SAYI:9 FELSEFE DÜNYASI ÜÇ AYDA BİR ÇIKAR EKiM 1993 Sahibi: Türk Felsefe Derneği Adına Başkan Prof. Dr. Necati ÖNER Sorumlu Yazı İşleri. Müdürü: Pro(Dr. PJhrnetİN~ YazıKurulu Prof. Dr. Necati ÖNER Prof. Dr. Kenan GÜRSOY Prof. Dr PJhrnet İN~ poç. Dr._. Sabri BUYUKDUVENCI Arş. Gör. Dr. RecepKILIÇ Arş. Gör.. Hüseyin TOPDEMIR Arş. Gör. Erdal CENGİZ KDVdahil Fiyatı: 25.000 Yıllık Abone: 100.000 Abone olınak için ücretin Vakıflar Bankası Kızılay Şubesi'ndeki 200 73 ll no'lu hesaba yatırılınası yeterlidir. Dizgi Bülent SEZER Baskı: Özkan Matbaacılık Ltd. Şti. 1993/ANKARA Mektuplaşma Adresi: P.K. 21- Yenişehir ANKARA NecatiÖNER İÇİNDEKİLER BiçiınselDoğn:ıluk... 2 Alnnet İNAM Schopenhauer'da Estetik Kurtuluş... 8 Abdulkuddüs BİNGÖL Erzurum'lu İbrahim Hakkı'run Afşar İlirn An1ayışı... 14 TİMUÇİN Macit Gökberk Hocamızın Ardından... ~... 21 EsirıKAHYA Orta Öğretirrıde Bilim Tarihinin önemi... :... 25 ömer Naci SOYKAN Türk Postmodemizrrıi... 33 Sabri BÜYÜKDÜYENCİ : Aristoteles'te MutlulukKavramı....41 Yasin CEYLAN Kavraın Üzerirıe....46 Elisabeth ÖZDALGA TarihveÖtesi... 51 RecepDURAN Zihinsel VarlikMeselesi... 60 İbrahimEMİROÖLU Petitio Prirıcipii Nedir?... 65 EmelKOÇ Fenomenoloji Bilim midir?... 75
ERZURUM'LU İBRAHiM HAKKI'NIN İLİM ANLAYlŞI Abdulkuddils.. BİNGÖL* XVIII. Yüzyılda yaşamış olan Erzurum'Ju İbrahim Hakla(l 703-. 1780) 'run ilim anlayışııu ortaya koymaya çalışırken, genel olarak XVIII. yüzyıl Avrupasında ve özel olarak da Osmanlı Türklerinde ilim anlayışııu gözden uzak tutmamak gerekir. Hemen belirtelim ki, bu yüz yılın başlarında Avrupa, sahasını ve üretim im1clnlarını oldukça genişletmiş, kültür birliğinin şuunina. varın.ış, skolastik zihniyetin dar ve katı çemberini kırarak kendisi için yeni bir hayat tarzıni, yeni bir hayat felsefesini ortaya koyabilmiştir, Buna karşılık, aynı dönemlerde Osmanlı Türk imparatorluğunda," dışa karşı biri biri ardınca alınan yenilgiler, devam eden harpler ve iç isyanlada üretim azalmış, ikti~cü dfızen alt-üst olmuş, ilim hayatı adeta donmuş, yeni bir inkişaf bir yana, yakın geçmişindeki hayat tarzı dahi korunamamıştır. Denilebilir ki, bu dönem OsmanlıTürkü.için zihni çözülmenin başladıği, tefekkür hayatının durakladığı, yeni bi! hayat felsefesi kurma gücünün yitirildiği, kültür yaratıcılığının gittikçe kaybedildiği bir dönemdir. Çözülemeyen sosyal problemierin birikimi ise ilim ve tefekkür hayatındaki sıkıntıları iyice arttırmıştır. Halbuki, Avrupa'da yaşanan Rönesans sıralarında, öiellikle İslam Kül- tür Dünyası temel alınarak, Elen ve Elenistik dönem düşönce davranışına yeniden dönüldüğü Rönesa:nsı izleyen Modem Çağda Galile ile birlikte bilirnde Tecrüb! Metod uygularunağa başlandığı ve bu sayede bilirnde büyük ileriemelerin kaydedildiği ve bilimin her şubesinin bundan nasibini aldığı hepimizin malfunudur. * Atatürk Üniversitesi'nde Felsefe Profösörü
ABDULKUDDÜS BİNGÖL 15 İşte bu gelişme içzerisinde XV. yüzyıldan başlayarak, daha sonraki yüzyıllarda yeni hamlelerle durmadan ilerleyen bilim, XVIII. yüzyıl Avrupasında, daha önce ortaya atılan bir çok sorunun cevabıru bulmuştur. Bu dönemde Avrupa'da Tabiat bilimlerinde, özellikle de fizyoloji ve pataloji de önemli keşifler yapılmıştır. Bu keşifler deney ve araştırmaya duyulan ilgiyi daha da arttırmış, insan lci.inatın bir parçası olarak kabul edilerek, insanı tanıma ve anlamağa büyük bir önem verilmiştir. Felsefi alanda oldukça önemli gelişmeler doğuracak olan bu anlayış dolayısıyla bu yüz yılda Avrupa'da önemli araştırmaların yapıldığı alanlardan biri de Anatemi olmuştur. Çok kısa olarak özetlerneğe çalıştığımız Avrupa'nın bu durumuna kıyasla, aynı dönemlerde Osmanlı-Türk Dünyasının bilim ve tefekkür hayatı açısından hiç de iç açıcı?lrnadığı yine hepimizin malfunudur. Zira daha XVI. y.yılın son çeyreğinden itibaren Osmanlı-Türk Dünyasında bilim hayatı oldukça durgunlaşmış ve bu dönemden itibaren ilim öğretiminde ve ilmi eserlerin yazılmasında görülen gevşeklik, daha sonraki yüzyıllarda iyice su yüzüne çıkmıştır. Oysa Hristiyan Ortaçağının bilimi unutmuş olduğu bir sırada, İslam Dünyası, ona yepyeni katkılarda bulunarak, bilimi diriltip genişletmiş, yeşertip yaşatmıştır. Daha X.yüzyılda İslam Dünyasında oluşan bilim geleneği, Katip Çelebi'nin de çok acı bir lisanla belirttiği gibi, sonrakiler tarafından gevşetilmiştir. önceleri, din ilimlerinin yanında müspet ilimlerin, Kelam ve Felsefe 'nin de öğrenim yeri olan medreselerde XVII. yüzyıldan itibaren akli ve müspet ilimler itibardan düşmüş, öğretim daha ziyade din ilimleri alanı içine kapanmıştır. Ve bu dönemde Osmanlı bilim ve tefekkür hayatı, Avrupa' daki gelişmelerden çok uzaktır. Bunun içindir ki, ı 73 ı yılında yazılıp 1. Mahmud'a sıınulan Müteferrika Risa.Iesi'nde Avrupa devletlerinin takibetmekte oldukları siyasi, askeri ve ilmi usfıllerin alınması gerektiği savunulmaktadır. Böylece başlangıçta yalnız askeri sahada girişilen ısiahat hareketleri nedeniyle ilk olarak Modem Matematik Osmanlı bilim hayatına girmiştir. Erzurum'lu İbrahim Hakkı, işte böyle bir ortamda yetişmiş bir Osmanlı bilim adamı ve mutasavvıfıdır. Hemen belirtelim ki, O, yalnız Tasavvı:if'ta ve Din ilimlerinde kendisini yetiştiren bir a.iim, çoğu kez fikirlerini rnanzum ifade ettiği ve bir Divan sahibi olduğu için sadece bir şair değil, aynı zamanda, dönemine göre Tıp, Astronomi Matematik, Fizik, Psikoloji... vb. müspet ilimlerde de geniş bilgi sahibidir. O, Derviş, Mürşid, Mütefekkir... gibi vasıfları yanında, çok yönlü bir bilim adamı olarak sanırım Astronom, Psikolog, Sosyolog... diyenitelendirilmeğe de müstehaktır.
16 ERZURUM'LU İBRAHiM HAKKI'NIN İLİM ANLA YIŞI Kuşkusuz İbrahim Hakkı'ya bu çok yönlü bilim adamı vasfını kazandıran başlıca eserleri ve özellikle de Marifetnfunesidir. Marifetnfune, eski tarzda ansiklopedik bir eser, belki de bu tür eserlerin bir turfandası olarak hazrrlannuştır. Önsözünden, kitabıru oğlu Alunet Naimi'ye hitaben yazdığı anlaşılmaktadır. O 'mm çeşitli bilim alanlarıyla ilgili verdiği bilgiler, şüphesiz, çağındaki durumu yansıtması bakınundan önemlidir. Günümüzdeki gelişmeler açısından bunların değerlendirilmesi ise her halde, kendi alanlarında uzınanlaşnuş bilim adamlarına düşen bir görevdir. Bu balamdım biz burada bir muhteva tahlili yapmaktan çok, İbrahim Hakkı 'nın genel olarak bilim an- ' -. layışına kısaca değineceğiz. İbrahim Hakkı, Marifetnfune'sinde Din ilimleriyle müspet ilimleri en güzel şekilde te'life muvaffak olmuştur. O'na göre bunun böyle olması tabiidir. Çünkü, insanın yaratılmasııun amacı, Allah'ı bilmektir. Zira bir Hadis'i Kutsi de, 11 Ben gizli bir hazine idim, bilinmeyi istedim ve beni bilsinler diye halkı yarattım 11 buyrulmaktadır 1.. Öyleyse yaratılan için en yüce gaye ve arzu Mevla'yı bilmektir. Nevar ki, her şeyin üstünde olan Marifetullah (Allah'ı bilmek-allah'ı Tanımak), insanınkendi nefsini (özünü-nel~~i) bilrneğe bağlıdır. Çünkü,Herkim kendi nefsini bilirse, Rabbını da bilir 11 Insanın kendisini bilmesi, kendi varlığım tanıması, bedeni ve ruhu hakkında bilgi sahibi olmasına dayanır. Bu da ilemin bilinmesine, alemin bilinmesi ise 11 Ulum-u Hakıkiyyeu adını verdiği müspet ilimiere bağlıdır 3. Öyle anlaşılıyor ki, İbrahim Hakkı'da, en yüksek gaye olan Allah'ı bilme~ giden yol, müspet ilimden geçmek.iedir. Bunun için insan, O'na göre bir miktar ilm-i Hey' et (Astronomi), biraz ilm-i Hikmet (Felsefe), bir miktar ilm-i Teşrih-i Ebdan (Anatomi), bir o kadar ilm-i Enfüs ~sikoloji) öğrenmeli, biraz da ilm-i Kulôb ve ilm-i İrfan (Tasavvuf) bilmelidir 4. Ve yine O'na göre Matematik, ilm-i Hey'et'in mukaddimesi 5, Geometri ise ilm-i Hey'et'in başlangıcıdır 6. Dolayısıyla Allah'ı bilmeğe giden yolda bu iki ilime de ihtiyaç vardır. İlimleri bir yönüyle 11 Kainat ve Beden ilimleri 11, diğer yönüyle 11 Beden ve Kalp İlimlerili diye iki kısımda mütalaa eden İbrahim Hakkı 'ya göre, Kai- 1 Bkz. İbrahim Hakkı, Marifetnfune, İstanbul-1981, s.15. 2. İbriham Hakkı, a.g.e., s.556. 3. İbriham Hakkı, a.g.e., s.l6,80,187,241,253. 4. İbriham Hakkı, a.g.e., s.16. 5. İbriham Hakkı, a.g.e., s.65. 6. İbrihaın Hakkı, a.g.e., s.80. FELSEFE DÜNYASI, SA YI: 9, EKİMJ993 \ 1
ABDULKUDDÜS BİNGÖL 17 nat İlmi Beden İlınine yardımcı olduğu gibi, Beden İlmi de Kalp ilmine yardımcı ve yol göstericidir. Böylece O'na göre, enson gayesi Marifetullah'a, en faydalı ilme ulaşmak olan insan için müspet ilimierin öğrenilmesinin zaruri olduğu ve hem de bunun bir öncelik taşıdığı görülmektedir. Çünkü Marifetullah, ilmin semeresidir 7 Öyley~ dü~~ıı.~~jl~~xq,~p~~f!e~~ş!'iid!j!.~..bj?i~j}f~q~),.~~~ g?wj?k m~~!j5jtrn:mhdır. Ilim adamı öncelikle ön yargılardan uzak kalabilen ve kendi müşahedelerine dayanarak hür iradesiyle düşünebilen adam demektir. Böyle bir hürlüğün karşısında iki önemli güç vardır: Buıılardan birisi,.. b~;ın;r~tanınrrnşkişuet"in'orti;ikoyd~klan görüşleri; diğeri ise birçok baiamdan ilimierin konularına da değinmiş olan ~lntn~mıtçır. Bu ikinci nokta en gelişmiş din olan isiarn'da özel bir önem taşımaktadır. Şimdi, dini nas ile müspet bilimin sonuçları uzlaşmaz halde görünürse, bilim adamı hangi yolu tutacaktır? İslam Dünyasında bilim adamlarının bu konuda büyük güçlüklerle karşılaştıkları bilinmektedir. Oysa müspet bilimlerde yeni hakikatiere ulaşmanın yolu, her türlü peşin hükınün ötesine geçebilmektir. İ~e Er~!~J.!!~~~UiJsleJ>.ıı.J?~s!!H!_~!:rJ!l~~-~~k ~g~rekeı:ı.j:>lr,kişiqlı.:. O,Jl1J.k9!1Qq,aJJıtZzilLile.. aynıjikirleripaylaşmakta ve özetle şu görüşlere yer vermektedir: "Aklın kesin olarak ispat e_t.tiği_~~.rj. ~~ etme~~~-~ü~~ri ~~-9Jr.~i.J~li~'~ttn~.br_prqmla:: mak) daha doğrudur'/. Açıkça anlaşılıyor ki, Ihrahim Hakkı, dini nasların zevaıü!i"(ilk1ii10ştaki. inlamları) ile kesin buluşlar çeliştiği durumlarda, dirı.i nasların aslına uygun şekilde yorumlarunasının gereğini savunmaktadır. Çünkü bu tür hakikatler, İslam dininin "arayıp bulun" dediği şeylerdir 9. Aslında O'na göre Mesela "Tabakat-ı Eflak 13'müş, veya daha az imiş, ya da daha çok imiş// demekte bir beis yoktur. Esasen bu tür şeyler, dine bir zarar vermez. Akla ve Aklın ispatlarına değer veren, onları önemli gören İbrahim Hakkı, tabii hadiselerin her türlü peşin yargııun dışında ele alınması gereğine de böylece işaret etmektedir. Zira O'na göre akli ilimler, kesin kaidelere sahip-.. 10 tır. ' - I. 1 7 İbriham Hakkı, a.g.e., s.595...------- 8. İbriham Hakkı, a.g.e., s.87-88; ~ Gazzali, Tehafut el-felasife, (Çev: Dr.B.Karlığa), İst. 1981, s. 7-8. 9. İbriham Hakkı, a.g.e., s.87. 10. İbriham Hakkı, a.g.e., s.99-100. ~
ı8 ERZURUM'LU İBRAHİM HAKKI'NIN İLİM ANLA YIŞI İ.Hakkı, bilim adamı tavrım daha da belirginleştirerek, yine Gazzali'den mülhem bir ifade ile, "O kimse ki, müspet ilmin bulgularnu çürütmek için dim naslan ileri sürer, dine hıyanet etmiş olur. Çünkü Hesap (Matematik), Hemdese (Geometri), Fizik ve Kimya kanunlan ve tecrübeler bu hususlann doğruluğunu gösterirken, bu, dini naslara (şeriate) aykırıdır, denirse, bilim adamlan bu konularda şüphe etmeyip, aksine dini naslar konusunda şüphe ederler'' demekte ve "Akıilı düşman cahil dosttan hayırlıdır" sözünü eklemektedirı ı. ~~""'"""'~ ~-~-,...""' '-~"~ --~---,.-,c--~<~-~--~-i--~ """---"--~'""'""-" >işte bize göre, İbrahim Hakkı 'ya gerçek bilim adamı vasfını kazandıran, ne başlıbaşına bir ansildopedi -olan Marifetnfunesi, ne bu eseriılde yer alan Matematik, Trigonometri, Astroriomi, Anotomi, Psikoloji.... vb. konular, ne de O 'nun "İnsanın nereden geldiği?" sorusuna verdiği cevapta formüle ettiği t~kamülcü anlayıştır; bilhaı:;sa!aşl~ğuj!!u~1!myıt!~.y.,~_}jlğ.şj2~t,j!im!~'"_x~ "laşınu ~~~-~u)1h~e&l~~ ~g]:. _...~<-~- ' İbrahinı Hakkı'ya göre ilim, cehaletten kurtarmağa, iyi ahlak sahibi olmağa, olgunluğa erişmeğe, doğru yola (hidayete) ve gerçeğe ulaşınağa bir vasıtadır. İnsan gaflet ve cehaletle hayvana benzer.' Onu gerçek insan seviyesine yükselten özellik ise ilim ve irfandırı 2. Dolayısıyla İbrahinı Hak:lq_ bir vesile ile ilim ve irfanı tavsi;ee~~ebillıu kendi nefsinde uygulayabilmiştir. İbrahinı Hakkı'da dikkatimizi çeken bir husus da, Onun Osınanlı-Türk bilim geleneği içinde yetişmesine ve Avrupa ile hemen hiç teması olmanıasına rağmen, farklı amaçlarla da olsa, kendi dönemindeki A ~llim.y~ ~QuJsçm;w~ını~y,akaJ.ruw..,91masıdır,., Bu hususda en çarpıcı örnek Anotomi _ilmi ve insan (insan felsefesi) konusundaki görüşleridir. O, Hz. Mu-, harruned (S.A.V.)'nin ve büyük din alimierenin bedene ait ilimleri en önemli ve en gerekli bilimlerden saydıklarına işaret ettik.ien sonra, bu ilmin yararlanm sıralanıakta ve özetle şöyle demektedir: "Demekki, Teşrih (Anotomi) ilmi aziz ve leziz bir ilimdir. Hakikate ermiş alimierin hikmetlerinin neticesi, mütehassıs doktorlann sermayesi, yakin sahiplerinin nefislerinin nimeti, dünya ve dinin vesilesi, Allah Tarua'yı taruma vasıtasıdır. Çün1:ü Teşrilı İlmi'ni bilmeyen, Tıp ve Hikmetten ve kendini bilmekten gafil ve Hakk'ı tamma~ kavuşmaktan uzaktır. Halbuki insaniann çoğu onu bilmekte aldanmıştır..." 3. _ ı ı İbrahim Hakkı, a.g:e., s. 87-88, Gazali, a.g.e., s.8. ı2. İbrahim Hakkı, Divan-ı İbrahim Hakkı, İst. ı977, s. 3. ı3. İbrahim Hakkı, a.g.e., s. 252. FELSEFE DÜNYASI, SA YI: 9, EKİM ı993
ABDULKUDDÜS BİNGÖL 19 İbharim Hakkı, insan konusınıda oldukça orijinal fikirlere sahiptir. O'na göre varlıktan maksat insandır, insan varlığın özeti, ıilemin küçük bir modelidir. Bir ağacın meyvesi gibi, bütün şartların hazır olmasından sonra varlığa gelmiştir. Her şey insan için, insan ise Allah'ı bilmek ve Allah'ı tammak için yaratılmıştır. İnsan, yaratılışının gayesini bildiği ölçüde kemıile erecektir 14. Daha öncede belirttiğimiz gibi, İbrahim Hakkı 'ya göre ilmin son gayesi Hikmet'i elde etmektir. Çünkü Hikmet, "Yakin mükaşefesi müşahedesidir" 15. Dolayısıyla "Hikmet ölü kalpleri diriltir, dar göğüsleri' açar" 16. Hikmet'ten maksat, Allah'ın ilmidir, Hak ilmidir, Hakikat ilmidir. H ~ 1 'lmid' Kal 'lm'd' 17 a.ı ı ır, p ı ı ır. ve gaybın /C, "İlim ile Hikmet biribirlerinden cisim ile can gibi ayrılmazlar" 18 diyen İbrahim Hakkı, bunlar arasındaki farkları da oldukça geniş bir şekilde ortaya koyar. O 'na göre ~~-~-~çrırn~js!~,2!!;1f..,j!l~~lj~q~yj?~,4~!l~p-,~,~egr;. İlim dilin işlerindendir:au ise mülk 8.leminin hazinesidir; halbu ki Hikriıel;-gönül hallerindendir, gönül ise melekı1t ıileminin hazinesidir; ilim tefekkürle, Hikmet ise tezekk.-ürle bilinir. Akli: ilimlerde inanan ile inanmayan ortaktır. Hikmet nfuunu bulmak için ise "inanan" olmak lazımdır. Bu açıdan O, ilın'i Hikmet'ten daha genel, Hikmet'i ise daha özel, ama daha önemli kabili eder. Hikmet daha önemlidir, zira ilmin ışığı ancak kainata ulaşırken, Hikmet'in nuru Allah'a erişir 19. İnsan için en büyük nimet Hikmet'ten lezzet almaktır2o. Sonuç olarak diyebiliriz ki, çok yönlü bir bilim adamı olan İbrahim Hakkı 'nın müspet ilimler konularında verdiği bilgiler, zan1a11 Zatl1lUl kendi düşüncelerini içerse de, çoğunlukla sağlam kaynaklara dayalı bir takım nakillerden öteye geçememektedir. Bununla beraber, çağındaki durumu yansıtması bakımından bunlar elbette önemlidir. Ancak bize göre bundan daha önemli olan O'nun müspet ilimler karşısındaki tavrı dır. Yetişme tarzı ve çevresindeki hakim zilıniyetin baskısı dikkate alınırsa, İbrahim Hakkı'nın bu konudaki düşünceleri hiç de küçümsenemez. O, Gazzali'den de ilham alarak, esas gaye olan Hikmet'e (Marifetu11ah'a) ulaşınada müspet ilimiere öncelik tanımakta 14 Bkz. Mustafa Yıldırım (Yrd.Doç.Dr.), Erzurum'lu İbrahim Hakkı'nın Varlık Anlayışı, Erzuruın-1986, s.48 vd. 15. İbrahim Hakkı, a.g.e., s.654. 16. İbrahim Hakkı, a.g.e., s.655. 17. İbrahim Hakkı, a.g.e., s.656. 18. İbrahim Hakkı, a.g.e., s.656. 19. İbrahim Hakkı, a.g.e., s.656. 20. İbrahim Hakkı, a.g.e., s.660.
20 ERZURUM'LU İBRAHİM HAKKı'NIN İLİM ANLA YIŞI ve bu ilimlerin kesin sonuçlanyla çelişki söz konusu olduğu yerde dini nasların te'vilini uygun bulmaktadır. Burada ister istemez, Türk-İslam Kültür Dünyası'nda akli ve müspet ilimierin gelişememesini, peşin hük:ümlerle, kolay ve basit izahlada dini naslara ve Gazzall'nin düşüncelerine bagamanın dineve Gazali'ye haksızlık olduğunu düşünmekte ve bu konunun gerçek sebepleriyle ortaya kol1jlmasının gereğine işaret etmekteyatv görmekteyiz. BİBLİYOGRAFYA Adıvar, Abdullah Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, İst. 1970. Bingöl, Abdulkuddus, "XVIII. yüzyıl Türk Mantıkçılan", Atatürk Üniversitesi Fen-Ed.Fak. Araştırma Dergisi, sayı: 14, Erzurum-1986, s.55-67. ' ' Çubukçu, İbrahim Agah, Türk Düşünce Tarihinde Felsefe Hareketleri, Ankara-1986. Gazzili, Tehafut al-felasife, (Çev. B. Karlığa), İstanbul-1981. İbrahim Hakkı, Mı1rifetnfune (Faruk Meyan Neşri), İstanbui-f981. İbrahim Hakkı, Divan-ı İbrahim Hakkı, İstanbul-1977. Kös, Nevzat, Türk Dünyası Tarilıi ve Türk Medeniyeti Üzerine Düşünceler, İstanbul 1991. Küyel, Mübahat, Türkiye'de Cumhuriyet Döneminde Felsefe Eylemi, Ankara-1967. öner, Necati, Tanzimattan Sonra Türkiye'de İlim ve Mantık Anlayışı, Ankara 1967. Yıldırım, Mustafa, "İbrahim Hakkı'nın Varlık Anlayışı", (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi) Atatürk üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum-1986.