BOZKIR İLÇESİNDEKİ İÇME VE KULLANMA SULARININ KİMYASAL YÖNDEN İNCELENMESİ Tufan AKYÜZ * Emine ARSLAN ** Öz Sular kaynaklarından içme kullanma suyu olarak tüketiciye gelene kadar kalite ve güvenilirliğini riske atan fiziksel ve kimyasal bulaşmalara maruz kalmaktadırlar. Suların içme ve kullanma suyu olarak kullanılabilmesi için, suyun kimyasal özelliklerinin belirli limitler arasında olması istenir. Bundan dolayı, içme ve kullanma sularının Dünya Sağlık Teşkilatı (WHO), ABD Çevre Koruma Ajansı (EPA), Avrupa Birliği (EU) ve Türk Standartları Enstitüsü, TSE 266 İçme Suyu Standardında belirtilen özellikleri taşımaları gerekmektedir. Halk sağlığının korunması açısından içme ve kullanma sularının sağlıklı olmasını sağlayacak her türlü tedbir Türkiye ve Dünya için artı değer oluşturacaktır. Gelişmiş, gelişmekte olan ve özellikle az gelişmiş ülkeler açısından su kalitesi büyük önem taşımaktadır. Bu çalışmada Konya ili Bozkır İlçesi merkez, köy ve kasabalarında bulunan kontrol noktalarından alınan 188 içme ve kullanma suyu numunesi kimyasal yönden analiz edilerek bakiye klor, iletkenlik, bulanıklık, tat, koku ve renk bakımından standartlarda belirtilen değer aralığında olduğu tespit edilmiştir. Fakat incelenen su numunelerinin 3 tanesinde Amonyum (NH4+) düzeyi standart değerlerin üzerinde ölçülmüştür. 188 su numunesi kimyasal kirletici (amonyum) bakımından 1,59 olarak tespit edilmiştir. Amonyum düzeyinin yüksek çıktığı noktalarda tarımsal gübrelemenin fazla olabileceği ya da bu karışmanın toprak yapısı kökenli olabileceği düşünülmektedir. Amonyum değerinin [0,0-0,5] mg/l aralığında tutulması için gerekli kontrollerin daha sık periyotlarda yapılması ve yer altı su kaynaklarının kimyasallarla kirletilmesi konusunda halkın bilinçlendirilmesi önem arz etmektedir. Anahtar Kelimeler içme suyu, kullanma suyu, kimyasal özellikler, Halk sağlığı * Konya Halk Sağlığı Laboratuvarı, Selçuklu, Konya/TÜRKİYE. ** Selçuk Üniversitesi, Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Selçuklu, Konya/TÜRKİYE. earslan@selcuk.edu.tr
1198 BOZKIR İLÇESİNDEKİ İÇME VE KULLANMA SULARININ KİMYASAL YÖNDEN İNCELENMESİ GİRİŞ İçme ve kullanma sularının içerdiği organik ve anorganik bileşiklerin ölçümü son yıllarda su kalitesi açısından önem taşımaktadır. İçme ve kullanma sularında bulunan NH3 ve NH4 konsantrasyonun varlığı kimyasal bir fekal kirlenmeyi işaret edebilir. NO3 bulunması ise daha eski bir kirlenmeyi gösterir. Özellikle sularda amonyum varlığının tespiti bu bulaşın kaynağının tespit edilmesi noktasında bazı ipuçları vermektedir (Samsunlu, 2008). Sulardan kaynaklanan hastalıklar halk sağlığını ciddi anlamda tehdit etmektedir (Gümüş, 2011). Yüksek derişimdeki nitrat içeren sularının, içme suyu olarak kullanılması halk sağlığı sorunlarına sebep olmaktadır. Nitrat içerikli sular bebeklerin sindirim siteminde nitratı giderecek enzimlerin gelişmemiş olmasından dolayı bir sağlık riski oluşturmaktadır (Ardıç, 2013). İçme ve kullanma suyu olarak kullanılan suların kaynaklarında nitrat yoğunluğu dünyada olduğu gibi ülkemizde de giderek artış göstermektedir (Aslan ve Türkman, 2003). İçme ve kullanma sularına temel teşkil eden yeraltı suyu kaynaklarının nitrat ile kirlenmesi nitrat içerikli gübrelerin aşırı kullanımı, atık suların doğaya deşarj edilmesi, atık depolama sahalarından gelen sızıntı sular sonucu meydana gelmektedir. Nitratın nitrite indirgenmesi ve nitritin kimyasal veya enzimatik olarak aminlerle reaksiyonu sonucu oluşan nitrosaminlerin yetişkinlerde sindirim sisteminde kanser riskini artırdığına ve idrar yollarında rahatsızlıklara yol açtığına dair çok sayıda araştırma mevcuttur. Bununla birilikte sulardaki yüksek nitrat seviyesi; ölü çocuk doğumları, düşük doğum ağırlıkları, doğum kusurları, üremde çeşitli sorunlar, guatr ve diyabet hastalıklarında da etken olabileceğine dair çeşitli çalışmalar mevcuttur (Ardıç, 2013). Tarımda kullanılan kimyasal gübrelerin belirli bir kısmı bitkiler tarafından kullanılırken, geriye kalan kısım ise yeraltı ve yüzey sularına karışarak insan, bitki ve hayvan sağlığını tehdit edecek bir potansiyel durumuna dönüşür. Tarımda suni gübre ihtiyacını karşılamak için kurulan üretim tesislerinden, çevreye yayılan atık sular da dikkate alındığında, oluşacak kimyasal kirlenmenin ne kadar ciddi boyutlarda olabileceği göz önüne alınmalıdır. Bu gübreleri üreten tesislerin atık sularındaki amonyum azotu ve nitrat azotu yönetmelikte belirtilen miktarların çok üstünde bulunmaktadır (Ardıç, 2013). Hayvancılığın yoğun olarak yapıldığı işletme alanlarına yakın yerlerde bulunan su kaynakları, oluşan atıklar gerekli önlemler alınmamış ise yeraltı su kaynaklarını
BOZKIR İLÇESİNDEKİ İÇME VE KULLANMA SULARININ KİMYASAL YÖNDEN İNCELENMESİ 1199 kirletebilmektedir. Hayvan besiciliği yapılan işletmeler geçirgen özellikte bir alanda yer alıyorsa, hayvansal atıklar yeraltı sularına cok kolay bir biçimde kirlenebilmektedir. Tavuk gübresi bitki beslemede değerli bir gübre olmasına rağmen azot ve fosfor icermesinden dolayı yeraltı ve yer ustu sularının kirlenmesine sebep olmaktadır (Ardıç, 2013). ph değeri direkt olarak insan sağlığı açısından bir etkiye sahip olmasa da, su kalitesi açısından önemli bir parametredir. ph kontrolünün su arıtım proseslerinde ve dezenfeksiyonda önemi büyüktür. Ayrıca düşük ph ya sahip sular iletim hatlarında korozyona sebep olabilmektedir (Eryurt ve Sekin, 2001). Bu çalışmada Konya ili Bozkır İlçesi merkez, köy ve kasabalarında bulunan kontrol noktalarından alınan 188 içme ve kullanma suyu numunesi kimyasal yönden analiz edilerek bakiye klor, iletkenlik, bulanıklık, tat, koku ve renk bakımından standartlarda belirtilen değer aralığında olup olmadığının araştırılması amaçlanmıştır. MATERYAL ve METOT Suyun kimyasal analizinde amonyum ve bakiye klor spektrometrik metotla, koku, renk ve bulanıklık fiziksel metotla, iletkenlik TS 9748 EN 27888 standardına göre, ph TS EN ISO 10523 standardına göre çalışılarak Tablo 1 deki parametrik değerlere göre 188 numunenin kimyasal yönden uygunluk durumu değerlendirilmiştir. BULGULAR Bozkır İlçesi merkez, köy ve kasabalarında bulunan kontrol noktalarından alınan 188 içme ve kullanma suyu numunesi kimyasal yönden analiz edilerek bakiye klor, iletkenlik, bulanıklık, tat, koku ve renk bakımından standartlarda belirtilen değer aralığında olduğu tespit edilmiştir (Tablo 1). Fakat incelenen su numunelerinin 3 tanesinde amonyum (NH4+) düzeyi standart değerlerin üzerinde olduğu ölçülmüştür. 188 su numunesi kimyasal kirletici (amonyum) bakımından 1,59 olarak tespit edilmiştir (Tablo 2).
1200 BOZKIR İLÇESİNDEKİ İÇME VE KULLANMA SULARININ KİMYASAL YÖNDEN İNCELENMESİ Tablo 1. Bozkır içme suyu kimyasal parametrik değerler Parametre Parametrik Değer Birim Amonyum 0,50 mg/l Klorür 250 mg/l Renk Tüketicilerce kabul edilebilir ve herhangi bir anormal İletkenlik 2500 20 C de μs/cm -1 ph 9,5-6,5 ph birimleri Koku Tüketicilerce kabul edilebilir ve herhangi bir anormal Tat Tüketicilerce kabul edilebilir ve herhangi bir anormal Bulanıklık Tüketicilerce kabul edilebilir ve herhangi bir anormal Tablo 2. Bozkır içme suyu kimyasal analiz sonuçları İçme suyu standartları açısından ph değeri 6,5-8,5 arasında, Amonyum değerinin Toplam Numune Sayısı bakiye klor klor Amonyum Kimyasal Analiz Sonuçları Amonyum Ph Ph uygun İletkenlik uygun İletkenlik 188 0 0 3 1,59 0 0 0 0 (0,0-0,5) mg/l, bulanıklığın TS 266 ve WHO standartlarına göre 25 birim, sertliğin Fransız sertlik ölçüsü 7-14 (FS), İnsani Tüketim Amaçlı Sular Hakkında Yönetmelik te belirtilen serbest bakiye klor miktarının en fazla 0,5 mg/l, iletkenliğin ise 2500 20 C de μs/cm -1 değerlerinde olması gerekmektedir. Yapılan çalışmada numuneler sadece amonyum bakımından standartlarda belirtilen değerlerde tespit edilememiştir.
BOZKIR İLÇESİNDEKİ İÇME VE KULLANMA SULARININ KİMYASAL YÖNDEN İNCELENMESİ 1201 TARTIŞMA İçme ve kullanma suyunda bulunan bazı kirletici maddelerin kökeninin zemine sızan organik yada inorganik maddeler olduğu tespit edilmiştir (Mach ve ark, 1982, Tickner ve ark, 2004). Antalya bölgesinde gerçekleştirilen bir çalışmada, içme ve sulama amaçlı kullanılan kuyu sularında yapılan analizlerde kuyuların 50'sinin nitrat ve nitrat türevleri içeriğinin Dünya Sağlık Örgütü (WHO) verilerinin üzerinde olduğu görülmüştür. Kuyu sularında belirlenen yüksek nitrat içeriği çalışılan bölgenin sera alanları bakımından yoğun olması yüksek dozda gübre kullanımı ile paralellik gösterdiğini çalışmasında rapor etmiştir (Ardıç, 2013). Eryurt ve Sekin (2001) Manisa da yaptığı bir çalışmada kuyu sularında nitrat kirliliğinin temel kaynağı olarak gübreleme ve tarımsal aktivitelerin olduğunu tespit etmiştir. Aslan ve Akkaya, (2001) Urla ve Menemen civarında yeraltı sularında yaptığı bir çalışmada yüksek oranda nitrat kirlenmesinin kaynağının gübreleme ve tarımsal faaliyetler olduğunu rapor etmişlerdir. Bu çalışmalara bakılarak aşırı gübre kullanımının ve tarımsal kimyasalların kontrolsüzce kullanımının yüzey ve yer altı suları için önemli bir risk kaynağı olduğu açıkça görülmektedir. Amonyum düzeyinin yüksek çıktığı noktalarda tarımsal gübrelemenin fazla olduğu yada bu karışmanın toprak yapısı kökenli olduğu düşünülmektedir. Amonyum değerinin [0,0-0,5] mg/l aralığında tutulması ve gerekli kontrollerin daha sık periyotlarda yapılması durumunda Bozkır ve çevresinde kullanılan içme ve kullanma sularının halk sağlığı açısından daha faydalı olacağı düşünülmektedir.
1202 BOZKIR İLÇESİNDEKİ İÇME VE KULLANMA SULARININ KİMYASAL YÖNDEN İNCELENMESİ KAYNAKÇA 1. Ardıç,C.,2013, İçme Suyundaki Nitrat Konsantrasyonunun İnsan Sağlığı Üzerine Oluşturduğu Risklerin Belirlenmesi, Yüksek lisans tezi Hacettepe Üniversitesi Çevre Mühendisliği Anabilim Dalı, Ankara. 2. Aslan, G. ve Akkaya, C., 2001, Basic problems in groundwater sources and interactions between surface and groundwater. Groundwaters and environment symposium. Izmir, 45 54p 3. Aslan, Ş. ve Türkman, A., 2003, İçme Sularında Biyolojik Denitrifikasyon Yöntemiyle Nitrat Gideriminde Ortam Koşullarının Etkisi, DEÜ Fen ve Mühendislik Dergisi. 5, 17-25 4. Dombaycı. K, 2009. Erzurum ili içme suyunun bazı Fiziksel ve Kimyasal Kalite Parametreleri Bakımından İzlenmesi ve Değerlendirilmesi, Y.Lisans Tezi; Ataürkl Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.13-18s 5. Eryurt, A. and Sekin, Y., 2001, Seasonal changes in groundwaters around Manisa Region, hardness and nitrated compounds, Groundwater and environment symposium Izmir, 187 193p. 6. Gümüş, D., 2011. Kullanma ve içme sularında EHEC, EREC ve ETEC suşlarının varlığının ve antibiyotiklere duyarlılıklarının araştırılması, Tez (Doktora); İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü. 7. Mach, P. A., Grimes, D. J., 1982. R-Plasmid Transfer in Wastewater Treatmnet Plant. Appl. Env. Microbiol. 1395 1403. 8. Samsunlu, A., 2008, Çevre Mühendisliği Kimyası, Birsen Yayınevi, İstanbul, 396s. 9. Tickner, J.A, Geiser., K,. 2004. The precautionary principle stimulus for solutions- and alternativesbased environmental policy, Environmental Impact Assessment Review, 24 801 824