AZERBAYCAN VE TÜRKMENİSTAN ARASINDA KEPEZ PROBLEMİ Ömer Faruk ÜNAL Qafqaz Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Kamu Yönetimi Bölümü, Bakü-Azerbaycan ÖZET Hazar ın statüsünün tartışmalı olması kıyı devletleri arasında bir çok tartışmalı alanın ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Bu tartışmalı alanlardan biride Azerbaycan ve Türkmenistan arasında Kepez petrol ve doğal gaz yatağıdır. Hazar ın statüsüne bağlı olarak çıkmış olan bu problem iki ülke arasında gerginliğe sebep olmuştur. Rusya Fedarayonu nun Hazar ın statüsü problemini özellikle Azerbaycan a karşı tehdit unsuru olarak kullanması ve Azerbaycan ın uluslararası petrol şirketleri ile imzalamış olduğu sözleşmeleri yok sayması bölgede gerginliğin artmasına sebep olmuştur. Türkmenistan ın Hazar ın statüsü probleminde Rusya ve İran ın yanında yer alaması geçici ve kendi çıkarlarına uygun düşmemektedir. Çünkü, sahip olduğu doğal kaynakları Batı pazarlarına aktarmak zorunda olan Türkmenistan için Azerbaycan en uygun seçenektir. A.B.D nin de destek verdiği Trans-Hazar projesi her iki ülkeyide ortak çıkarlar etrafında uzlaşmaya zorlamaktadır. Bu makalede Kepez Problemi başlığı altında Kepez, Azeri ve Çıraq petrol ve doğal gaz yatakları sorunu incelenecektir. Anahtar Kelime: Hazar ın statüsü, Kepez problemi KEPEZ PROBLEM BETWEEN AZERBAIJAN AND TURKMENISTAN ABSTRACT Indefinite Caspian status has created some disputed areas among Caspian States. One of the disputed area between Azerbaijan and Turkmenistan is Kepez oil and gas field. This problem caused by the Caspian status has increased tension between two states. Russian Federation use the Caspian status against Azerbainan and ignore the contract signed between Azerbaijan and international oil companies. This situation increases tension in the region. 43
Journal of Qafqaz Ünìversìty Volume 1 Number 2 1998 In the log term being with Russia and Iran is not profitable for Turkmenistan. Because Azerbaijan is the best alternative for Turkmenistan who has to transport its natural recourses to the Western markets. The Trans-Caspian project supported by US has made both Azerbaijan and Turkmenistan to reach a consensus around their common benefit. In this article the Kepez and the other two oil and gas fields problems are to be studied. Key words: The Caspian status, Kepez problem Giriş Uluslararası literatürde deniz mi yoksa göl mü olduğu tartışmalı olan Hazar da sınırlar Çarlık Rusyası ile İran arasında 1881 anlaşmasıyla, Sovyetler Birliği döneminde ise ilki 1921 yılında olmak üzere çeşitli anlaşmalarla çizilmiş ve hukuki rejim belirlenmiştir. 1 1970 yılında Sovyetler Birliği Petrol Sanayi Bakanlığı tarafından Hazar ın SSCB ye ait kısmı Azerbaycan, Kazakistan, Rusya ve Türkmenistan arasında bölünmüştür. Bu bölünmede uluslararası hukukta kabul edilmiş orta hat çizgisi esas alınmıştır. Sovyetler Birliği nin dağılmasıyla eski anlaşmaların taraflarından biri olan Sovyetler Birliği ortadan kalktığından dolayı Hazar ın statüsünün yeniden belirlenmesi kaçınılmaz olmuştur. Fakat Hazar havzasında bulunan beş kıyı devletinin farklı ve uzlaşmayan tutumları yüzünden bugüne kadar statü problemine kesin bir çözüm bulunamamıştır. Hazar da ilk petrol Azerbaycan kıyılarında çıkmıştır, bundan dolayı Azerbaycan Hazar havzasında en eski petrol üreticisi ülkedir. Bu durum Azerbaycan ın, petrol araştırma ve işleme sanayisinin diğer ülkelere göre daha çok gelişmesine imkan hazırlamıştır. 1930-1940 lı yıllardan başlayarak Azerbaycanlı petrol uzmanları Hazar da başarılı araştırmalar yapmışlar, şu anda Hazar ın Azerbaycan sektörü dışında bulunan Cenub, Gürgan-deniz, Palçıq volkanı, Neft daşları ve başka bir çok yatakları keşfetmişlerdir. Azerbaycanlı ilim adamları ve uzmanlar bütün Hazar ın ve buna bağlı olarak Türkmenistan sektörünün petrol ve gaz rezervlerinin keşfinde büyük katkıda bulunmuşlardır. Ayrıca 1970 yılında Hazar sektörlere ayrıldığı zaman, Merkezi Hükümet Azerbaycan ın Hazardenizneft İstehsalat Birliği ni Hazar da petrol ve gaz ile ilgili tüm işlerin yapılmasında görevlendirmiştir. Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra 1993 yılında Azerbaycan; Hazar ın Azerbaycan sektöründe bulunan petrol yataklarının işletilmesini yabancı yatırımcıların katılacağı ihalelere çıkarmıştır. Haydar Aliyev in A.B.D, İngiltere, Norveç, Türkiye ve Fransa ile işbirliği yaparak onlara Hazar petrollerini işletilmesinde pay vermesi bu bölgeyi arka 1 Azerbaycan Sovyet Ansiklopedisi, X cilt, s. 70 44
bahçesi olarak gören Rusya yı oldukça rahatsız etmiştir. Azerbaycan da önemli bir Batılı ekonomik varlığın oluşmasının; Kafkasya da yüzyıllardır devam eden Rus hakimiyetini yok edeceğini 2 bilen ve rekabete açık ihalelerde umduğunu bulamayayacağını anlayan ve bulamayan Moskova yönetimi, Azerbaycan ın bu çabalarını engelleme faaliyetlerine başlamıştır. Moskova yönetimi Sovyetler Birliği döneminde İran la yapılan anlaşmaları ve 1970 yılında Hazar ı milli sektörlere bölen anlaşmayı tanımayarak Hazar a yeni bir statünün verilmesi gerektiğini açıklamış, ayrıca Luk-oil şirketinin konsorsiyuma iştirak etmesine rağmen Ekim 1994 de imzalanan ve Asrın Mukavalesi olarak adlandırılan anlaşmayı tanımayarak Azerbaycan a yönelik baskılarını arttırmıştır. Böylece Hazar ın statüsü sorunu dünya gündeminin önemli konunlarından biri durumuna gelmiştir. Rusya ve İran Hazar da en az petrol ve doğal gaz kaynağına sahip olan ülkelerdir. Bu nedenle Hazar ın kıyı ülkelerinin ortak mülkiyetinde olması gerektiğini iddia ermektedirler. 3 Rusya Hazar ın bütün gelirlerinin bir havuzda toplanarak kıyı ülkelerin arazileri ve nüfusları oranında bölüştürülmesini savunmaktadır. Rusya nın kıyı ülkeleri arasında en fazla nüfus ve yüzölçüme sahip ülke olduğunu dikkate alırsak bu çözüm nüfusu az, fakat Hazar ın petrol ve doğal gaz kaynaklarının büyük bir kısmını elinde bulunduran Türkmenistan ve Azerbaycan için oldukça itibarsızdır. İran 12 mil konusunu gündeme getirmekle birlikte temelde Rusya yı desteklemektedir. Kazakistan ve Türkmenistan zenginlik kaynaklarını (Doğal gaz vb.) Rusya üzerinden pazarlama zorunlulukları dolayısıyla Rusya nın etkisinde kalmaları Azerbaycan ı Hazar ın statüsü sorununda tek başına bırakmıştır. Rusya nın baskıları neticesinde Ros-neft ve Luk-oil şirketleri Azerbaycan Deniz Neft Şirketi ile Hazar daki Kepez yatağının ortak işletilmesi için anlaşma imzalamıştır (Ros-neft %20 ve Luk-oil %30 ). Bundan başka, Çıraq, Azeri ve Güneşli yataklarının işletilmesinde pay almışlardır. 4 Fakat daha sonra Rusya Türkmenistan ı Hazar ın statüsünde kendi yanına çekebilmek için bu anlaşmaları iptal etmiştir. Rusya nın Hazar a karşı yaklaşımı zaman içinde değişmesine rağmen genel olarak Rusya; Hazar a özel bir statü vermeye çalışmaktadır. Bugüne kadar Hazar ın statüsü taraf ülkelerce herhangi bir çözüme bağlanamamıştır. Burada en büyük etken Rusya nın uzlaşmaz tavrının kendi resmi görevlileri arasında bile tutarlı bir zemine oturtulamamış olmasıdır. Hazar ın deniz mi yoksa göl mü olduğu problemi kıyı devletleri arasında ikili ve çok taraflı bir çok tartışmalı alanın ve konunun ortaya çıkmasına sebep olmuştur: Rusya ve Kazakistan arasında adalar sorunu, avlanma sorunu, ekolojik denge bozulması 2 Michael P. Croissant, Transkafkasya da Petrol ve Rus Emperyalizmi, Avrasya Etüdleri, cilt 3, sayı 1, Ankara-1996, s. 19. 3 A Caspian gamble, A survey of Central Asia, The Economist, February 7 th 1998, s.7. 4 Patric Crow, Caspian Dispute, Oil and Gas Journal, September 1997, s.33. 45
Journal of Qafqaz Ünìversìty Volume 1 Number 2 1998 sorunu vs. Hazar ın statüsünün belirsizliğinin sebep olduğu problemli alanlardan biri de Azerbaycan ve Türkmenistan arasında karşılıklı söz düellosuna sebep olan Çıraq, Azeri ve Kepez petrol ve doğal gaz yatakları problemidir. Bu yazıda Kepez adı altında Çıraq, Azeri ve Kepez tartışmalı yataklar sorunu incelenecektir. Problemli Bölge ve Türkmenistan ın İddiaları Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra bağımsızlığını kazanan Azerbaycan ve Türkmenistan devletleri, kendi aralarında 1970 yılında Hazar ı göl olarak milli sektörlere bölen anlaşma ile belirlenmiş sınırları fiili durum olarak kabul etmişlerdir. Aslında Rusya ve İran haricinde diğer kıyı devletleri için Hazar ın göl olarak kabul edilmesi ve milli sektörlere ayrılması en uygun durumdur. Azerbaycan ve Türkmenistan kıyıları arasında Hazar ın ortasından geçerek Azerbaycan ve Türkmenistan sektörlerini birbirinden ayıran hat üzerinde tartışmalı alanlar vardır. Daha doğrusu orta hat petrol ve doğal gaz yatakları zengin bölgeden geçmektedir. Her iki devlet de burada olan yataklardan bazılarının kısmen veya tamamen kendi ülkesinde bulunduğunu iddia etmektedirler. Azerbaycan 20 Eylül 1994 tarihinde 11 petrol şirketiyle Azeri, Çıraq ve Güneşli yataklarının işletilmesi ile ilgili anlaşma imzalamıştır. Buna rağmen 1997 Kasım ayında ilk petrolün çıkarılmasına kadar bu anlaşmayla ilgili hiçbir itirazı olmayan Türkmenistan, bu tarihten hemen sonra Azeri ve Çıraq yatakları ile ilgili bir takım haklar iddia etmeye başlamıştır. Türkmenistan Cumhurbaşkanı Saparmurad Niyazov Azerbaycan Devlet Başkanı Haydar Aliyev e gönderdiği mektubunda, Azeri petrol yatağının tamamen, Çıraq yatağının ise kısmen Türkmenistan ın sınırları içerisinde olduğunu iddia etmiştir. Türkmenistan Bakanlar Kurulu 1997 Ağustos ayında yaptığı toplantısında Hazar Denizi nde olan petrol ve gaz yataklarının işlenmesi için uluslararası ihale açmıştır. 5 Türkmenistan ın açmış olduğu ihaleye Kepez yatağını da katması Azerbaycan ile ilişkilerinde karşılıklı problemlerin doğmasına sebep olmuştur. Türkmenistan Kepez yatağını tek taraflı olarak, Azerbaycanla hiçbir anlaşma yapmadan, ihaleye açtığı için bu yatağın tamamen kendisine ait olduğunu kabul ettiği anlaşılmaktadır. Türkmenistan Azeri ve Kepez yataklarının tamamen, Çıraq yatağının ise kısmen kendi hukuksal yetki alanında olduğunu iddia emekte ve Azerbaycan ın bu 5 TİKA, Türkmenistanda Petrol İhalesi, Avrasya Dosyası, sayı 83, Eylül 97/2 46
alanlarda bir takım işler yaptığını dikkate alarak, uzun vadeli kira düzenlemesi teklif etmektedir. 6 Söz konusu üç petrol alanının - Çıraq, Azeri ve Kepez - Azerbaycan kıyısından uzaklığına göre sıralanışı şöyledir: Çırag ve Azeri yatakları Azerbaycan kıyılarında yaklaşık 70-90 km. uzaklıkta bulunmaktadır. Kepez ise yaklaşık 110-125. km uzaklıktadır. Azerbaycan ve Türkmenistan arasında en fazla tartışma konusu olan, Türkmenler tarafından Serdar olarak adlandırılan Kepez yatağı Azerbaycanlı jeolog ve jeofizikçiler tarafından 1959 yılında yapılan sismik araştırmalar neticesinde bulunmuştur. Kepez yatağında 1983 yılında başlatılan hazırlık çalışmalarından sonra 1986 yılında sondaj çalışmalarına başlanmış ve 1988 yılında petrol ve gaz çıkarılmıştır. Fakat bu yatakta büyük karbohidrojen rezervinin olmasına rağmen, çok derinde yerleştiğinden dolayı işletilememiş ve yabancı şirketlerle olan petrol anlaşmalarına da dahil edilmemiştir. 7 Azerbaycan ın Karşı İddiaları Türkmenistan ın bu iddiası karşın Azerbaycan Devlet Neft Şirketi Kepez in 1970 yılında belirlenen bölünmeye göre Azerbaycan sektöründe kaldığı, eski Sovyetler Birliği bakanlıklarının, genel müdürlüklerinin ve başka yetkili organlarının ellerinde bulunan bütün resmi belgeleri bunu ispat ettiğini ve Türkmenistan ın bu yataklara yönelik savlarının uluslararası yasal dayanağının ve delilinin olmadığını iddia etmektedir. 8 Azerbaycan Devlet Başkanı Haydar Aliyev de hiç bir itibarlı şirket in Türkmenistan ın teklifine iştirak etmeyeceğini söyleyerek Azerbaycan ın bu konudaki kararlı tutumunu belirtmiştir. Aslında Haydar Aliyev in bu sözleri Türkmenistan dan çok itibarlı şirket leri tehdit etmektedir. Çünkü bütün itibarlı petrol şirketleri nin Bakü ile bağlantıları vardır. Bunların Türkmenistan ın açmış olduğu ihaleye katılmaları, Bakü ile ilişkilerinin bittiği anlamına gelmektedir. 9 Hazar ın araştırılması her zaman Azerbaycan İlimler Akademisinin Jeoloji Enstitüsü nün ilgi alanında olmuştur. 1966-1982 yılları arasında faaliyet gösteren Deniz Jeolojisi laboratuvarı Hazar havzasının jeolojisinin araştırılması, potansiyel petrol-gaz yataklarının keşfi ile uğraşmış ve bir çok önemli bilgi toplamıştır. Azerbaycanlı ilim 6 Yolbars A. Kerbanov, The Legal Status of The Caspian Sea is the Basis of Regional Cooperation and Stability, Perseptions, Journal of International Affairs, Volume II, Number 4, December 1997-February 1998, s. 15. 7 Natık Aliyev, Azerbaycan Respublikası Devlet Neft Şirketinin Beyanatı, Azerxaber, 17-23 Eylül 1997, s.5. 8 Aynı yerde 9 Mülkiyyet Gazetesi, Neft, Kapital i Politika, 09-16 Eylül 1997, 47
Journal of Qafqaz Ünìversìty Volume 1 Number 2 1998 adamlarının deniz şelfinin Azerbaycan ve Türkmenistan sahaları üzerinde elde ettikleri bilgiler tartışmalı Kepez yatağının hangi cumhuriyete ait olduğu konusunda önem arzetmektedir. Azerbaycanlı jeologlara göre Hazar ın ortasında sınırlar belirlenirken su yüzeyinde mesafe temel olarak kabul edilmiştir. Sınırın bu şekilde belirlenmesi yapaydır ve bir çok bölgede doğal sınır ile örtüşmemektedir. Bu ise coğrafi, jeomorfo-tektonik ve başka jeolojik etkenlerin dikkate alınmamasından kaynaklanmaktadır. 10 Azerbaycan ın petrol-gaz yatakları büyük Kafkas dağlarının Hazar ın altında kalan Abşeron uzantısında, Türkmenistan ın petrol-gaz yatakları ise Balhan dağlarının Hazar a uzanan Çeleken uzantısında yerleşmektedir. Abşeron ve Çeleken yarımadalarının Hazar ın dibindeki uzantıları arasında doğal-jeolojik bir sınır var ve bu sınır tahminen Kepez ve Livanov-Garb yatakları arasından geçmektedir. Yani jeolojik etkenler dikkate alındığında Kepez yatağının Tükmenistan a ait olması mümkün değildir. 11 Azerbaycan ve Türkmenistan kıyıları arasındaki en yakın mesafenin bile 195 km olduğu dikkate alınırsa Azeri ve Çıraq kesinlikle Türkmenistan tarafında kalmamaktadır. Kepez yatağı istikametinde kıyılar arasındaki mesafe yaklaşık 245 km olduğu için sınırın bu yatağın üzerinden geçme ihtimali çok yüksektir. Fakat şu anda orta çizginin nereden geçtiği henüz tam olarak belirlenmemiştir. Kepez her iki kıyıdan yaklaşık aynı uzaklıkta olduğu için orta hat çizgisinin nereden geçeceği kararlaştırıldıktan sonra Kepez in konumu kesinlik kazanacaktır. Azerbaycan Hazar ın sektörlere bölünmesini fiili durum olarak kabul etmekte ve Azerbaycan uzmanları tarafından 1940 lı yıllardan bu yana yapılan jeolojik araştırmaların sonuçlarına dayanarak, Türkmenistan ın iddialarını hukuken yok saymaktadır. Eğer iki ülke arasında yapılan çalışmalar neticesinde Kepez in sınırın ortasında kaldığı sonucuna varılırsa; o zaman Türkmenistan, Azerbaycan ın bu yataklarda yaptığı araştırma harcamalarının bir kısmını ödemesi gerekecektir. Yatakların Taraflar İçin Önemi Tartışma konusu olan alanlar ekonomik bakımdan Azerbaycan için hayati önem taşımaktadır. Bunun nedenlerini şu şekilde açıklayabiliriz: Azerbaycan petrolün ilk çıkarıldığı ülke olduğu için karadaki petrol rezervlerinin büyük çoğunluğunu tüketmiş bulunmaktadır. Bu nedenle denizdeki rezervlerin işlenmesi iktisadi bakımdan büyük önem taşımaktadır. 10 Mehdi Cavadov, Xezerin Azerbaycan ve Türkmenistan Sektorları Arasında Tebii Serhed Vardır, Azerxaber, 17-23 Eylül 1997, s. 6. 11 Aynı yerde. 48
İkinci olarak, Hazar da en fazla araştırma Azerbaycan tarafından yapılmıştır. Dolayısıyla bu harcamaların karşılanması gerekmektedir. Azerbaycan, petrol ve gaz arama ve işleme alanında diğer BDT devletlerine göre, daha fazla ve daha nitelikli elemana sahiptir. Bu elemanların verimli kullanılması açısından da denizdeki petrol yataklarının işlenmesi önemlidir. Üçüncü olarak, Azerbaycan ekonomisinde petrol ve petrolle ilgili sanayinin ağırlığının büyük olmasıdır. Yani petrol üretiminin azalması ekonominin büyük bir kısmı için hammadde kıtlığı ve başka sorunlar yaratacak ve bu petrole dayalı sanayinin gelişmesine engel olacaktır. Azerbaycan, uzun süre Türkmenistandan doğal gaz ithal etmiş ve üç yıldır içinde bulunduğu iktisadi zorluklardan dolayı ithalatı durdurmuştur, bundan dolayı ülkenin büyük bölümünde doğal gaz kıtlığı söz konusudur. Bu nedenle Azerbaycan ın özellikle doğal gaz bakımıdan zengin olan Kepez yatağına ihtiyacı hayati derecede önem arzetmektedir. Türkmenistan ın ise kara ve denizde işletilmemiş geniş yatakları bulunmakta, çıkarmış olduğu doğal gaz kendi ihtiyaçlarına yetmekte ve önemli bir kısmını ihraç etmektedir. Aynı zamanda Türkmenistan ın petrolle alakalı yeteri kadar kalifiye işgücü olmadığı gibi sanayisi de petrole dayalı değildir. Kısacası tartışma konusu petrol ve gaz yatakları Azerbaycan için göreceli olarak daha fazla önem arzetmektedir. Problemin Siyasi Yönü Yukarıda belirtildiği gibi Türkmenistan ın tartışma konusu olan petrol ve gaz yatakları ile ilgili ekonomik çıkarları Azerbaycan için olduğu kadar önemli değildir. Teknik yönden de Türkmenistan sadece Kepez in bir kısmına sahip olabilir ki, hukuki açıdan bu alan üzerinde yalnız Hazar ın statüsü ve Azerbaycan la olan sınırı kesin belirlendikten sonra veya Azerbaycan la bir anlaşmaya vardıktan sonra ortak kullanım hakları doğabilir. Bu özellikleri dikkate alacak olursak Türkmenistan ın bu problemle ilgili siyasi amaçlarının olduğu açıklık kazanmaktadır. Problemin siyasi olarak iki yönü bulunabilir; Birincisi Türkmenistan ın bu problemi ortaya atmasında başka güçlerin parmağının olmasıdır. Bilindiği gibi Türkmenistan, en önemli ihraç malı olan doğal gazı İran ve Rusya üzerinden dünya piyasasına çıkarmak durumundadır ve aynı zamanda Türkmenistan ın bu devletlerle olan ekonomik ilişkileri de geniş ve çok yönlüdür. Bu yüzden Aşkabat ın Hazar la ilgili siyasetinde Rusya ve İran ın etkisi büyüktür. Moskova ve Tahran ın siyaseti ise, Azerbaycan ın tek taraflı olarak Hazar ın en önemli karbohidrojen kaynaklarını kullanmasını engellemek yönündedir. Türkmenistan ın Moskova etkisi altında bu problemi ortaya atması kendi çıkarlarına son derece ters düşmektedir. 49
Journal of Qafqaz Ünìversìty Volume 1 Number 2 1998 Şöyle ki, İran ve Rusya nın teklifine göre Hazar deniz olarak kabul edilse ve karasuları 45 mile kadar çıkarılmış olsa bile tartışmalı alanlar dahil Azerbaycan ve Türkmenistan için çok önemli olan başka petrol ve doğal gaz yatakları açık denizde veya ortak kullanım bölgesinde kalacaktır. Türkmenistan ın Hazar da Azerbaycan a engel olmak maksadıyla Kepez problemini çıkartmasının altında Rusya ve İran ın parmağının olduğu kabul edilse dahi, Türkmenistan Hazar ın hukuki statüsünün göl olarak belirlenip, milli sektörlere bölünmesine de çaba harcamaktadır. Yani Türkmenistan bu problemi büyük ihtimalle Hazar ın statüsüyle bağlı olarak çıkarmış olamaz. Problemin ikinci yönü; Türkmenistan ın Hazar ın statüsü probleminde Moskova ve Tahran tarafında yer alması geçici bir durum olarak kabul edilmelidir. Çünkü, Hazar ın petrol rezervlerinin çoğunluğu Azerbaycan ve Türkmenistan sektörleri boyunca yerleşmektedir ve asıl kavga da orta hattın nereden geçeceği noktasındadır. Bu durumda Türkmenistan ın Azerbaycan ile olan deniz sınırının kesinleştirilmesi aşamasında daha avantajlı duruma gelmek için Kepez problemini çıkarmış olabileceği düşünülebilir. 12 Problem Çözülebilecek mi? Problemin çözümüne yönelik ilk adım Azerbaycan tarafından atılmıştır. Çünkü Azerbaycan a göre problem yapay olarak oluşturulmuş bir problemdir. Aralık 1997 de Tahran da bir araya gelen Azerbaycan Devlet Başkanı Haydar Aliyev ve Türkmenistan Devlet Başkanı Saparmurat Niyazov ortak bir uzmanlar komisyonu oluşturulmasına karar verdiler. Taraflar problemin çözümüyle ilgili olarak Şubat 1998 de Aşkabat ta dışişleri bakanları düzeyinde bir araya gelerek uluslararası hukuk normları esasında Hazar ın orta hat çizgisiyle bölünmesi konusunda fikir birliğine ulaştılar ve ortak uzmanlar komisyonu kurdular. Tarafların ikili ilişkilere girmeleri ve A.B.D nin Trans-Hazar boru hattı projesini desteklemesi Rusya nın Hazar ın statüsü ile ilgili konumunu tekrar gözden geçirmesine yada görünüşte geri adım atmasına sebep olmuştur. Bu durum Rusya Fedarasyonu Dışişleri Bakan Yardımcısı B. Pastuxov un Bakü ziyaretinde Rusya nın gerçekle barışması olarak değerlendirilmiştir. 13 Yani Rusya nın bir yıl önce Hazar la ilgili tehditleri yerini, şimdilerde işbirliği tekliflerine bıraktığı görülmektedir. 14 Rusya nın Hazarı dipden göl, yüzeyden deniz olarak kabul eden yeni teklifi; Türkmenistan Dışişleri Bakanı nın Bakü ziyareti Azerbaycan ve Türkmenistan ı Hazar ın silahsızlandırılması 12 Vugar Aliyev, Xezere Adqoyma Bu İl Baş Tutacakmı? Azerbaycan Zaman Gazetesi, 8 Ocak 1998, s. 2. 13 Eldar İsmailzade, Qazaxistan Xezerin Dibinin Bölünmesine Razıdır Azatlıq Gazetesi, 10 Nisan 1998, s.1. 14 Qulu Meherremli, Xezerde Status Sindromu, Azerbaycan Zaman Gazetesi, 15 Nisan 1998, s.2. 50
konusunda ortak noktaya getirmiştir. Şu anda Rusya, Hazar da büyük bir donanma bulundurmakta ve mevcut konumunu muhafaza etmek istemektedir. Bu nedenle özellikle Azerbaycan ın, Hazar ın yüzeyden deniz olarak kabul edilmesi halinde silahsızlandırılmasını gündeme getirmesi bölgesel barış açısından oldukça anlamlıdır. Rusya nın bu teklifi birinci olarak Kazakistan tarafından desteklenmiş ve iki ülke devlet başkanlarının karşılıklı görüşmeleri neticesinde Eylül 1998 de Akmola da bir anlaşmanın imzalanması kararlaştırılmıştır. İran ise problemin çözümünde her hangi bir olumlu adım atmamaktadır. Tahran ın Hazar ın kıyı devletlerinin ortak mülkiyetinde olması ve hiç bir şeyin bölünmemesi tezini ısrarla desteklemesi İran ın ardında Moskova nın görünmeyen elinin olması olasılığını yükseltmektedir. Yani Rusya Hazar ın statüsü probleminde görünüşte geri adım atarak batılılara karşı imajını yenilemek, 15 gerçekte ise Hazar daki hakimiyetini devam ettirmek istemektedir. Öte yandan Türkmenistan ın; Hazar ın altından ve Pakistan dan olmak üzere kendi doğal gazını ihrac etmek için alternatif yollar araması Rusya ve İran ın etkisinden kurtulmak istediğini göstermektedir. Uzun dönemde Türkmenistan ve Azerbaycan ın çıkarlarının örtüşmesi olasılığı yüksek görülmektedir. İki ülke arasında sorunların ortadan kaldırılmasında bir çok faktör etkili olabilir: Bunlar arasında en önemlisi ABD nin de destek verdiği Trans-Hazar boru hattı projesidir. Bu proje her iki tarafı ortak çıkarlar çerçevesinde birbirlerine yaklaştıracaktır. Hazar da en kısa mesafenin Azerbaycan ve Türkmenistan arasında olduğunu dikkate alırsak bu projenin ve başka bir çok uluslararası projenin gerçekleştirilmesi olasılığı oldukça yüksek görünmektedir. 16 A.B.D; bölgedeki iki müttefiki olarak tanımlanan Türkmenistan ve Azerbacan arasındaki sorunların çözümünde belirleyici rol oynayabilir. A.B.D nin Bakü Büyükelçisi S. Eskudero nun Azerbaycan Devlet Başkanı Haydar Aliyev ile 5 Nisan 1998 tarihinde yaptığı görüşmede A.B.D. Başkan yardımcısı Albert Gorun un Azerbaycan ve Türkmenistan arasındaki petrol yataklarıyla ilgi sorunların çözülmesi hakkında resmi bir mektubunu vermiştir. 17 Mektupta sorunun Türkmenistan Devlet Başkanı Saparmurat Niyazov un A.B.D gezisinden önce çözülmesi istenmektedir. Trans-Hazar boru hattı projesi Tükmenistan ın enerji kaynaklarının batıya transferinin en gerçekçi yolu olarak görünmekle birlikte bu proje Azerbaycan için de ekonomik yönden oldukça önemlidir. Birinci olarak Azerbaycan, Türkmenistan Trans-Hazar boru hattı ülkesinden geçtiği için transit taşıma ücreti elde edecek, ikincisi kendi doğal gazını 15 Rövşen Didovari, Xezeryanı Ölkelerin Hamısı Üçün Elverişli Variantın Müellifi Azerbaycandır, Xalq Gazetesi, 21 Nisan 1998, s.1. 16 Mülkiyyet Gazetesi, 07-14.Nisan 1998, s.1. 17 Azatlıq Gazetesi, 17 Nisan 1998, s.5. 51
Journal of Qafqaz Ünìversìty Volume 1 Number 2 1998 da bu hat vasıtası ile batı pazarına ulaştırmış olacaktır 18. Bu konu Türkmenistan Devlet Başkanı Niyazov un A.B.D gezisinde açıklığa kavuşabilir. Aynı zamanda her iki tarafta da petrol üretimi ve aramasıyla aynı yabancı petrol şirketlerin uğraşması Aşkabat ın, Bakü ile olan anlaşmazlıklarını karşılıklı fayda sağlayacak şekilde çözmesine yardımcı olabilir. Hazar ın sektörlere bölünmesinde A.B.D nin tavrını Azerbaycan dan tarafa koyması yakın bir gelecekte iki ülke arasında bu problemin ortadan kalkacağının göstergesi olarak kabul edilebilir. Fakat yine de bu problemi Hazar ın statüsü probleminden soyutlamak ve yapay bir problem olarak kabul etmek çok gerçekçi olarak görünmemektedir. Sonuç İki ülke arasında kurulan komisyoda özellikle Azerbaycan tarafı problemin çözümüne büyük önem vermektedir. İki ülkenin de bu sorunun çözümünde birbirine yakın düşüncelere yanaştıkları ve 5 Şubat 1998 tarihinde Aşkabat da imzalanan anlaşmayı hayata geçirmek için istekli oldukları Tükmenistan Dışişleri Bakanı Boris Şahmuradov un Bakü ye yaptığı Resmi ziyaretle birkez daha teyit edilmiştir. Fakat orta hattın belirlenmesinde neyin kriter olarak kabul edileceği henüz kesinlik kazanmamıştır. Çünkü Hazar ın su seviyesi sürekli yükselmekte ve sular alçak kıyılarda karaya doğru ilerlemektedir. Ayrıca Trans-Hazar projesi gerçekleştiği taktirde her iki ülkeyede büyük fayda sağlayacaktır. Bu projenin doğuracağı gelir taraflları birbirine yaklaştırmaktadır. Bu projenin gerçekleşmesi için özellikle A.B.D nin taraflar üzerinde büyük etkisi görülmektedir. Aynı zamanda iki taraf ta Hazar ın silahsızlandırılmasında ortak görüşleri paylaşmaktadırlar. Petrol yatakları problemi; Moskova ve Tahran Hazar gölünün engin sularını bulandırmaya çalışmazsa, iki kadeş ülke arasındaki yakınlaşmalara ve ilişkilerin gelişmesine bağlı olarak ortak komisyon çalışmaları ile çözülecek gibi görünmektedir. KAYNAKÇA 1. ALİYEV. N, Azerbaycan Respublikası Devlet Neft Şirketinin Beyanatı, Azerxaber, 17-23 Eylül 1997. 2. ALİYEV. V, Xezere Adqoyma Bu İl Baş Tutacakmı? Azerbaycan Zaman Gazetesi, 8 Ocak 1998. 3. TİKA, Türkmenistanda Petrol İhalesi, Avrasya Dosyası,, sayı 83, Eylül 97/2 18 Azer-TAC, Xalq Gazetesi, 16 Nisan 1998, s.1. 52
4. Azatlıq Gazetesi, 17 Nisan 1998. 5. Azerbaycan Sovyet Ansiklopedisi, X cilt. 6. Azer-TAC, (Xalq Gazetesi, 16 Nisan 1998.) 7. A Caspian gamble, A survey of Central Asia, The Economist, February 7 th 1998. 8. CAVADOV. M, Xezerin Azerbaycan ve Türkmenistan Sektorları Arasında Tebii Serhed Vardır, Azerxaber, 17-23 Eylül 1997. 9. CROISSANT. M.P, Transkafkasya da Petrol ve Rus Emperyalizmi, Avrasya Etüdleri, cilt 3, sayı 1, Ankara-1996. 10. CROW. P, Caspian Dispute, Oil and Gas Journal, Washington-September 1997. 11. DİDOVARİ. R, Xezeryanı Ölkelerin Hamısı Üçün Elverişli Variantın Müellifi Azerbaycandır, Xalq gazetesi, 21 Nisan 1998. 12. İSMAİLZADE. E, Qazaxistan Xezerin Dibinin Bölünmesine Razıdır, Azatlıq Gazetesi, 10 Nisan 1998. 13. KERBANOV. Y.A., The Legal Status of The Caspian Sea is the Basis of Regional Cooperation and Stability, Perseptions, Journal of International Affairs, Volume II, Number 4, December 1997-February 1998. 14. MEHERREMLİ. Q, Xezerde Status Sindromu, Azerbaycan Zaman Gazetesi, 15 Nisan 1998. 15. Mülkiyyet Gazetesi, 07-14.Nisan 1998. 16. Mülkiyyet Gazetesi, Neft, Kapital i Politika, 09-16 Eylül 1997. 53