Kitab m Kısaca Tarihi ve Belli Başlı Kütüphaneler Hadiye Kurat Erenköy Lisesi Edebiyat okutanı Acun kültürünün tekâmülü bilhassa kitap ve yazı ile bağlıdır. Kitap ve yazının tarihi insanların medeniyeti kadar eski denilse yeri vardır. En basit resimlerle başlıyarak bir taraftan fevkalâde mürekkep olan hiyerogliflerle biten, diğer taraftan bugünkü ayrı harfler şeklini alarak insanların fikirleri ifade için kullanılan yazı, insanların en yüksek buluşlarından birini teşkil eder. Yazısız - insan tarihini tasavvur etmek kabil değildir. Bugün elimizde bulunan kitaplar keza çok eski bir inkişafın verimini teşkil ediyorlar. Lâtincede «liber» le ifade olunan kitap, ağaç kabuğu manasında olup, eskiden kitaplarm bu madde ile yapıldığını göstermektedir. «Liblos» Papirüsün yunanca tercümesidir. Binaenaleyh bundan da kitaplarm papirüsten yapıldığını anlıyoruz. Asur ve Kaidede kitaplar yanmış kiremit parçalarından ibaretti; en eski Türk medeniyetinin izleri Mezopotamyada görüldüğünü gözönüne alırsak Asur ve Kaide kitaplarının Türk medeniyeti tesiri ile vücuda geldiğini kuvvetle tahmin ederiz. Hintliler kitapları birbirine bağlanan hurma yapraklarından, Mısırlılar,. Yunanlılar ve Romalılar papirüs tomarlarından yaparlardı. Yunanlılar ve Romalılarda kitap imalinin oldukça inkişafını ve mühim bir kitap ticaretinin yapıldığını biliyoruz. Milâttan iki asır evvel papirüsten yanyana pergamentin kullanılmaya başlanıldığını görüyoruz. Bu madde sonraları uzun zamanlar garbi Avrupada yazı malzemesi olarak kullanılmıştır. Milâdî 4-6 ncı yüz yıllarda papirüs tomarları pergamente geçirilmiş ve artık pergament üzerine yazılan parçalardan dört köşeli ve yassı kitaplar vücuda getirilmeğe başlanmıştır. Orta kurunlarda kitaplar ağır ve büyük bir (folio) cildi olarak intişar etmişti ki bunlara (codex) kodeks derlerdi. Pergament çok dayanıklı bir malzeme olduğundan pahalı idi. Maamafih bu kâğıtlar üzerine evvelce yazılan yazılar silinerek tekrar kullanılabilirdi. 14 ncü yüz yılda garbi Avrupaya kâğıdın dağılması ve 15 nci yüz yılda da kitap basma san atinin bulunmasile evvelce çok pahalı olan kitap fiatlan ucuzlamağa başlıyor. Burada yeri gelmişken kâğıdın icadı hakkında da birkaç söz söylemeği faydalı buluyoruz. Denildiğine göre milâdî 105 yılında kâğıt Çinli Ts ai Lun tarafından bulunmuştur. 610 da bunun Japonlar tarafından kullanıldığı malûm
1914 YENİ TÜRK MECMUASI dur. Fakat Çin medeniyetinde Türklerin oynadıkları kültür rolü gözönüne alınırsa kâğıdm Türklerde daha evvel yayılmış olduğuna şüphe yoktur. Araplar 751 de Orta Asyayı istilâ ettikleri zaman kâğıt yapma san atini Türklerden ve buradaki Çinlilerden öğrenmişlerdir. 794 de Bağdadda bir devlet kâğıt fabrikası yapıldığını biliyoruz. Bir taraftan Araplar, diğer taraftan Moğol istilâsmı müteakip Türkler tarafından Avrupaya yayılmıştır. İlk kâğıt fabrikası Avrupada 1930 da İtalyada Fabrianoda tesis edilmiştir. 1389 dan sonra Almanyanm muhtelif şehirlerinde kâğıt değirmenlerinin inşa edildiğini görüyoruz. Kâğıdm çoğalmasile kitabın şekli değişiyor, fiatlar ucuzluyor, pek tabiî bununla beraber yayılması da çoğalıyor. Eski kurunda minyatürlü kitapların varlığını biliyoruz. Orta kurunlarda bilhassa Türklerin iştirakile kitapları süs-, leme işi çok terakki etmiştir. Türk, arap ve fars minyatürleri bu hususta çok güzel nümuneler teşkil etmektedir. Garbı Avrupada da orta kurunda minyatürlü kitapların pek çok olduğunu görüyoruz. Bilhassa İnciller, âyin kitapları ayrı bir özenç ile bezenirdi. Gerek şarkta, gerek garpta çok süslü ciltlerin makbul olduğu göze çarpıyor. Altın, gümüş, fildişi ve kıymetli taşlarla tezyin edilen kitap kaplarma pek çok tesadüf ediliyor. İstanbul İslâm eserleri müzesi ve Üniversite kütüphanesi el yazmaları kısmı gerek minyatür, gerek süslü ciltler için çok güzel örnekleri ihtiva etmektedir. Her zaman kullanılan kitapları meşin ciltlere koymak orta kurunda pek erken âdet olmuştu. Bu devirde kitapların ahalinin miktarına nisbeten azlığı kitabın fevkalâde büyük bir kıymet ve ehemmiyet kazanmasını intaç etmiştir. Hiçbir zaman kitaba orta kurunlardaki kadar hürmet gösterilmemiştir. 16 ncı yüz yıldan itibaren garbî Avrupada kitapların dış şekli değişiyor ve gittikçe küçülmeğe başlıyor. Şarkta ise matbaanın yayılması daha geç olduğundan buradaki değişiklik okadar süratli değildir. Türkiyedeki kütüphanelerde yazma kitapların çokluğu Türklerin okuma, yazma işlerine fevkalâde ehemmiyet verdiklerini gösteren en büyük delillerden biridir. Gerek muhteviyatı, gerek haricî şekilleri itibarile çok değerli olan bu kitaplar Türklerin kitap yazma işinde diğer kavimlerden daha çok ileride olduklarını isbat ediyor. Türkiyede matbaacılığın başlaması 200 yılı geçmektedir. Bu zaman zarfında şüphesiz pek çok kitaplar basılmış ise de maalesef bunların tam bir katalogu tertip edilmemiştir. Kütüphanelere gelince: En eski kütüphanelerin milâttan 2,200 yıl evveline varıncaya kadar varlığı anlaşılmaktadır ki en eski kütüphane olarak Nippurda bir Babil mabet kütüphanesini biliyoruz. Bir de kiremit kitaplardan müteşekkil Ninvada Assurbanipal saray kütüphanesi. Bu 1849-50 de Layard tarafından meydana çıkarılmış ve bugün Britiş Muzeumda bulunmaktadır. Yunan kütüphanelerine gelince bu hususta bilgimiz çok azdır. Eski kurunun en mühim kütüphanesi olarak İskenderiye kütüphanesi şöhret kazanmıştır. Bu ilim merkezinde kurulan kütüphane galiba ikinci Batlamyüs Filadelfos (milâttan 283-246) da kurulmuş; bu hükümdar îskenderiyede bir müze kurmuş oldu
KİTABIN KISACA TARİHİ 1915 ğunu ve müze ile kütüphanenin çok yakın bir münasebeti olduğunjı biliyoruz. Bu kütüphane binasının Brucheion mahallesinde olduğu muhakkaktır. Kitapların adedi 500,000 ile 700,000 tomardan ibaret olduğu anlaşılıyor. Burası devrin en yüksek âlimleri tarafından idare edildiği için çok yüksek bir ilim merkezi halini almıştı. Milâttan evvel 47 nci yılda kütüphanenin büyük bir kısmı Sezarla Pompeyüs arasındaki harp esnasında yangına kurban gitti. Milâdî 270 nci yılda İmparator Avrelyan zamanında kütüphanelerin kalan kısmı ve müze tahrip edildi. Bu bir kütüphaneden başka bir de Serapis mabedi nezdinde 42,800 tomardan ibaret daha küçük bir kütüphane vardı. Burası keza ikinci Batlamyüs tarafından tesis edilmişti. Milâdî 391 de hıristiyanlık kavgaları sırasında bu küçük kütüphane de tahrip edilmiştir. İskenderiyedeki büyük kütüphanenin 642 yılında Ömer tarafından tahrip edildiğine dair bazı kaynaklardaki malûmatın hiçbir esası yoktur. Bergamada da meşhur bir kütüphanenin bulunduğunu gözönüne alırsak burada da eski Türk medeniyetinin verimli izlerini derhal görmek mümkündür. Romada ilk zamanlarda kütüphanecilik fazla bir rağbet bulamamıştır. İlk defa milâttan 168 sene evvel bir kütüphane ganimet olarak Romaya getirilmişti. Milâttan 39 yıl evvel Romada ilk umumî kütüphane tesis ediliyor. Milâdî 4 ncü asırda Romada 28 genel kütüphane vardı. Hıristiyanlığın intişarı, kilise ve manastırların tesirile orta kuranların ortalarında kütüphaneler kurulmağa başlıyor, maamafih bu sıralarda garpta medeniyetin çok düşkün olduğu nazarı itibara alınırsa kütüphaneciliğin rağbet bulamaması kolayca anlaşılır. Buna mukabil Türk ve İslâm yurdlarında Orta Asyadan başlıyarak Endülü- se kadar muhtelif şehirlerde çok büyük kütüphanelerin bulunduğunu biliyoruz. Şark kültürü sahasındaki kütüphaneciliği anlatmayı başka bir zamana bırakarak bu yazıda yalnız garptaki kütüphanelerden bahsedeceğim. 14 ncü yüz yıldan itibaren Salamanka, Paris, Prağ, Viyana, İngolştadt Üniversite kütüphaneleri tesis edilmiş ve bugünkü büyük kütüphanelerden ancak Paris kütüphanesi 1368-69 yıllarına çıkmaktadır. Hümanizm ve reform hareketini müteakip kütüphanecilik büyük bir inkişaf buldu, Romada - Vatikan, Venedikte - Marsyana, peştede - Kuroyna gibi mühim kütüphaneler vücuda geliyor. Reformu müteakip manastırların ilgası şehir kütüphanelerinin teessüsünde ve inkişafında âmil olmuştur. 16 nci yüz yıldan itibaren Viyana, Haydelberg, Dresden, Münih, 17 nci yüz yıldan itibaren Gotha, Berlin, Vaymarda şehir kütüphaneleri yapılmıştır. Maamafih herkesin girip okuyabileceği kütüphanelerin tesisi epey gecikmiş ve bu tip ilk kütüphane 1725 de Göttingen Üniversitesi kütüphanesidir. 1800 den sonra kütüphaneler tekâmül ederek bugünkü hale gelmişlerdir. Büyük kütüphanelerle yanyana bilhassa küçük merkezlerde hatta köylerde bile kütüphaneler yapılmış ve insan bilgisi halkın en küçük zümrelerine kadar yayılmaya çalışılmıştır. Burada Alman istatistiklerinden alman belli başlı kütüphaneleri yazıyoruz. 4
1916 YENİ TÜRK MECMUASI Bir milyon ciltten fazla kitap ihtiva eden kütüphaneler: (1929) senesi istatistiğine nazaran. Paris Millî kütüphane 4,300,000. Leningrad Umumî kütüphane 4.200.000. Vaşington Kongresi kütüphanesi 3.500.000. Londra Britiş Muzeum kütüphanesi 3,300,000. Moskova Umumî kütüphane 3.000. 000. Nevyork Umumî kütüphane 2.800.000. Kembriç (Amerika) Harvart Üniversitesi kütüphanesi 2,500,000. Berlin Prusya Devlet kütüphanesi 2,000,000. Leningrad akademi kütüphanesi 2,000,000. Haag (Lahi) Kıral kütüphanesi 2,000, 000. Paris Üniversite kütüphanesi 1,600,000. Münih Bavyera devlet kütüphanesi 1,550,000. Kiyef Ukrayna millî kütüphanesi 1.460.000. Niyohaven Amerika Yale Üniversite kütüphanesi 1,400,000 Boston Umumî kütüphane 1,400,000. Şikago Umumî kütüphane 1,350,000. Strazburg Üniversite kütüphanesi 1.300.000. Viyana Millî kütüphane 1,220,000. Kembriç Üniversite kütüphanesi 1.205.000. Madrid Millî kütüphane 1,135,000. Moskova Müze kütüphanesi 1, 100,000 Nevyork Kolombiya Üniversite kütüphanesi 1^025,000. Oksford Bodleiana 1,000,000. Viyana Üniversite kütüphanesi 1,000,000. Napoli Millî kütüphane 1,000,000. El yazmaları: En çok olduğu kütüphaneler. Leningrad 231,746 Paris 122,000 Londra 68,400 Roma (Vatikan) 35,182 Oksford 40,000 Kopenhag 35,000 Münih 50,000 Viyana 34,000 Madrid 30,172 Brüksel 30,000 Milano 30,000 Berlin 26,324 Kahire 23,000 Floransa (millî kütüphane) 22,000 Budapeşte (millî müze) 17,000 Upsala 16,000 Lizbon 16,000 Strazburg 13,687 Vilno 12,900 Venedik (Marsyana) 12,000 Stokholm 12,000 NapoÜ 11,800 Paris (Alasnal) 11,700 Floransa (Lavrenitana) 10,017 Hamburg 10,612 Milano (Ambrosyana) 10,000 Mançester 10,000 Buenos Aires 10,000 Göttingen 8,074 Wolfenbüttel 8,000 Istanbulda ve Türkiyenin diğer vilâyetlerindeki kütüphanelerde bulunan el yazmaları bir yere toplanacak olursa
KİTABIN KISACA TARİHİ 1917 herhalde burada gösterilen en yüksek zengin el yazma kütüphanesini teşkil adedi geçmiş olacak ve dünyanın en edecektir. En büyük kütüphanelerin kıt alara göre taksimatı. (10,000 ciltten fazla kitabı ihtiva eden kütüphanelerin adedi) 1) Avrupa 432 kütüphane. Şimalî Amerika 173 kütüphane. Orta ve Cenubî Amerika 7 Küt. Asya 14 kütüphane. Avusturalya 6 kütüphane. Afrika 2 kütüphane. 2) Birleşik Amerika Devleti 160 Küt. Almanya 95 kütüphane. Fransa 58 kütüphane. İtalya 57 kütüphane. Büyük Britanya 51 kütüphane. Rusya 43 kütüphane. Avusturya 17 kütüphane. İsviçre 17 kütüphane. Polonya 15 kütüphane. Kanada 13 kütüphane. Hollanda 10 kütüphane. Belçika 9 kütüphane. İspanya 8 kütüphane. Japonya 7 kütüphane. Macaristan 7 kütüphane. Romanya 6 kütüphane. Çekoslovakya 6 kütüphane. İsveç 5 kütüphane. Norveç 5 kütüphane. Danimarka 4 kütüphane. Portekiz 4 kütüphane. 129,415,000 cilt 49,027,000 1,658,000 3,247,000» 1,242,000» 255,000» 46,668,000 cilt 28,014,000» 17,257,000» 12,634,000» 15,710,000 > 20,537,000» 4,820,000» 3,767,000 3,759,000» 2,356,000» 3,641,000» 2,740,000» 2,295,000» 2,255,000 1,807,000» 1,191,000» 1,615,000 > 2,052,000» 1,275,000» 1,947,000» 1,190,000» Burada gösterilen listede görüldüğü veçhile kütüphanecilik bilhassa şimalî Amerika ile Almanyada tekâmül etmiştir. Almanya ahalisinin Amerika nüfusuna nazaran nisbeti gözönüne alınırsa Almanlar kütüphanecilikte daha önde bulunuyorlar. Bilhassa herkesin istifade edebileceği kütüphanelerin bolluğu ve kitapların çokluğu bakımından Almanlar diğer milletlerden ileridedirler. Almanyada kırk tane büyük devlet, memleket ve vilâyet kütüphanelerinden maada 23 üniversite kütüphanesi vardır. Avusturyada umumî kütüphaneler Al
1918 YENİ TÜRK MECMUASI manya kadar yükselmemiştir. Buna mukabil kilise cemiyetleri ve eski asilzade ailelerin hususî zengin kütüphaneleri vardır. Fransa dünyanın en büyük kütüphanesine malik olmakla beraber burada manevî hayatm yalnız Pariste temerküz etmesi vilâyet kütüphanelerinin inkişafına mâni olmuştur. İtalyada evvelce Almanyada olduğu gibi birçok ufak devletlerin bulunması muhtelif yerlerde birçok kütüphanelerin tesisini mucip olmuş, maamafih birinci derecede ehemmiyeti haiz bir kütüphane merkezinin teşekkülüne imkân bulunmamıştır. İngilterede birçok eski kütüphanelerle beraber Biritiş Muzeum kütüphanesi büyük bir inkişaf göstererek istifade bakımından son zamanlar bir örnek kütüphanesi mahiyetini muhafaza etmiştir. Diğer Avrupa memleketlerinde de birçok kütüphaneler kültürün tekâmülüne muvazi bir surette inkişaf etmiştir, bilhassa 1820 den sonra şimalî Amerikanın kütüphanecilikte büyük bir terakki gösterdiğini müşahede ediyoruz. 1800 tarihinde burada ancak 62 umumî kütüphane varken elân birçok milyon ciltleri ihtiva eden 10,000 umumî kütüphane vardır. Cümhuriyetin teessüsünü müteakip Türkiyede kütüphanecilik evvelki devirlere nisbeten mukayese kabul edilmiyecek derecede inkişaf etmiştir. Üniversite kütüphanesinin gittikçe büyümesi, Ankarada Halkevi ve Umumî kütüphane, diğer vilâyetlerdeki kütüphaneler bu hususu kuvvetlendirmektedir. Kütüphaneleriimizdeki kitaplar hakkında elimizde kâfi derecede istatistik malûmatı olmadığından bunların miktarını tesbite muvaffak olamadık (*) [*] Mecmuamız, muhtelif vilâyet kütüphanelerine müracaatla yurdumuza ait bu istatistiki okuyucularına hazırlamağa çalışacaktır. (Yeni Türk) Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi * 0 0 1 5 8 2 5 8 9 0 1 0 *