BOZKIR IN YIRTICI (KARNİVOR) MEMELİLERİ Atilla ARSLAN * Öz Bu çalışmada, yaban hayatında ekolojik dengenin sağlanmasında önemli görevi olan yırtıcı memelilerin Bozkır da yayılış gösteren türleri hakkında bilgi verilmeye çalışıldı. Memeli hayvanlar sınıfı içerisinde bulunan yırtıcı memeliler (Carnivora) takımı, 15 familya, 126 cins ve 286 türe sahiptir. Türkiye de ise yırtıcı memelilere ait 19 tür bulunmaktadır. Yaban hayatında balıklar, iki yaşamlılar, sürüngenler, kuşlar ve özellikle kemirici memelilerin birçok türü ile beslenmelerinden dolayı ekosisteminin en önemli dinamiklerindendir. Doğa ve Doğal Kaynakların Korunması için Uluslararası Birlik e (IUCN) ve diğer bazı kaynaklara göre ise Bozkır da; Kızıl Tilki (Vulpes vulpes), Kurt (Canis lupus), Çakal (Canis aureus), Gelincik (Mustela nivalis), Kaya sansarı (Martes foina), Porsuk (Meles meles), Ayı (Ursus arctos) ve Su samuru (Lutra lutra) yayılış göstermektedir. Bu türlerinden bazıları, çevre kirliliği, tarımsal alanları genişletilmesi, şehirleşmenin artması ve avcılık gibi faaliyetler nedeni ile Vahşi yaşamda soyu tükenme tehlikesi büyük olan türler (VU=Hassas) veya Vahşi yaşamda soyu tükenme tehlikesi çok büyük olan türler (EN=Tehlikede) kategorisindedirler. * Selçuk Üniversitesi, Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü, 42031 Selçuklu, KONYA aarslan@selcuk.edu.tr.
1394 BOZKIR IN YIRTICI (KARNİVOR) MEMELİLERİ GİRİŞ Türkiye, zoocoğrafik konumu, topografyası, iklim değişiklikleri ve jeolojik devirlerdeki değişimlerden dolayı biyolojik çeşitlilik bakımından zengin bir özelliğe sahip olmuştur. Zoocoğrafik konumundan dolayı Avrupa ağaç türleri, Sibirya nın soğuk bölge türleri, güneyde Afrika ve Asya nın çöl habitatına uygun türleri Anadolu ya giriş yapmış ve Türkiye nin biyolojik çeşitliliğini arttıran önemli bir sebep olmuştur (Şekil 1). Türkiye tür sayısı ve endemik türlerin varlığı bakımından zengin bir ülkedir. Şekil 1. Değişik Fauna Elemanlarının Anadolu ya Giriş Yolları. Jeolojik tarihine ve ekolojik özelliklerine bakıldığında dünya üzerinde ender yerlerden biri olan Anadolu, jeolojik devirler boyunca birçok türe sığınma ortamı sağladığı gibi birçok türün de gen merkezi haline gelmiştir. Yerküre, milyonlarca yıldır sürekli değişim geçirmekte ve bu değişim üzerinde yaşayan canlıları da etkilemektedir. Değişmekte olan coğrafik ve iklimsel faktörler, bölgeler arası floral ve faunal çeşitliliklere neden olmuştur. Anadolu Yarımadası üzerinde yapılan çeşitli jeolojik araştırmalar, Anadolu nun yatay ve düşey doğrultuda pek çok kez değişime uğradığını göstermiş ve bu değişimler de Anadolu flora ve faunasının şekillenmesinde önemli bir topografik etmen olduğu düşünülen Anadolu Diyagonali ni ortaya çıkarmıştır (Davis, 1971; Ekim ve Güner; 1986; Çıplak ve ark., 1993). Üç kıtanın birleştiği coğrafyada yer alan Anadolu, zengin biyoçeşitliliğe sahip olup bu çeşitlilik diğer coğrafyalar içerisinde Anadolu yu ayrıcalıklı bir konum haline getirmiştir (Kışlalıoğlu ve Berkes, 1987; Kurtonur, 1996).
BOZKIR IN YIRTICI (KARNİVOR) MEMELİLERİ 1395 Yerkürenin bu değişim sürecinde, memeliler ilk olarak Paleosen sonu ve Eosen başlarında ortaya çıkıp Tersiyer boyunca yaşayabilecekleri tüm alanlara yayılarak çeşitlilik göstermişlerdir. Memelilerin; beyin organizasyon güçleri, farklı ortamlara güçlü adaptasyon yetenekleri ile yaşama şanslarını artırmaları, vücut sıcaklıklarını sabit tutabilme özelliği, yavrularının gelişimini ana rahminde tamamlayabilme gibi belirli özellikleri memelilerin çeşitlilik göstermesinde önemli etkenler arasında gösterilmiştir (Nevo, 1982; 1991). Konya İline bağlı 31 İlçeden biri olan Bozkır, Konya Ovası yla Toros Dağları arasında engebeli bir arazi üzerinde bulunmaktadır. Orta Torosların eteğinde kurulan ve eski bir yerleşim yeridir. İlçenin denizden yüksekliği 1162 metre, Yüzölçümü 1949 kilometrekaredir (Anonim, 2016a) (Şekil 2). İlçenin iklimi İç Anadolu ve Akdeniz iklimlerinin arasında geçit bir iklim özelliği taşır (Anonim, 2016b). Bu çalışmada gözlemler ve mevcut literatürler doğrultusunda Bozkır ilçesinin yırtıcı (Carnivor) memeli hayvanları hakkında bilgi verilecektir. Materyal ve Metot Bu çalışmada Bozkır ilçesinde yayılış gösteren kemirici türlerinin belirlenmesinde Doğa ve Doğal Kaynakların Korunması için Uluslararası Birlik e (IUCN) ve diğer bazı kaynaklardan yararlanıldı. Ayrıca çeşitli projelerde yapılan saha çalışmaları dikkate alındı. Arazi çalışmalarında doğrudan memeli türlerinin görülmesi esasına dayalı gözlemlerin yanı sıra, dolaylı olarak memelilere ait yuva ve ayak izi, dışkı, kıl, yemeısırma ve vs. gibi iz, belirti ve işaretlerden yararlanıldı.
1396 BOZKIR IN YIRTICI (KARNİVOR) MEMELİLERİ Araştırma Sonuçları ve Tartışma Şekil 2. Bozkır ilçesinin genel görünüşü. Doğa ve Doğal Kaynakların Korunması için Uluslararası Birlik e (IUCN) ve diğer bazı kaynaklara göre ise Bozkır da; Kızıl Tilki (Vulpes vulpes), Kurt (Canis lupus), Çakal (Canis aureus), Gelincik (Mustela nivalis), Kaya sansarı (Martes foina), Porsuk (Meles meles), Ayı (Ursus arctos) ve Su samuru (Lutra lutra) yayılış göstermektedir. Tablo 1. Literatür sonuçları ve arazi gözlemlerine göre Bozkır ilçesinde yayılış gösteren yırtıcı memeli türleri. Türkçe Adı Bilimsel Adı IUCN Kızıl Tilki Vulpes vulpes LC Kurt Canis lupus LC Çakal Canis aureus LC Gelincik Mustela nivalis LC Kaya sansarı Martes foina LC Porsuk Meles meles LC Ayı Ursus arctos LC Su samuru Lutra lutra NT LC: (Asgari endişe): Yaygın bulunan türler. NT: (Nerdeyse tehtit altında): Yok olma ile karşı karşıya.
BOZKIR IN YIRTICI (KARNİVOR) MEMELİLERİ 1397 Kızıl Tilki (Vulpes vulpes) Avrupa, Asya, Kuzey Afrika ve Kuzey Amerika da çok geniş bir coğrafyada yaygındır. Kızıl tilki çok farklı yaşam alanlarına ayak uydurabildiği için kendisine farklı alanlarda rastlanılabilir. Özellikle ormanlarda, kırlarda, tarlalarda yaşamayı tercih eder, ama şehirlerin kenarlarında ve hatta şehirlerin içlerinde günden güne daha sık kızıl tilkiye rastlanılmaktadır. Kızıl tilki güvercin, keme, fare ve tavşan popülasyonlarını kontrol altında tutar ve böylece insanlar için faydalı olur. Kızıl tilki geceleri ava çıkan omnivor hayvanlardandır (Anonim, 2016c). Kurt (Canis lupus) Tüm Avrasya'da, Kuzey Afrika ve Kuzey Amerika'da yaygındır. Bu tür günümüzde Doğu Avrupa, Balkan yarımadası, Kanada, Sibirya, Moğolistan ve İran'da kurtların bulunduğu büyük bölgelerde de rastlanılmaktadır (Anonim, 2016c). Çakal (Canis aureus) üç kıta üzerinde geniş bir alana yaygındır. Bu türün Avrupa'da Yunanistan'ın kuzeyinde, Romanya'da, Bulgaristan'da, Sırbistan'da, Hırvatistan'da ve Bosna-Hersek'te küçük popülasyonlarına rastlanılmaktadır. Türkiye'nin de her bölgesinde bulunur. Çakal iyi bir koşucudur. Hafif bir vücuda, uzun ve güçlü bacaklara sahip olası nedeni ile uzun mesafeleri rahatlıkla aşabilir (Anonim, 2016c). Gelincik (Mustela nivalis) neredeyse tüm Avrasya'da, Kuzey Afrika'da ve Kuzey Amerika'da yaygındır. Ancak İrlanda, İzlanda ve Atlantik okyanusunun adalarında bulunmaz. Gelincik orman kenarları, üzüm tarlaları, kırlar ve otluk gibi farklı yaşam alanlarında rastlanılabilir. Özellikle tarım yapılan bölgelerde yaz aylarında çok sayıda görülebilirler. Gelincik en fazla küçük memeliler, özellikle kemiriciler ile beslenir. Vücut yapıları fare tünellerine girmek için çok elverişlidir. Mevsimine göre kuşlar, kuş yumurtaları, yavru tavşanlar, yeni doğmuş kediler veya kertenkeleler ile de beslenebilirler (Anonim, 2016c). Kaya sansarı (Martes foina) yerleşim yerlerinin kenarlarında yaşar. Yuvalarını ahır ve benzeri yerlerin çatılarına yaparlar. Çok iyi tırmanmakla beraber yerde çok hızlı koşarlar. Gece aktiftirler. Gelişmiş işitme duyuları vardır. Küçük memeliler (fare, sincap ve yarasa gibi), kuşlar, böcekler, kurbağalar ve leşle beslenirler. Ayrıca meyve, yumurta ve bal yedikleri de bilinir (Anonim, 2016c). Porsuk (Meles meles) Kuzey yarıkürede Asya ve Avrupa'nın belirli kısımlarında yaşar. Sırtı açık sarımsı-kurşuni, karın kesimi kestanerengi, bacakları ve karnının altı
1398 BOZKIR IN YIRTICI (KARNİVOR) MEMELİLERİ siyah renklidir. Usta bir kazıcı olan porsuklar, yeraltı tünellerinden oluşan karmaşık labirentler ve odalar kazarlar. Yuvasından geceleri çıkarak mantarlar, küçük meyveler ve balla beslenir (Anonim, 2016c). Ayı (Ursus arctos) yaşayan en büyük etçillerden biridir. Bu tür Türkiye, Kıbrıs, Balkanlar, Sibirya, Kuzey Afrika ve Kuzey Amerika da yaşamaktadır. Batı Avrupa da çok avlanıldığından ancak Pirene Dağlarında ve İskandinav ülkelerinde rastlanır (Anonim, 2016c). Su samuru (Lutra lutra) nehir ve göl kıyılarında yaşayan etçil bir memelidir. Su kenarlarında kazdığı çukurlarda yaşarlar. Yuvası karada olmakla beraber girişi su altındandır. İçini kuru yaprak ve yosunlarla döşer. Ayrıca havalandırma deliği de bırakır. Suda ustalıkla yüzer. Balık, kurbağa avlarlar. Ayrıca kuş, yumurta ve fare de yerler (Anonim, 2016c). Su samuru temiz tatlı sular için bir indikatör türdür.
BOZKIR IN YIRTICI (KARNİVOR) MEMELİLERİ 1399 KAYNAKÇA Anonim, 2016a. https://tr.wikipedia.org Anonim, 2016b. http://www.bozkir.gov.tr Anonim, 2016c. https://tr.wikipedia.org/wiki Çıplak, B., Demirsoy, A. and Bozcuk, A.N., 1993. Distribution of Ortoptera in relation to the Anatolian Diagonal in Turkey, Articulata, 8(1), 1-20. Davis, P.H., 1971. Distribution patterns in Anatolia with particular reference to endemism, In: Davis P.H., Harper P.C. ve Hadge I.C. (eds), Plant Life of SW, Asia, 15-27. Demirsoy, A., 1996. Türkiye Omurgalı Faunasının Sistematik ve Biyolojik Özelliklerinin Araştırılması ve Koruma Önlemlerinin Saptanması., 1-285. Meteksan A.Ş. Ankara. Ekim, T. and Güner, A., 1986. The Anatolian Diagonal: Fact or fiction, Proceedings of the Royal Society of Edinburgh, 89, 69-77. Kışlalıoğlu, M. ve Berkes, F., 1987. Biyolojik Çeşitlilik, T. Ç. S.V. Yayını, 122. Kurtonur, C., 1996. Türkiye Omurgalılar Tür Listesi, DPT/TBAG-Çev. Sek. 3., 3-23. Nevo, E., 1982. Speciation in subterranean mammals, mechanisms of speciation,191-218. Nevo, E., 1991. Evolutionary theory and processes of active speciation and adaptive radiation in subterranean mole rats, Spalax ehrenbergi superspecies in Israel, Evolutionary Biology, 25, 1-125. Wilson, D.E. and Reeder, D.M., 2005. Mammal Species of the World: A taxonomic and geographic reference, Second Ed., Smithsonion Institution Press, Washington and London, 750-756.
1400 BOZKIR IN YIRTICI (KARNİVOR) MEMELİLERİ