Eşref Atabey. 15. Türkiye de illere göre su kaynakları-potansiyeli ve su kalitesi eserinden alınmıştır. ARTVİN İLİ SU KAYNAKLARI-POTANSİYELİ VE KALİTESİ DR. EŞREF ATABEY Jeoloji Yüksek Mühendisi Tıbbi Jeoloji Uzmanı Artvin ili Türkiye akarsu havzalarına göre Çoruh Havzası içinde kalmaktadır. (3 nolu havza) YER ÜSTÜ SU KAYNAKLARI Akarsular Türkiye akarsu havzalarını gösteren harita Artvin ilinin en önemli akarsuyu Çoruh Nehri dir. Çoruh Nehri: Mescit Dağları ndan kaynağını alarak, Bayburt u geçtikten sonra Yusufeli ilçesinin Yokuşlu köyünün Mevkii nde il sınırına girer. Su kavuşumu denilen yerde Oltu Suyu ile birleşir. Yusufeli yakınlarında Barhal Deresi ile birleşen Çoruh Nehri kuzeybatı yönüne girer. Artvin yakınlarında Ortaköy, Borçka da Murgul, İçkale ve Kaynarca Suları nı alarak Muratlı köyünü geçerek, Batum un güneybatısında Karadeniz e dökülür. Çoruh Nehri nin uzunluğu 31 km olup, 35 km si il sınırları içerisindedir (Artvin Çevre Durum Raporu, 13). Oltu ve Tortum Çayı: Karga Pazarı Dağları ndan kaynaklarını alırlar. Tortum Çayı adını aldığı Tortum Gölü ne girip çıktıktan sonra Oltu Çayı ile Yusufeli yakınlarında birleşerek Güralp Kayası denilen yerde Çoruh Nehri ne kavuşur (Artvin Çevre Durum Raporu, 13). Barhal Çayı: Kaçkar Dağları ndan kaynağını alır. Erzincan, Yüncüler, Çevreli ve Dört Kilise Derelerini alarak Çoruh Nehri ne karışır. Şavşat Çayı: Şavşat, irili ufaklı 13 deresi bulunması ile su zenginliğine sahip bir ilçedir. Şavşat Deresi, Ortaköy Deresi nin kaynağı olup, Ardanuç Deresi ile birleşerek Çoruh Nehri ne kavuşur. Kaynağını Sahara Dağları ndan alarak Çoruh Nehri ile birleşir (Artvin Çevre Durum Raporu, 13). 1
Barajlar Artvin ilinde Murgul, Muratlı, Borçka ve Deriner Barajları vardır. Yusufeli Barajı 18 yılında hizmete girecektir. Murgul Barajı: Kabaca köyü Kabaca Deresi üzerinde 1951 yılında hizmete girmiştir. HES amaçlıdır. 5 MW gücündedir. Muratlı Barajı: Türkiye-Gürcistan sınırının çok yakınında olup, baraj yeri ile sınır arasındaki mesafe yaklaşık 1 m dir. Baraj yeri Muratlı köyünün km membasında, Borçka ilçesinin 17 km mansabındadır. Çoruh Nehri üzerinde, taşkın-koruma ve enerji amaçlı, 5 yılında hizmete girmiştir. Gövde hacmi 1,981 hm 3, normal su kotunda göl hacmi 7,8 hm 3, normal su kotunda göl alanı,1 km, 115 MW gücündedir (http://www.dsi.gov.tr/bolge/dsi6/artvin.htm). Borçka Barajı: Borçka ilçesinin,5 km membasında, Çoruh Nehri üzerinde, taşkın-koruma ve enerji amaçlı, 6 yılında hizmete girmiştir. Gövde hacmi 3, hm 3, normal su kotunda göl hacmi 1,969 hm 3, normal su kotunda göl alanı 6, km, 3 MW gücündedir (http://www.dsi.gov.tr/bolge/dsi6/artvin.htm). Deriner Barajı: Artvin İlinin 5 km membasında, Çoruh Nehri üzerinde, taşkınkoruma ve enerji amaçlı, 9 yılında hizmete girmiştir. Gövde hacmi 7,79 hm 3, normal su kotunda göl hacmi 18,98 hm 3, normal su kotunda göl alanı 1,8 km, 67 MW gücündedir (http://www.dsi.gov.tr/bolge/dsi6/artvin.htm). Yusufeli Barajı: Artvin'in 7 km güney batısında Çoruh Nehri üzerindedir. Çoruh Nehri üzerinde, taşkın-koruma ve enerji amaçlı, 18 yılında yılında hizmete girecektir. Gövde hacmi,35 hm 3, normal su kotunda göl hacmi,13 hm 3, normal su kotunda göl alanı 33 km, 5 MW gücündedir (http://www.dsi.gov.tr/bolge/dsi6/artvin.htm). Göller Borçka Karagöl: Artvin`in Borçka ilçesine 5 km uzaklıktaki Karagöl e ulaşılır. Karagöl, bir heyelan gölüdür ve 19.yüzyıl başlarında, bugünkü Klaskur (Aralık) Yaylası nın yakınlarındaki bir tepenin heyelan sonucu Klaskur (Aralık) Deresi nin önünü kapatmasıyla oluşmuştur. Şavşat Karagöl: Şavşat ilçesinin kuzeydoğusunda yer alan, 8-1 hektar büyüklükteki Karagöl e 3 km. toprak yolla, özel veya kiralanacak araçlarla ulaşılabilir. Karagöl-Sahara Milli Parkı, Şavşat ilçesine 17 km uzaklıkta olup, Şavşat-Ardahan yolu üzerindeki Meşeli köyündedir. İlde bulunan su yüzeylerinin dağılımında doğal göl yüzeyleri toplam 1 ha dır. Bunlardan Karagöller 8 ha, Öküzboğan Gölleri 7 ha, Çiftegöl 5 ha, Yıldız Gölü 5 ha, Akgöl 6 ha ve diğer doğal göller 9 ha yüzey alanı oluşturmaktadır. Baraj Rezervuar yüzeyleri ise Muratlı Barajı ve HES 381 ha, Borçka Barajı ve HES 159 ha ve Deriner Barajı ve HES 6 ha olup toplam 78 ha yüzey alana sahiptir. Barajlar enerji amaçlı kullanılmaktadır (Artvin Çevre Durum Raporu, 13). Göletler Artvin ilinde sulama göleti bulunmamaktadır.
YER ALTI SU KAYNAKLARI Artvin ilinin jeoloji haritasında kırmızı alanlar granitoyidik, mavi alanlar karbonat kayaları, koyu yeşil alanlar ofiyolitik, yeşil ve turuncu alanlar volkanoklastik kayaları, gri alanlar ise volkanik kayaların dağılımını göstermektedir. Karbonat kayaları erimeli kaya ortam akiferleri, diğer kaya birimleri erimesiz kaya ortam akiferlerdir. Artvin ilinde Miyosen-Pliyosen yaşında gölsel kaya birimleri vardır (sarı renkli alanlar). Artvin ili jeoloji haritası (MTA, 9). SU KALİTESİ Artvin ilinde; Artvin şehir merkezi, Arhavi, Borçka, Hopa, Murgul, Şavşat ilçeleri ile Sarp köyü içme suyu analiz değerleri verilmiştir. Artvin ili ve ilçeleri içme suyu yerinde ölçüm değerleri (parametre değerleri mg/l dir) (değerler 8 Ağustos 8 tarihine aittir). Artvin ph Eİ o C NaCl Toplam sertlik 3 Kalıcı sertli k K Na Ca Mg SiO Merkez 7,5 198 19,8 5,3,3 3,8 7, 3 Arhavi 6,8 93 17,39,1, 3, 1, Borçka 6,6 3,16,9 1,5 5,6 6,5 1,8 9 5,7 6, 5,
Hopa 6,8 6 1,5 1,3,,35 8,1 7 Murgul 6, 36 17,8,17 8,9 3,6 1,7 5,6 5, 7,6 6, 8 Şavşat 6,9 115 17,53,5,,3 6,58 1,, 16, Sarp köyü 7,6 71 1,3 HCO 3 Cl SO NO 3 Zn Sr Ba Br Merkez 19 1,1 15,,6,1 13 5 3 Arhavi 8,6 1,6 3,7,6 Borçka,3 1, 6 1,3 Hopa 33, 1, 6 1,8,9, Murgul 115, 1 57, 5,,1 5 Şavşat 7,9 1,3 3,6,1,1 ph: Asitlik, Eİ: Elektrik iletkenlik (µs/cm), NaCl: Tuzluluk, C: Sıcaklık. Toplam ve kalıcı sertlik parametre değeri A. Analiz değerlerine göre, Artvin şehir merkezi ile Arhavi ilçesi içme suyu kalsiyum bikarbonatlıdır. Borçka içme suyu kalsiyum sodyum bikarbonatlı, Hopa içme suyu ph değeri 6,6 olup, asidik-nötr karakterli ve kalsiyum bikarbonatlıdır. Murgul içme suyunun ph değeri 6, asidik ve kalsiyum bikarbonatlı sülfatlı, Şavşat içme suyu, nötr ve kalsiyum magnezyum bikarbonatlı su niteliğindedir. Schoeller diyagramına göre yöredeki içme suları, kalsiyum bikarbonatlı, sodyum bikarbonatlı ve kalsiyum sülfatlı sular olarak değişir. Artvin şehir merkezi, Şavşat, Arhavi, Hopa ve Borçka şebeke sularında hakim anyon bikarbonat iken, hakim katyon kalsiyumdur. Murgul şebeke suyu ile Murgul çayında egemen katyon kalsiyum, egemen anyon ise sülfattır. Miyosen-Pliyosen kaya birimleri bünyesinde kömürlü zonlar barındırmaktadır. Yusufeli Kölük te kömür sahası vardır (MTA, 1). Kömürlerde arseniğin kaynağını teşkil eden pirit mineralleri bulunmaktadır. Bu sahalar ve kaya birimi içinde içme suyu amaçlı açılacak kuyulardaki sular arsenikçe zenginleşebilecektir. Şekil de sarı renkli alanlarda açılacak içme suyu amaçlı kuyu suları Balkan Endemik Nefropatisi yönüyle dikkat edilmeli ve gerekli önlemler alınmalıdır. Borçka ilçesi Balcı ile Şavşat ilçesi Çoraklı da sıcak su (jeotermal) kaynağı bulunmaktadır. Bünyesinde sınırı aştığında, sağlık için istenmeyen arsenik, bor ve florürürün yer altı sularını kirletmemesi için, sıcak suların alıcı nehir, çay, derelere karışmaları önlenmelidir.
Miyosen-Pliyosen yaşında gölsel kaya birimleri ile kömür sahaları ve sıcak su kaynakları haritası) (MTA, 9). Murgul (Artvin) bakır madeni Bakır madeni Artvin Murgul ilçesi güneyinde Çakmakkaya ve Damarköy mevkilerinde bulunmaktadır. Murgul Bakır İşletmesi nden bırakılan atık çamuru Murgul Çayı yatağında birikmesi sonucu sudaki yaşam tamamen yok olmuştur (Atabey, 1b). Murgul Çay ındaki atık çamurlarında1 ppm kurşun, 83 ppm mangan, 8 ppm baryum, 66 ppm arsenik, 97 ppm bakır, 19 ppm molibden, 8 ppm toryum, > ppm kadmiyum, >1 ppm krom, >1 ppm nikel ve % 1,5 demir saptanmış olup, atık çamuru,5 ph değeri çok asidik bir özellik taşımaktadır (değerler Temmuz 9 yılına aittir). Murgul Çayı nın elektrik iletkenliği 619 µs/cm, ph ı, 9,1 dir. Analiz sonuçlarına göre suda; 369 mg/l Fe, 6, µg/l kurşun, 9 µg/l kadmiyum, 19 µg/l nikel, 6 µg/l arsenik, 13,8 mg/l bakır ve 1 µg/l selenyum saptanmıştır (Atabey, 1a). Murgul bakır işletmesinden bırakılan atık çamuru Borçka Baraj gölüne ulaşmaktadır. Zamanla Borçka barajı bu çamurlarla dolma tehlikesiyle karşı karşıya kalacak hem nehir hem de barajdaki canlı yaşamı da böylece yok olacaktır. 5
Murgul Bakır Madeni İşletmesi uzun yıllardan bu yana faaliyetini sürdürmektedir. Maden işletmesinden kaynaklanan kükürtlü gazların bitkilere olan olumsuz etkileri incelenmiş ve zararları tespit edilmiştir (Demirsoy, 8) Murgul çayı bu süre içerisinde hep kirli gri bir renge bürünerek akmış, başta iki değerlikli bakır iyonları olmak üzere birçok ağır metal de taşıyarak ilk olarak Çoruh Nehrinin alt kısmını, oradan Gürcistan ı ve sonunda da Karadeniz i kirletmiştir. Belki devasa yapısından dolayı, bir kazanın içerisine mürekkep damlatıldığında renk nasıl hemen değişmiyorsa, Karadeniz de septomları hemen gösterememiştir. Ancak, Karadeniz de Tuna önlerinden başlayıp, güneyden Batum a, oradan da kuzeyden Tuna nehri önlerine kadar akan dev deniz akıntısı, buradaki son derece zehirli atıkları tüm Karadeniz e yaymıştır (Demirsoy, 8). Belirli bir yoğunluktan ve etkinlikten sonra özellikle nehirlerle taşınan fenollü bileşiklerle de birleşince canlı yaşamında önemli tahribatlar yaratmış olduğu düşünülmektedir (Demirsoy, 8). Murgul çevresinden toplanan su örneklerinde yapılan kimyasal analizler sonucunda; bakır,1-,15 mg/l, kurşun,-,37 mg/l, çinko,3-,76 mg/l, kadmiyum -89 mg/l, demir,1-,9 mg/l oranlarında değiştiği belirlenmiştir. Bu ölçümler temiz su örnekleri ile karşılaştırıldığında, kirlenme sonucu; bakır 3 kat, kurşun kat, çinko kat ve kadmiyum 5 kat artmıştır. Ancak içme amaçlı kullanılan suların temiz olduğu belirlenmiştir (Artvin Çevre Durum Raporu, 13). Mevcut durum Endüstride kullanılan su derelerden, su şebekelerinden, ya da tankerlerle temin edilmektedir. Bazı endüstrilerde atık su arıtma tesisi bulunmakta, arıtmadan sonra deşarj edilmektedir. Bazı endüstrilerde ise atıksu artıma tesisi bulunmamakta ve doğrudan alıcı ortama deşarj etmektedir. Artvin ilinde hiçbir belediyede atık su arıtma tesisi bulunmamakta, arıtma yapılmadan alıcı ortamlardan Çoruh Nehri ve Karadeniz e deşarj edilmektedir (Artvin Çevre Durum Raporu, 13). İl genelinde kullanılan 7.769 ton gübrenin 7.5 tonu çay ve fındık tarımı yapılan alanlarda kullanılmaktadır. İlde ağırlıklı olarak sebze türlerinde pestisit kullanılmaktadır. Kullanılan toplam pestisit miktarı 1,193 kg/l dir. İlin tüm belediyelerinde vahşi depolama yapılmaktadır. Bu durum su kirliliğinden daha çok toprak kirliliğine neden olmaktadır (Artvin Çevre Durum Raporu, 13). Değinilen belgeler Artvin İl Çevre Durum Raporu. 13. T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Artvin Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü, ÇED, İzin ve Denetim Şube Müdürlüğü. Atabey, E. 15.(bas.) Türkiye de illere göre su kaynakları-potansiyeli ve su kalitesi Demirsoy, A. 8. Jeolojik faktörlerin canlılar üzerine etkisi ve Türkiye nin durumuna bu açıdan genel bir bakış. Uluslararası Katılımlı Tıbbi Jeoloji Kitabı (Ed. Eşref Atabey). 3-15. YMGV Yayını ISBN: 978-975-796-33-5. http://www.dsi.gov.tr/bolge/dsi6/artvin.htm MTA. 9. Türkiye Yer Altı kaynakları (illere göre). Yerbilimleri ve Kültür Serisi-5, ISBN: 975-65-75-3-. Ankara. MTA. 1. Türkiye Linyit Envanteri. Envanter Serisi-, ISBN: 975-65-75-76-8. Ankara. 6