kayrılan Ülke olma hakkını da tanımıştır. Azerbaycan DTÖ ye üyelik sürecindedir. Ancak DTÖ üyeliğinin 2007 yılından önce gerçekleşmesi beklenmemektedir. 9
Türkiye ile Ticaret Türkiye Azerbaycan Dış Ticaret Değerleri (1000 $) Yıl İthalat İhracat Dış Ticaret Dengesi Dış Ticaret Hacmi 1992 35.097.016 102.798.492 67.701.476 137.895.508 1993 33.937.700 68.206.163 34.268.463 102.143.863 1994 8.883.083 132.130.417 123.247.334 141.013.500 1995 21.777.099 161.341.579 139.564.480 183.118.678 1996 39.165.001 239.902.636 200.737.635 279.067.637 1997 58.269.274 319.701.923 261.432.649 377.971.197 1998 50.343.958 327.166.377 276.822.419 377.510.335 1999 44.003.429 248.055.693 204.052.264 292.059.122 2000 95.615.009 230.375.207 134.760.198 325.990.216 2001 78.075.381 225.214.059 147.138.678 303.289.440 2002 64.625.463 231.431.390 166.805.927 296.056.853 2003 122.607.277 315.488.303 192.881.026 438.095.580 2004 119.019.433 360.949.581 241.930.148 479.969.014 Kaynak: DTM, DİE Türkiye nin Azerbaycan a ihracatı; ihraç ürünlerinin bu ülkede tanınmaya başlaması, Azerbaycan ın en önemli ticaret partnerlerinden biri olan İran ın ihraç ürünlerinin Türk ihraç ürünlerine kıyasla düşük kalitede olması, Azerbaycan Rusya Federasyonu arasındaki Kuzey Kafkas demiryolunun kapalı olması, Türk şirketlerinin Azerbaycan piyasasında şube açmak suretiyle Türkiye den ithalat yapması ve bu malları iç piyasada pazarlaması gibi nedenlerle 1993 yılından bu yana yükselme eğilimi göstermektedir. Bunların yanı sıra, İran tarafından ihraç edilen ürünlerin Türk ihraç ürünlerine kıyasla düşük kaliteli olması da Türkiye den ihracatı olumlu yönde etkilemiştir. Ancak, yüksek gümrük vergisi oranları nedeni ile iki ülke dış ticareti sekteye uğramaktadır. Rusya gümrüksüz mal ihrac etmesi nedeniyle Azerbaycan ın ithalatında önemli bir avantaja sahiptir. Kazakistan dan buğday ve doğal gaz nedeniyle ithalatta konjonktürel olarak ön sıralardadır. İngiltere BP nedeniyle, ABD petrol yatırımları nedeniyle Azerbaycan ın ithalatında öne çıkmaktadır. Ancak ülkemiz ürün çeşitliliği anlamında önemini korumaktadır. Bavul ticareti ve sınır ticareti nedeniyle istatistiklere tam olarak yansımasa da iki ülke arasındaki ticaret önümüzdeki yıllarda önemli oranda artış potansiyeline sahiptir. Türkiye nin Azerbaycan a ihracatı 1998 yılında 1997 yılına göre yalnızca %2,3 artış göstermiştir. 1999 yılında ise Türkiye nin Azerbaycan a ihracat hacminde 1998 yılına göre %24,2 daralma olmuştur. 2000 yılı ihracatında ise 1999 yılına göre %7,2 oranında daralma gözlenmektedir. Türkiye nin Azerbaycan dan ithalatında 1998 yılında 1997 ye göre %13,7 azalma olmuştur.1999 yılında ise ithalat bir önceki yıla göre %12,6 daralmıştır. 2000 yılında Türkiye nin Azerbaycan dan ithalatı 1999 yılının aynı dönemine göre %117,2 oranında artmıştır. Ancak 2001 yılında ithalat da daralma eğilimi göstererek %18,4 oranında küçülmüştür. 2004 yılında ise Türkiye nin Azerbaycan a ihracatı %14 oranında artarken, Azerbaycan dan ithalatı %2,5 oranında düşüş göstermiştir.
1998 yılında Rusya Federasyonu nda yaşanan ekonomik ve finansal kriz sonrasında rublenin devalüe edilmesi ile Rus malları Azerbaycan piyasasında fiyat avantajı kazanmıştır. Halkın gelir seviyesinin düşük olmasına bağlı olarak fiyatın tüketici tercihlerinde belirleyici kriter olması nedeniyle Rus malları daha çok tercih edilir olmuş, Türk mallarına talep azalmıştır. Türkiye nin Azerbaycan a ihracatındaki azalmanın başlıca sebeplerinden biri de Türk müteahhit firmalarının üstlenmiş oldukları taahhüt işlerinin büyük ölçüde tamamlanmış olması ve yeni projelerin başlamamasıdır. Başta bavul ticareti olmak üzere kayıt dışı ticaret işlemleri göz önüne alındığında iki ülke arasındaki dış ticaret hacminin çok daha önemli boyutlarda olduğu anlaşılmaktadır. Kafkas ülkeleri arasında en önemli ekonomik ve ticaret ortağımız olan Azerbaycan'da Türk firmalarının faaaliyetleri ticaret, taahhüt, hizmetler ve enerji alanlarında yoğunlaşmıştır. Türkiye nin Azerbaycan a İhracatında Önem Arz Eden Ürünler Türkiye nin Azerbaycan a ihracatında makina ve cihazlar, mineral yakıtlar ve yağlar, plastik ürünler, kağıt ve karton, boyalar, demir ve çelik eşyalar, seramik ürünleri, mobilyalar, sabunlar ve deterjanlar, motorlu kara taşıtları, eczacılık ürünleri gibi sanayi ürünleri ve şeker ve şekerli ürünler, değirmencilik ürünleri, kakao, hayvansal ve bitkisel yağlar, sebze ve meyveler gibi gıda ve gıda sanayi ürünleri önemli yer tutmaktadır. Türkiye nin Azerbaycan a İhracatında Önem Arz Eden Ürünler ($) İKİLİ İKİLİ ADI 2003 2004 315.488.303 360.949.581 84 KAZAN;MAKİNA VE CİHAZLAR,ALETLER,PARÇALARI 34.580.677 40.221.464 85 ELEKTRİKLİ MAKİNA VE CİHAZLAR,AKSAM VE PARÇALARI 33.556.408 34.524.762 39 PLASTİK VE PLASTİKTEN MAMUL EŞYA 23.494.746 34.156.805 73 DEMİR VEYA ÇELİKTEN EŞYA 18.859.980 19.712.571 87 MOTORLU KARA TAŞITLARI,TRAKTÖR,BİSİKLET,MOTOSİKLET VE 8.336.657 17.468.725 DİĞER 27 MİNERAL YAKITLAR,MİNERAL YAĞLAR VE 15.925.346 15.340.920 MÜSTAHSALLARI,MUMLAR 48 KAĞIT VE KARTON;KAĞIT HAMURUNDAN KAĞIT VE KARTONDAN 14.313.181 15.148.844 EŞYA 94 MOBİLYALAR,AYDINLATMA,REKLAM LAMBALARI,PREFABRİK 16.139.540 11.535.048 YAPILAR 17 ŞEKER VE ŞEKER MAMULLERİ 12.841.820 11.111.117 32 DEBAGAT VE BOYACILIKTA KULLANILAN 10.460.363 10.914.188 HÜLASA,BOYA,MACUN,SAKIZLAR 72 DEMİR VE ÇELİK 5.069.749 9.681.073 69 SERAMİK MAMULLERİ 8.995.216 9.234.340 11 DEĞİRMENCİLİK ÜRÜNLERİ,MALT,NİŞASTA,İNÜLİN,BUĞDAY 4.858.286 7.745.627 GLUTENİ 25 TUZ,KÜKÜRT,TOPRAK VE TAŞLAR,ALÇILAR VE ÇİMENTO 5.934.090 7.055.607 19 ESASINI HUBUBAT,UN,NİŞASTA,SÜT TEŞKİL EDEN 5.421.641 6.785.490 MÜSTAHZARLAR 83 ADİ METALLERDEN ÇEŞİTLİ EŞYA 5.045.486 6.520.599 88 HAVA TAŞITLARI,UZAY ARAÇLARI,AKSAM VE PARÇALARI 300 6.205.920 34 SABUNLAR,YÜZEY AKTİF ORGANİK MADDELER,YIKAMA 5.653.635 6.064.037 YAĞLAMA MADDE. 44 AĞAÇ VE AĞAÇTAN MAMUL EŞYA;ODUN KÖMÜRÜ 4.360.899 5.847.317 1