Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları Yıl: 2015/1-2, Cilt:14, Sayı: 27-28 Sf. 27-32 BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI VE BULGARİSTAN IN UĞRADIĞI İKİNCİ ULUSAL BUHRAN Ceng z HAKOV* 1912-1913 yılları arasında Balkanlar da çel şk l amaç ve hedefler olan k savaş yürütülmüştür. B r nc savaş Balkan B rl ğ le Türk ye arasında yürütülürken, k nc s Bulgar stan le Balkan B rl ğ ndek müttef kler arasındaydı. B r nc s nde Türk ye, k nc s nden se Bulgar stan yen lg ye uğramıştır. Aslında Balkan Savaşları, Balkanların s yasî har tasını değ şt ren B r nc Dünya Savaşının ayak sesler d. Türk ye, Balkanlarda hemen hemen tüm topraklarını kaybederken, Bulgar stan B r nc Balkan Savaşı sırasında kazandığı toprakların büyük b r bölümünü y t r yordu. Balkan savaşlarından büyük b r zaferle çıkanlar se Yunan stan, Sırb stan, Karadağ ve Romanya dır k, her b r topraklarına toprak, nüfusuna nüfus katmıştır. 1 Balkan B rl ğ dağılmış, Balkan ülkeler arasında anlaşmazlıklar artmıştır. Öyle k B r nc Dünya Savaşı onları tekrar karşı karşıya get recekt r. 2 B r nc Dünya Savaşı nın ar fes nde Balkan Antantı ve Üçlü İtt fak g b karşı karşıya gelen k askerî s yasî blok, Bulgar stan g b hala tereddüt çer s nde olan veya taraflardan b r n tutmak şekl nde savaşa katılarak daha fazla faydalar elde etmeye çalışan d ğer küçük ülkeler de kend tarafına çekmeye çalışmıştır. Türk ye n n Sofya As- * Prof. Dr., Bulgar stan B l mler Akadem s Balkan Araştırmaları Enst tüsü, e-ma l: ceng zhakov@hotma l.com. 1 Yunan stan topraklarını % 91, nüfusunu se % 67 arttırmıştır; Sırb stan topraklarını % 80, nüfusunu se % 41 arttırmıştır. Esasında, Romanya savaşa katılmadan topraklarına Güney Dobruca`yı da eklem şt r. Türk ye ye karşı en ağır çarpışmaları yürüterek en çok nsan kaybı verm ş olan Bulgar stan, en nde sonunda topraklarını % 17, nüfusunu se % 8 arttırmıştır. Savaştan en çok zarara uğrayan Türk ye d, Çünkü Balkanlar dak topraklarının % 83 ünü, nüfusunun da % 62 s n kaybetm şt r. 2 Марков, Г., Балканизацията, София, 2011, с. 236. Цонев, Ст., Български хроники, т. 3, София - Пловдив, 2010, с. 342-343.
28 B r nc Dünya Savaşı ve Bulgar stan ın Uğradığı İk nc Ulusal Buhran / Ceng z HAKOV kerî Ataşes B nbaşı Mustafa Kemal n tuttuğu notlar, Bulgar stan ın talepler hakkında b lg kaynağı teşk l etmekted r. Mustafa Kemal, Osmanlı Genelkurmayı na gönderd ğ 7 Mart 1914 tar hl raporunda şunları bel rt yordu: Makedonya da tam b r hâk m yet kurma mkânsızlığı k, bu Bulgarlar ç n b r m llî deald r. Bulgar halkına, orduya ve hükümete unutulamayacak b r yara açıyor. Bulgarlar Sırb stan ın ve Yunan stan ın Makedonya dan aldıkları toprakları tekrar ger almakla, o yaraya ş fa bulacaklarına nanıyorlar... 3 Bulgarların tekrar Ed rne y ele geç rmeler konusuna gel nce, Mustafa Kemal bu tür planların neredeyse mkânsız olduğunu düşünüyor, fakat y ne de Osmanlı hükümet ne Ed rne savunmasının artırılması öner s n get r yordu. 4 Bulgar ve Osmanlı s lahlı kuvvetler n n gelecektek savaşın askerî harekâtlarının Balkan sahnes ndek ortak askerî eylemler ne l şk n planları Bulgar Genelkurmayı kıdeml subaylarla eşgüdümü sağlamak amacıyla Askerî Ataşes olarak B nbaşı Mustafa Kemal e Osmanlı Genelkurmayı adına katılması görev ver lm şt. Bunun dışında Mustafa Kemal, Bulgar stan ın Üçlü İtt fak a celbed lmes amacıyla Sofya dak Avusturya-Macar stan ve Almanya d plomas s ne de yardımcı olma görev n üstlen yordu. 5 Bu durum, Üçlü İtt fak ç n son derece öneml yd. Çünkü İtt fak üyeler arasında karadan sürekl bağlantı sağlanmış olacaktı. Bulgar stan, b rb r ne savaş açan k grubun ülken n savaş beklent ler n azam b r şek lde karşılayacak olanını beklerken, B r nc Dünya Savaşı nın başından t baren Üçlü İtt fak ın yararına olan tarafsızlık lan ed yordu. Bu talepler arasında Kavala, Drama ve Serez şeh rler n n de bulunduğu Makedonya nın sözüm ona tartışmasız ve tartışmalı bölgeler ; M dye-enez hattı üzer ndek Doğu Trakya toprakları ve tüm Güney Dobruca vardır. Antanta, Bulgar stan ın M dye-enez hattı üzer ndek Doğu Trakya toprak talepler n yer ne get rmeye hazır olduğunu açıklarken, Güney Dobruca nın ger alınması ç n d plomat k destek, Makedonya nın bazı bölgeler n Bulgar 3 Мустафа Кемал Ататюрк и турско-българските отношения в документи /1913-1938/, Раздел II, Документ 11, Анкара, 2002, с. 151-152. 4 Aynı eser. Bölüm II, Belge 13, s. 162-163. 5 Kocatürk, U., Atatürk Ç zg s nde Geçm şten Geleceğe Görüşmeler, Araştırmalar ve Belgeler, Ankara, 2005, s. 287-293.
Yıl: 2015/1-2, C lt:14, Sayı: 27-28, Sf. 27-32 topraklarına katma, Bulgar ordusunu tamemen ücrets z olarak s lahlandırma ve büyük b r askerî kred sağlama sözü ver yordu. Üçlü İtt fak se Bulgar stan a Makedonya nın tartışmasız ve tartışmalı bölgeler n, Ege Makedonya sı ve Güney Dobruca bölgeler n sunuyordu. 6 B r komutan olarak Yarbay Mustafa Kemal n İng ltere ve Fransa nın Çanakkale Cephes nde ve Çanakkale Savaşı ndak askerî planlarının suya düşmes nde büyük katkısı vardır. İlk başta söz konusu devletler sah p oldukları modern askerî ve den z kuvvetler yle Çanakkale Boğazı nı geçmeye, İstanbul u ele geç rmeye ve müttef kler Rusya le doğrudan bağlantı kurmaya çalışıyorlardı. Fakat bunu başaramayınca Church ll n g r ş m üzer ne İng l z ve Fransız askerler n n katılımıyla Gel bolu Yarımadası na çıkarma düzenlenmes ne ve den z kuvvetler n n başaramadıkları hedefe, karadan ulaşmaya karar ver l yor. Neredeyse 1915 yılı boyunca Çanakkale Cephes nde ş ddetl savaş yürütülüyor k, bu savaş sırasında Yarbay Mustafa Kemal n b r askerî stratej uzmanı ve yetenekl b r komutan olarak yıldızı parlıyordu. İk tarafın bu savaşlarda verd kler kayıplar toplam 500.000 buluyordu. Karadan da başarısız olunca çıkarmayı gerçekleşt ren İng l z ve Fransız askerler n ger kalan kısmı gem ler yle ger çek l yor ve Selan k Cephes ne yönlend r l yordu. Osmanlı Devlet n n s yasî ve askerî sonuçları açısından B r nc Dünya Savaşı ndak bu büyük zafer nde, k Yarbay Mustafa Kemal n katkısı çok büyüktür; aralarında savaşan her k askerî ve s yasî blokta olduğu g b uluslararası l şk lerde de büyük yankı uyandırmıştır. Meydana gelen böyle b r uluslararası durum karşısında Bulgar stan, Üçlü İtt fak a katılmak ç n son ve kararlı adımları atıyor. 3 Eylül 1915 tar h nde Sofya da Bulgar stan ve Türk ye arasında sınır kontrolü anlaşması mzalanıyordu. Bu anlaşma gereğ nce Sv lengrad tan Ege Den z ne kadar, yan Mer ç Nehr n n doğusundan Ed rne-dedeağaç dem r yoluna sınır olan topraklar, Bulgar stan a ver ld. 6 Eylül de Sofya da Bulgar stan le Almanya arasında b r dostluk sözleşmes ve g zl b r anlaşma mzalanırken, Pless şehr nde se Bulgar stan, Almanya ve Avusturya-Macar stan arasında askerî anlaşma yapılıyordu. Mütteff k kuvvetler n n başına Alman Mare- 6 Спасов, Л. История на България 1878-1945, том III, док. 45, София, 2008. 29
30 B r nc Dünya Savaşı ve Bulgar stan ın Uğradığı İk nc Ulusal Buhran / Ceng z HAKOV şal Makenzen get r ld. Almanya, Bulgar stan a askerî malzeme tem natı ve 200 m lyon frank değer nde yardım verme sorumluluğunu üstlen yordu. Bulgar stan se Almanya ve Avusturya-Macar stan dan Türk ye ye ve Türk ye den olmak üzere askerî malzeme ve asker b rl kler ne engels z geç ş sağlama yükümlülüğünü alıyordu. 7 Böylece Bulgar stan hükümet, Rusya ya karşı askerî harekâtların yürütülmes ne karşı gelen halk le subayların b r kısmının görüşünü göz ardı ederek Bulgar stan ın Üçlü İtt fak a katılması ç n bu son derece öneml adımı atmıştır. 8 Üçlü Ütt fak a katılma görüşmeler sırasında Bulgar stan, hedefler ne ulaşır ulaşmaz savaş sona ermeden savaştan çıkab leceğ n ma etm şt r. 9 23 Eylül 1915 tar h nde Bulgar stan lk başta 559.000 k ş y kapsayan, genel seferberl k lan ed yor. 14 Ek m de se Sırb stan a karşı yürütülen savaşa g r yordu. B r nc Bulgar Ordusu b rkaç hafta ç nde Negot n, Zayçar, Knyajevats, P rot, N ş ve Leskovats ı, 17 Ek m de se İk nc Bulgar Ordusu, önce Vranya yı daha sonra da Kumanova, Ovçe Pole, Üsküp, B tola [Manastır] ve Ohr d şgal ed yor, Kasım ayında da Bulgar askerler, Kosova da Pr şt ne ve Pr zren ele geç r yordu. 1916 yılının yaz aylarında Selan k cephes nden İng l z ve Fransız askerler Doyran bölges ne doğru lerl yor ve ağır çatışmalar sonucu Kasım ayında B tola yı şgal ed yorlardı. 1916 yılının Ağustos ayında Romanya, Antanta nın tarafına geç yor ve Avusturya-Macar stan a savaş lan ed yordu. 1 Eylül 1916 tar h nde se Bulgar stan Romanya ya savaş açıyor ve Bulgar askerler ard arda Dobr ç ve Tutrakan ı, 6 Aralık ta se Bükreş ele geç r yorlardı. Burada Alman komutanlığı le sağlanan eşgüdüm sonucu Türk askerler n n Dobruca Cephes nde Bulgar askerler yle omuz omuza savaştıklarını da bel rtmem z gerekmekted r. 10 Fakat askerî harekâtlar, Üçlü İtt fak üyes ülkeler n beklent ler ne 7 Aynı eser. Belge 46; Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, Cilt: I, Ankara, 2000, s. 97. 8 Мустафа Кемал Ататюрк и турско-българските отношения... Belge 17, s.174-176; Belge. 19, s. 179-182. 9 Спасов, Л., a.g.e., Belge. 46. 10 Марков, Г., Балканизацията..., s. 239-269; Спасов, Л., a.g.e., Belge. 47; Българо-турски военни отношения през Първата световна война /1914-1918/, Сборник документи, София, 2004, с. 686.
Yıl: 2015/1-2, C lt:14, Sayı: 27-28, Sf. 27-32 göre gel şmem şt r. Savaşın söz konusu ülkeler n leh ne zaferle sonuçlanmasına karşılık savaş uzadıkça uzuyordu. Oysa Üçlü İtt fak, uzun b r savaşın yürütülmes ç n ne gerekl rezervlere, ne de kaynaklara sah pt r. Böyle rezervlere ancak Antanta ya üye ülkeler sah pt. 1917 yılında Antanta nın leh ne çalışan b r d z öneml olaylar meydana gel yordu. ABD se Almanya ya savaş açarken, Rusya ülkede yürütülen devr mc değ ş kl kler sonucu savaştan çıkıyordu. D ğer taraftan Eylül 1918 de Selan k Cephes nden Antanta güçler, Dobro Pole bölges nde Bulgar savunmasını delerek Bulgar askerler n n b r bölümünü es r alıyordu. Bulgar askerler n n ger kalan kısmı se Bulgar stan ın yen lg s nden sorumlu olan Bulgar devlet adamlarından hesap sormak ç n Sofya yolunu tutuyordu. Fakat Alman askerî b rl kler, Bulgar askerler n Sofya banl yönler nde bozguna uğratmıştır. Sonuçta 29 Eylül 1918 tar h nde Selan k te ateşkes lan ed l yor ve Bulgar stan savaştan çıkıyor, 29 Kasım 1919 da se Par s te Neu- lly Barış Antlaşması mzalanıyordu. Antlaşma gereğ nce Bulgar stan topraklarından 11.278 metre kare Yugoslavya ve Yunan stan a ver l yordu. Bunun dışında Bulgar stan 2,25 m lyar frank tutarında tazm nat ödemeye ve Yunan stan, Yugoslavya ve Romanya ya 5 yıl boyunca bel rl m ktarda kömür, büyük ve küçük baş hayvan vermeye mecbur kalıyordu. Bulgar stan ın s lahlı kuvvetler n n sayısı 20.000 k ş olarak sınırlandırılırken hava ve den z kuvvetler ne sah p olma hakkı el nden alınıyor ve dışardan s lah ve cephane satın alma yasağı get r l yordu. Son olarak Neu lly Barış Antlaşması nın yer ne get r l p get r lmed ğ n kontrol etmek amacıyla Askerî Kontrol ve Tazm nat sm n taşıyan k kom syon Bulgar stan a yerleş yordu. 11 Büyük Güçler n 1878 yılında düzenled kler Berl n Kongres kararlarınca Osmanlı Devlet ne bağlı Bulgar stan Prensl ğ n n kurulmasının ardından Bulgar stan hükümetler, ülke topraklarını Balkanlar dak Osmanlı bölgeler hesabına gen şletme pol t kası yürütüyor k, bu g r ş mler aynı pol t kayı yürüten d ğer Balkan ülkeler n n hedefler ne aykırı gel yordu. 1885 yılında Doğu Rumel V layet Bulgar stan Prensl ğ le bütünleş rken, 1908 yılında Bulgar stan n ha bağımsızlığını lan ed yor ve başına Çar Ferd nand ın geçt ğ b r çarlık s stem kuruluyordu. 1912-1913 Balkan Savaşları sırasın- 31 11 Спасов, Л., a.g.e., dok. 47, 49, 53. Марков, Г., a.g.e., s. 270-298, 299-313.
32 B r nc Dünya Savaşı ve Bulgar stan ın Uğradığı İk nc Ulusal Buhran / Ceng z HAKOV da Bulgar stan lk başta topraklarını o derece gen şlet yor k, toplam Sırb stan, Karadağ ve Yunan stan topraklarından daha fazla toprağa sah p oluyordu. Ancak Balkanlar dak jeopol t k gerçekler gözardı eden bas rets z Bulgar pol t kasının yüzünden ülke, savaşın başında kazandıklarının büyük b r bölümünü kaybed yordu. Bu olay B r nc Ulusal Buhran olarak değerlend r lmekted r. Bulgar stan ın Üçlü İtt fak tarafını tutarak B r nc Dünya Savaşı na g rmek ç n başlıca neden, Balkan Savaşları nda kaybett kler n tekrar ger almaktı. İlk başta Üçlü İtt fak ın büyük zafer beklent ler ne rağmen İtt fak savaşı kaybed yor k, bu da Bulgar stan ç n mağlub yet anlamına gel yordu. Böylece Bulgar stan, Balkan Savaşı nda kazandığı son gan metler n de y t r yordu. Bu da Bulgar stan ç n İk nc Ulusal Buhran ve Balkanlar da gen şleme pol t kasının sonu demekt r.