MOSKOVA ZİRVESİ: FIRSATLAR VE ENGELLER

MOSKOVA ZİRVESİ: FIRSATLAR VE ENGELLER 27 Ocak ayı 2017

Haramoon Çağdaş Araştırma Merkezi, Genel olarak Arap bölgesi özel olarak da Suriye ile ilgili araştırmalar ve bilimsel çalışmalar üreten, Medya, kültür ve araştırma alanlarında faaliyet gösteren ve kar amacı gütmeyen bağımsız bir kuruluştur. İnsan Haklarıyla ilgili diyalog ve saygı değerlerinin yaygınlaştırılması, demokratik bilincin yayılması, Sivil toplumun performansının geliştirilmesi ve Kültürel gelişim gibi konularla da ilgilenmektedir. Bununla Birlikte, Suriye Toplumuna hizmet veren bazı kuruluşlara da Suriye ulusal kimliği altında Siyasi ve medya alanlarında danışmanlık ve eğitim hizmetleri sunmaktadır. Haramoon Çağdaş Araştırma Merkezi, hedefini geçekleştirmek için (Politika Çalışmaları Birimi, Sosyal Araştırmalar Birimi, Kitap İnceleme Birimi, Hukuki Araştırmalar Programı, Çeviri Birimi) gibi bir dizi Uzman birimden oluşmaktadır. Ayrıca (Siyasi Girişim Programı, Hizmet ve Medya Kampanyası Programı, Kamuoyu Oluşturma Programı, Kültür ve Diyalog Destek Programı, Belgelendirme ve Gözetim Programı ve Suriye nin Geleceği Programı) gibi çeşitli programlar ile de desteklenmektedir. Suriye durumu ve bölgeni ihtiyaçları kapsamında merkezimiz yeni programlar açabilir. Söz konusu programları gerçekleştirmek için dersler, seminerler, konferanslar ve eğitim kursları gibi birçok organizasyonlar tertip etmektedir.

Contents Giriş... 2 1- Üçlü Zirveye Zemin Hazırlayan Gelişmeler... 2 2- Zirvenin İçeriği ve Koşulları... 3 3- Zirvede Alınan Kararlarının Uygulanmasının Önündeki Engeller... 5 4-Muhtemel Senaryolar... 7 Sonuç... 9 (*) Ek : Moskova da yapılan üçlü zirve sonrası yayımlanan 8 maddeli bildiri.... 9 1

Giriş Türkiye, Rusya ve İran dışişleri bakanları, Suriye'deki insani krize çözüm bulmak amacıyla 27 Aralık ta Rusya'nın başkenti Moskova'da bir araya geleceklerdi. Ancak Moskova, batılı ülkelerin görüşmeleri sabote etmelerinden korkarak zirvenin 20 Aralık a alınmasına karar verdi. Bu çalışma, Moskova da yapılan Rusya-Türkiye-İran zirvesinde alınan kararların sahada nasıl uygulanması, kararların uygulanmasının önünde ki önemli engeller ve muhtemel senaryolar ile ilgili ihtimalleri analiz etmeği amaçlamaktadır. Halep te yaşanan son gelişmeler Suriye deki savaşın nın dönüm noktası olmuştur. Son yaşananlar hem Suriye rejiminin hem de Suriye muhalefetinin çözüm masasına oturmasına zemin hazırlamıştır. Yapılacak muhtemel çözüm iki tarafı da tatmin etmese de en azından Suriye deki akan kanı durmasını sağlayacaktır. Bu bağlamda, gidişata bakılırsa Rusya, ABD nin başkanlık devir -teslim işlemleriyle meşgul olmasından yararlanarak Suriye de kendi lehine bir barışı sağlamak istiyor. 1- Üçlü Zirveye Zemin Hazırlayan Gelişmeler Rusya, Türkiye ve İran üçlüsü ABD nin Suriye deki zayıf rolünden istifade ve gevşek politikasından istifade ederek Suriye deki mevcut denklemleri kendi çıkarlarına çevirmek istemeleri, Moskova da yapılan üçlü zirveye zemin hazırlayan en önemli faktörlerden birisidir. Moskova, Suriye deki müdahalesini çözümle taçlandırarak ve uluslararası sahada konumunu güçlendirecek bir çözüm istiyor. Türkiye ise Batılı ülkelerle sorun yaşadığı için Rusya ile ittifak kurarak bölgesel konumunu güçlendirmeyi amaçlıyor. İran ise, Barak Obama nın gideceği ve yerine yeni Başkan Trump un geleceği için Suriye deki mevcut konumunu korumak istiyor. Tür Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Hüseyin Müftüoğlu 13 Aralık 2016 tarihinde yaptığı açıklamada, Doğu Halep'teki muhaliflerle sahadaki Rus askeri unsurları arasında yapılan 2

temaslar neticesinde şehirde ateşkes sağlandığını teyit ettiklerini duyurmuştu. İlk etapta sivillerin, ardından da muhalif grupların İdlib istikametinde şehri tahliyeleri konusunda bir mutabakat söz konusu olduğunu belirtmişti. Rusya Devlet Başkanı Putin ise, Japonya'nın Başkenti Tokyo da yaptığı basın açıklamasında, Suriye de ateşkesin ve siyasi çözümün sağlanması için çaba gösterdiklerini vurgulamıştı. Putin, Türkiye Cumhurbaşkanı Erdoğan ile Astana'da görüşmek için anlaştıklarını söylemişti. Putin in bu açıklamalarından da anlaşıldığı üzere Rusya nın Suriye yle ilgili yeni politika izlediğini göstermektedir. Ancak Ankara ve Moskova arasındaki yakın işbirliği İran ı çok rahatsız etmiş durumda. İran, doğu Halep teki Suriyeli muhalifleri yok etmek istiyordu, Rusya-Türkiye anlaşması İran ın bu fırsatını yok etmiştir. Rusya ve Türkiye garantörlüğü ve uluslararası toplumun da destekleriyle 14 Aralık ta 2016 tarihinde yapılan ateşkes Suriye de barışın sağlanması için gerçek bir fırsat mı? yoksa bazı savaşan tarafların güçlerini yeniden tapalaması ve zaman kazanması için mi? 2- Zirvenin İçeriği ve Koşulları Rusya da yapılan üçlü zirvenin 20 Aralık a alınması ve üç ülkenin savunma bakanlarının da söz konusu zirveye katılması anlaşmanın Rusya için ne denli önemli olduğunu gösteriyor. Rus kaynaklarına göre Rusya nın üçlü zirveyi 27 Aralık tan 20 Aralık a çekmesinin üç nedeni var; Birinci neden, Rusya nın Avrupalı ülkelerin üçlü zirveyi etkileyecek bir adım atmasından korktu. İkincisi, Rusya nın, Halep te yaşanan son gelişmelerin avantacından yararlanmak istemesi. Üçüncüsü ise, Rusya nın Suriye de bir an önce çözüm yapmak istemesidir. Bu bağlamda, Rus dışişleri bakanı Sergey Lavrov Aralık 2016 tarihinde yaptığı açıklamada, Rusya nın diyalogdan yana olduğunu sahada söz sahibi ülkelerin açıklamalar yerine çözüme katkı göstermeleri gerektiğini belirtti. 3

Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin de Halep sonrası Rusya nın öncelikli hedefinin Suriye de ateşkesi sağlamak ve ardından da Kazakistan da Suriye rejimi ve muhalefet arasında barış görüşmelerine geçmek olduğunu belirtmişti. Rusya ya göre Suriye de ateşkesin sağlanması ardından da Kazakistan ın başkentinde gerçekleşecek olan toplantı Cenevre görüşmelerine zemin hazırlayacak. Ayrıca Rusya, Suriye muhalefetini Suriye yönetimine katarak yeni başkanlık ve parlamento seçimleri yapmayı hedeflemektedir. Rusya, Türkiye ve İran 20 Aralık 2016 tarihinde Moskova Zirvesi adı altında Suriye de siyasi çözüm için ortaklaşa yürütülecek sürecin başlatıldığını açıklamıştır. Zirve ye, Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu, İran Dışişleri Bakanı Cevad Zarif ve Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov un yanı sıra bazı askeri yetkililer de katılmıştır. Rusya dışişleri bakanı Sergey Lavrov "Türkiye, İran ve Rusya, Suriye'de rejim değişikliğine değil terörle mücadeleye odaklanma konusunda mutabık" açıklamasını yaptı. Türkiye-Rusya-İran işbirliğinin Doğu Halep'ten sivillerin tahliye edilmesini ve silahlı grupların ayrılmasını sağladığını da belirten Lavrov, "Tahliyelerin, bir iki gün içinde sona ereceğini düşünüyorum. Bu durum üçlü formatın verimli olduğunu gösterdi" dedi. Moskova daki zirvenin kararlarına göre İran, Rusya ve Türkiye, içerisinde pek çok etnik grubu barındıran, çok mezhepli, demokratik ve seküler bir devlet olarak Suriye Arap Cumhuriyeti nin egemenliğini, bağımsızlığını, birliğini ve toprak bütünlüğünü tamamen destekliyor. Ayrıca Suriye sorununun çözümünde, Birleşmiş Milletlerin (BM), BM Güvenlik Konseyi'nin (2254) sayılı kararı doğrultusunda ortaya koyduğu çabaların öneminin vurgulandığı ortak metinde, uluslararası topluma bu toplantıda varılan mutabakatların önündeki engellerin kaldırılması için iyi niyet göstermeleri çağrısı yapıldı. Diğer yandan Türk dışişleri bakanı Çavuşoğlu, Suriye de bir ateşkesin tesisi ve bunun Suriye ye yayılması üzerinde durduk. Suriye de ancak kalıcı çözüm siyasi çözümdür. Çavuşoğlu Suriye ye dışarıdan gelen tüm gruplara yardımlar kesilmeli, burada ateşkesin Suriye geneline yayılmasından bahsediyoruz. Suriye de Hizbullah da başka gruplar da var; sadece bir tarafa işarette bulunmak doğru değil, tüm gruplara yardımlar durmalı diye konuştu. 4

İran Dışişleri Bakanı Cevad Zarif ise "Rusya, İran ve Türkiye arasındaki iş birliği sayesinde bazı bölgelerden sivillerin ve silahlı grupların tahliyesi konusunda başarı elde edildi. Suriye krizinin çözümünde hızlı ilerleme elde edebiliriz. Siyasi çözüm bulunabileceğine inanıyorum ifadesini kullandı. Moskova Zirvesi nin ardından, Rus Dışişleri Bakanlığından yapılan açıklamada, Lavrov un ABD dışişleri bakanı Kerry ile telefonda görüştüğü duyuruldu. Görüşmede, Moskova da yapılan üçlü zirve ve Kazakistan ın Başkenti Astana da rejimle muhalefet arasında yapılacak olan barış görüşmeleriyle ilgili bilgi verdiğini belirtti. Moskova da yapılan anlaşmanın arka perdesinde Suriye nin geleceğini etkileyecek birçok gizemi barındırmaktadır. 3- Zirvede Alınan Kararlarının Uygulanmasının Önündeki Engeller Moskova daki üçlü zirvede alınan kararların uygulanmasının önünde birçok engel bulunmaktadır. Moskova, Suriye deki devlet kurumlarının ve düzenli Suriye ordusunun korunmasını, başkanlık seçimleri yapmak istiyor. Tahran, başkanlık sisteminde bazı düzenlemeler yapılmasını ancak Esed in Suriye nin başında kalmasını ısrarla istiyor. Ankara ise, Suriye nin toprak bütünlüğünün korunmasını, Esed in gitmesini ve Kürtlerin federal devlet kurmamalarını istiyor. Moskova ve Ankara nın diğer uluslararası taraflar olmadan Suriyeli muhalifleri tek çatı altında toplaması zor olacaktır. Çünkü İsrail, Suriye nin İran milisleri yuvası olmasına izin vermeyecektir. Ayrıca Kahire de toplantı yapan Arap ve Avrupalılar da dışlanmaya razı olmayacaktır. Uluslararası toplumun durumu, ABD nin Suriye krizindeki ağrılığı ve Avrupa nın oynadığı önemli rolden yola çıkacak olunursa, Moskova zirvesinden çıkan kararlar birleşmiş milletler olmadan uygulanmayacaktır. Zaten Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Loavrov ABD nin rolünü 5

Suriye çözümünde büyük olduğunu vurgulamıştı. İran ve Ankara arasındaki Suriye anlaşmazlığı devam edecektir, çünkü iki ülke de Suriye de nüfuz sahibi olmaya çalışıyorlar. Öte yandan Rusya ve İran arasında Suriye konusunda büyük anlaşmazlıklar bulunmaktadır. İran, Suriye yi Tahran dan Beyrut a kadar kurmayı hedeflediği Şii Hilal projesinin bir parçası olarak görüyor. İran bu projeyle Körfez ülkelerini köşeye sıkıştırmaya çalışmaktadır. Rusya ise; Akdeniz de sürekli deniz üsleri kurarak uluslararası arenada tekrar söz sahibi olmak istiyor. Ayrıca Suriye meselesinin batılı ülkelerle arasında askıya kaldırılan bazı sorunları çözmek için koz olarak kullanıyor. Ayrıca Feylak El Kudüs Komutanı Kasım Suleymani nin Halep e gerçekleştirmeyi düşündüğü ziyaretin iptal edilmesi Rusya-İran anlaşmazlığını ne denli derin olduğunu gözler önüne sermiştir. Rusya ve Türkiye garantörlüğünde Kazakistan ının Başkenti Astana da yapılacak olan barış görüşmelerinde Suriye muhalefetini kimlerin temsil edeceği belli olmuş değil. Bazı sızılan haberlere göre Suriye muhalefetinin sahada savaşanlar temsile edecek, bu de demektir ki siyasi muhalefet söz konusu toplantıda göz ardı edilecektir. Suriye ile ilgili Rusya-Türkiye ittifakının gerçekleşmesinin önünde birçok engel bulunmaktadır. Birincisi, kendini Suriye de karar sahibi olarak gören İran ın Esed den vazgeçmemesidir. İkincisi, ABD nin tutumuyla ilgili zira ABD Suriye krizinin devam etmesini istiyor. Ayrıca Suriye de savaşın uzamasını İsrail in huzuru için bir güvence olarak görüyor. 6

4-Muhtemel Senaryolar Halep teki son gelişimler Suriye savaşını sona erdirmese de siyasi çözüm için yeni fırsatlar yarattı. Moskova Zirvesi Suriye de barışın sağlanmasını sağlayabilecek mi? Suriye de Siyasi zemin sağlanmadan ve Suriyelilerin kendi aralarında barışık olmadan Moskova nın Suriye de barışı sağlaması imkansızdır. Dolayısıyla öncelikle Suriye rejiminin yerine bir alternatif bulunması, ardından da yeni ana yasının düzenlenmesi ve siyasi reform gerçekleşmesi gerekmektedir. Moskova Zirvesi nin başarılı olabilir bunun birçok sebebi var: 1- Antlaşmanın Suriye savaşında söz sahibi olan ülkeler tarafından yapılması. 2- Rusya nın Suriye müdahalesi nedeniyle zor günler geçirmesi ve düşmüş olduğu zor durumdan çıkmak için Suriye de çözümü sağlamak istemesi. 3- İran ın Suriye de savaşan ithal milisler nedeniyle söz sahibi olması ve orada kendi adına savaşan Lübnanlı, Iraklı, Afganistanlı ve İranlı milislere rağmen orada bir stratejik kazanmamasıdır. 4- Türkiye nin Fırat Kalkanı ile elde ettiği stratejik kazancı korumak ve olası bir Kürt devletini önlemek istemesi 5- Suriyeli siyasi ve askeri muhaliflerin Suriye rejimi ve müttefikleri karşısında stratejik bir başarının alınmayacağı sonucuna varması. Söz konusu antlaşmanın başarıya ulaşması için gereken önemli adımlar: 1- Yapılan antlaşmanın Suriye savaşında en büyük role sahip olan ABD tarafından benimsenmesi ve bunun sürekli bir antlaşmaya dönüştürülmesi. 2- Suriye rejimi bünyesinde düzeltme yapılmaz ise Suriye de barışın sağlanması imkansızdır. Suriye rejimi gelecekteki Suriye devletinin yapısına zarar vermemesi gerek. 7

3- Suriye rejimi tarafından zorla göç ettirilen Suriyeli mülteciler geri dönmezse, Suriye ne istikrar ne de barış sağlanabilir. Ayrıca Körfez ve Avrupalı ülkelerin Suriye nin yeniden imarı için çaba göstermeleri gerekmektedir. Muhtemel Senaryolar Nelerdir? Doğu Halep ten zorla göç ettirilen Suriyeli göçmenlerin dosyasının kapanmasıyla, gözler Suriye nin İdlib kentine çevrildi. Çünkü herkes Suriye rejimi ve müttefiklerinin İdlib kentine askeri hamle düzenlemelerinden korkuyor. Bu bağlamda Birleşmiş Milletler Suriye özel temsilcisi Stefan De Mestura yaptığı bir açıklamada, İdlib ikinci Halep olabilir1 ifadesini kullanmıştı. Ayrıca Suriye rejiminin Kafrayya ve Fua kentini boşaltması İdlib e bir askeri hamle düzenleme ihtimalini desteklemektedir. 1- Rusya-Türkiye ittifakının başarısızlıkla sonuçlanması halinde, ABD, Rusya, Türkiye ve İran arasında Suriye de nüfuz savaşı başlayacaktır. Ayrıca Suriye nin bölünme seçeneği de masaya yatırılabilir. 2- Uluslararası toplum, Moskova kararlarını benimserse ve Cenevre görüşmelerine yeniden gidilirse barış için yeni bir fırsat doğabilir. Ancak bunu için Suriye de öncelikle siyasi girişimler yapılarak Suriye nin geçiş sürecine girmesi gerekmektedir. Ayrıca Birleşmiş Milletler in Suriye deki durumu gözlemlemek için uluslararası gözlemciler göndermesi gerekmektedir. De Mestura 19 Aralık ta Suriye deki gelişimlerle ilgili yaptığı açıklamada Rus, Türk ve İranlı yetkililerle bir araya geleceğini belirmişti. De Mestura, Suriye de barışın sağlanmasının vakti gelmiştir ifadesini kullanmıştı. 3- Moskova Antlaşmasının kararlarının Lavrov-Kerry ittifakından bir farkı yok. Çünkü ikisinde de Esed in kaderiyle ilgili herhangi bir karar bulunmamaktadır. Hatta tam tersine Beşşar Esed in de içinde olduğu seçimi kabul etmektedirler. Bununla ilgili Rus yetkililerle Suriyeli muhalifler arasında Ankara da bir anlaşma imzalanmıştı. Antlaşmada ilk defa Rusya Suriyeli muhaliflerin meşru olduğunu itiraf etmiş. 8

Sonuç Suriye halkı geçmişteki hatalardan kaçınarak, sahadaki yeni verilerle hareket etmesi gerekmektedir. Moskova Zirvesi, Suriye ile ilgili bugüne kadar gerçekleşen en önemli zirvedir. Suriye de savaşan muhaliflerin birçoğu bu antlaşmadan umutlular. Çünkü oradaki dökülen kanın ve göçün durması için kaçınılmaz fırsattır. Ayrıca Suriye de silahların susması Suriye halkının barışçıl direnişinin yeniden alevlenmesini ve Suriye halkının onur ve özgürlüğünü almasını sağlayacaktır. Suriye muhalefeti yaşan gelişmeleri doğru analiz ederek, Suriye halkını kaoslara sürükleyecek kararlardan çekinmeleri ve Suriye halkına hizmet edecek bir tutum sergilemeleri gerekmektedir. Ayrıca uluslararası toplumu Suriye deki direnişin sebebinin modern ve ulusal bir Suriye devleti kurmak için olduğunu ikna edilmelidir. Bunlara ilaveten Suriye muhalefetinin Rusya nın Suriye deki stratejik amacının iyi analiz etmesi ve İran ı Suriye sahasından uzaklaştırılmasını sağlamaları gerekmektedir. Suriye de rejim ve destekçilerinin lehine yaşanan askeri gelişmeler sürekli bir durum değil, zamanla bu bazı şeyler tekrar değişecektir. (*) Ek : Moskova da yapılan üçlü zirve sonrası yayımlanan 8 maddeli bildiri. 1. İran, Rusya ve Türkiye, içerisinde pek çok etnik grubu barındıran, çok mezhepli, demokratik ve seküler bir devlet olarak Suriye Arap Cumhuriyeti nin egemenliğini, bağımsızlığını, birliğini ve toprak bütünlüğünü tamamen destekliyor. 2. İran, Rusya ve Türkiye, Suriye krizinin askeri bir çözümünün olmadığa inanıyor. BM nin, bu krizin çözümünde BM Güvenlik Konseyi nin 2254 numaralı kararı ile uyumlu olarak önemli bir rolü olduğunu kabul ediyor. Bakanlar, Uluslararası Suriye Destek Grubu nun kararlarını da dikkate alıyor. Uluslararası toplumun tüm üyelerini bu belgelerde yer alan 9

anlaşmaların uygulanması önündeki engellerin ortadan kaldırılması için dürüst bir biçimde işbirliği yapmaya çağırıyor. 3. İran, Rusya ve Türkiye, Halep in doğusundaki sivillerin gönüllü bir biçimde tahliye edilmesine ve silahlı muhaliflerin organize bir biçimde çıkarılmasına izin veren ortak çabaları memnuniyetle karşılıyor. Bakanlar Fua, Kefraya, Zabadani ve Madaya dan sivillerin kısmen tahliye edilmesini de memnuniyetle karşılıyor. Onlar (İran, Rusya ve Türkiye) bu sürecin kesintisiz ve güvenli bir biçimde tamamlanmasının garanti etmeyi kabul ederler. Bakanlar, Uluslararası Kızılhaç Komitesi ve Dünya Sağlık Örgütü ne tahliyelerin gerçekleşmesine yardım ettikleri için minnettar. 4. Bakanlar, ülke topraklarında ateşkes rejiminin genişletilmesi, insani yardımların engelsiz bir biçimde ulaştırılması ve sivillerin serbest dolaşımının önemi konusunda mutabıktır. 5. İran, Rusya ve Türkiye, Suriye hükümeti ve muhaliflerin üzerinde görüşme yaptıkları anlaşmanın hazırlanmasına yardımcı olmaya ve bu anlaşmanın garantörü olmaya hazır olduklarını belirtir. Sahadaki durum üzerinde etkisi olan diğer tüm ülkeleri de aynı şekilde davranmaya davet eder. 6. Onlar (İran, Rusya ve Türkiye) bu anlaşmanın, BM Güvenlik Konseyi nin 2254 numaralı kararı ile uyumlu olarak Suriye deki siyasal sürecin yeniden başlaması için gereken itici gücün oluşmasına yardımcı olacağına emin. 7. Bakanlar, Kazakistan Devlet Başkanı nın (Nursultan Nazarbayev) ilgili görüşmelerin (Suriyeli taraflar arasındaki barış görüşmeleri) Astana da yapılması yönündeki nazik davetini not eder. 8. İran, Rusya ve Türkiye, IŞİD ve El Nusra ile ortak mücadele ve silahlı muhalif grupları onlardan ayırmak konusundaki kararlılıklarını doğrular. 10