BİLİŞİM SİSTEMLERİNİN PRENSİPLERİ Derleyen: Prof. Dr. Güngör BAL Bölüm 7 Internet, Intranet ve Extranet
Prensipler ve Öğrenme Hedefleri Internet, diğer bir çok teknolojiye benzer olarak geniş bir aralıkta hizmet sağlar. Kısaca internet nasıl çalışır açıklayınız. World Wide Web, menü-tabanlı bir sistemdir, kişisel ve iş uygulamaları için kullanımı kolaydır. World Wide Web nedir ve nasıl çalışır açıklayınız Web tarayıcıların (browsers), arama motorlarının (search engines) ve diğer Web araçlarının kullanımını açıklayınız Internet ve Web ile ilişkili uygulamaları belirleyiniz. Intranet (kurum içi ağ) ve extranet (dış ağ) terimlerini tanımlayınız ve organizasyonların bunları nasıl kullandıklarını tartışınız. 2
Niçin Internet i Öğrenmeliyiz? Internet çoğu insan hayatında önemli bir yer almaktadır. Bireyler kariyer imkanlarını araştırabilirler. Ticaret yapanlar online satış ve reklam yapabilirler. Çalışanlar iş arkadaşları ve işverenleri ile haberleşebilirler. 3
Internet Kullanımı ve Fonksiyonu Internet: bilginin serbestçe değişimi için bir biriyle bağlı ağların topluluğudur ve dünyanın en geniş bilgisayar ağıdır. İnternet kelimesi İngilizce internetworking (ağlar arası iletişim) kelimesinden türetilmiştir. Internet adresleme ve mimarisi: Internet TCP/IP ağ protokolüne dayanır. Internet üzerindeki her bir bilgisayar (8 bitlik 4 parçadan oluşan) toplam 32 bitlik bir IP adresine sahiptir. Her bir kısım 0-255 arası bir sayıdan oluşur. Internet Protokolü (IP): gerektiğinde bir ağdan diğer bir ağa akışın yönlendirilmesini sağlayan haberleşme standardı TCP: Transmission Control Protocol 4
Internet İnternet üzerinde mesajların yönlendirilmesi 5
Internet Kullanımı ve Fonksiyonu İletim Kontrol Protokolü (Transmission Control Protocol, TCP): Çoğu Internet uygulamaları tarafından IP ile kombinasyonlu ve çok yaygın olarak kullanılan iletim katman protokolü Bir kullanıcı internet üzerindeki diğer bir kullanıcıya bir bilgi gönderdiği zaman: Önce bilgi TCP protokolü ile paketlere ayrılır, her bir paket gideceği yerin adresini içerir. Sonra paketler istemci tarafından ağ sunucusuna gönderilir. Daha sonra bir Router e ve belirlenen adrese ulaşması için birçok yönlendirmeden sonra da pakette yazan IP adresine ulaşır. 6
Veriler küçük paketlerde gruplanır ve bunların her biri farklı iletişim kanalları üzerinden iletilir. Varış noktasında ise paketler tekrar birleştirilir. 7
Internet Nasıl Çalışır? Internet bir bilgisayardan (sunucu, host) başka birine veri iletir. Alıcı bilgisayar birinci bilgisayarın doğrudan bağlı olduğu bir ağa bağlı ise birinci bilgisayar mesajı doğrudan gönderir. Alıcı bilgisayar ve sunucu bilgisayar aynı ağa doğrudan bağlı değilse gönderici bilgisayar mesajı başka bir bilgisayara aktarır (relays), bu bilgisayar da mesajı iletir (forward). Veri yığın olarak geçilir ve paket olarak adlandırılır. 8
Tekdüze Kaynak Bulucu (Uniform Resource Locator, URL): Internet üzerindeki her bir bilgisayarı diğer sunuculara tanıtmak amacıyla o bilgisayar için atanmış adrestir. Web adreslerinin resmi ismi URL'dir. Bu adresler sayesinde aranan Web sayfalarını bulabilirsiniz. Her bir Web sayfasının sadece kendisine ait bir URL si vardır. Internet Nasıl Çalışır? (devam) Tarayıcının adres satırına bir URL yazılması; tarayıcının bilgi getirmesi için tam olarak nereye bakacağının söylenmesi demektir. 9
Örneğin; Web tarayıcısının adres satırına http://www.pkaharita.com.tr/hizmetler/genel/cografi_bilgi_sistemleri.html URL yazıldığında; Internet Nasıl Çalışır? (devam) http ; Web sayfasını görüntülemek için kullanılacak protokol adını, www.pkaharita.com.tr alan adını, hizmetler/genel Web sunucusunda Web sayfasının saklandığı dizinlerin adlarını, cografi_bilgi_sistemleri.html ise doküman adı ve formatını belirtmektedir. http: Hypertext Transport Protocol 10
Alan Adı Sistemi: IP adreslerinde 12 basamaklı (32 bitlik) bir sayıyı hatırlamak zor olabileceği için bir Alan Adı Sistemi (Domain Name System, DNS) bu sayıları bir alan adı ile eşleştirir. Alan Adı: Internet e bağlanan her bir bilgisayar için 32 bitlik IP adresine karşılık gelen İngilizce karakterlerden oluşan bir isimdir. Alan adı sistemi sunucuları: Alan adlarına karşılık gelen IP leri adresleyen bir veri tabanını içerir. Kullanıcıların internet üzerinden bir bilgisayara erişebilmesi için o bilgisayarın alan adını bilmeleri gerekir. 11
Alan adı sistemi hiyerarşisi: Kök alan: En üstte yer alır. Üst düzey alan: üç veya iki karakterden oluşan.com,.org,.ac gibi kurumsal ve iki karakterden oluşan.tr (Türkiye),.az (Azerbaycan) gibi ülke eklentilerinden oluşur. İkinci düzey alan: iki kısma sahiptir ve.gazi.edu,.egm.gov gibi üst düzey alan ve ikinci düzey adından oluşur. Üçüncü düzey alan: ana bilgisayar adını, bir özel ağı veya internet üzerindeki belirli bir bilgisayarı gösterir. Alan Adı Sistemi Hiyerarşisi 12
Internet Nasıl Çalışır? (devam) Alan adı uzantıları gov Hükümet kuruluşları Anlamları edu org com mil net ac int Eğitim kurumları (üniversiteler gibi) Ticari olmayan, kar amacı gütmeyen kuruluşlar Ticari kuruluşlar Askeri kuruluşlar Servis Sunucuları (Internet Servis Sağlayıcıları gibi) Akademik kuruluşlar (bazı ülkelerde edu yerine kullanılmaktadır) Uluslararası organizasyonlar, kuruluşlar 13
Internet e erişim Internet Nasıl Çalışır? (devam) LAN server vasıtasıyla bağlanma Serial Line Internet Protocol (SLIP)/Point-to-Point Protocol (PPP) vasıtasıyla bağlanma Bir online servis vasıtasıyla bağlanma Cep telefonları, PDA, ev uygulamalarına bağlanma. Örnek: cep telefonları için kablosuz uygulama protokolü (WAP) 14
15
16
Internete Nasıl Erişilir? (devam) Internet e erişmenin farklı yolları 17
18
19
20
21
22
23
Internet Hizmet Sağlayıcılar Internet hizmet sağlayıcılar (Internet service provider, ISP): Bireylerin veya organizasyonların internet e erişebilmelerini sağlayan her hangi bir şirket Çoğu, aylık kullanma ücreti alır. Çoğu ISP ve online hizmet sunucular; dijital abonelik hatları, kablo veya uydu aktarımı üzerinden geniş bantta internet erişimi sağlar. 24
Internet Hizmet Sağlayıcılar (devam) Farklı Internet bağlantılarıyla temel görevleri yerine getirmek için yaklaşık süreler 25
World Wide Web Web, WWW veya W3 olarak ta adlandırılır. Abone/sunucu modelini kullanan menü-tabanlı sistem Dünyadaki Internet kaynaklarını bir dizi menü sayfasında veya ekranlarda (bir bilgisayar da görünür) organize eder. Hypermedia: verileri Web sayfalarına bağlayarak kullanıcıların konulara diledikleri sırada erişmesini sağlayan araçlar. 26
World Wide Web (devam) Hypertext Markup Language (HTML): Web sayfaları için standard sayfa tanımlama dili HTML etiketleri: Tarayıcının bir Web sayfasında metnin nasıl formatlanacağını ve görüntüler, sesler ve diğer öğelerin nasıl yerleştirileceğini bilmesini sağlar Extensible Markup Language (XML): kelimeler, resimler ve diğer öğeleri bulunduran yapılandırılmış bilgi içeren Web dokümanları için işaretleme dili 27
Web Tarayıcılar Web tarayıcı (Web browser): Web e grafiksel ara yüz sağlayan bir bilgisayar ekranında hypermedia-tabanlı, kendine özel bir menü oluşturan yazılım Grafikleri, başlıkları ve bağlantılı metin bağları olan metin içeren menü Yaygın Web tarayıcılar: Microsoft Internet Explorer, Google,, Mozilla Firefox, Netscape Navigator Apple Computer s Safari Küçük uygulama (Applet): Web sayfalarına gömülmüş küçük program Ağ tarayıcısına eklenti (Web browser plug-in) : gerektiğinde bir Web tarayıcı ile yürütülebilecek harici bir program 28
29
Web Programlama Dilleri Java Sun Microsystems tarafından C++ tabanlı nesne yönelimli programlama dili Bir HTL dokümanı içine küçük programların (applets) gömülmesini sağlar Diğer programlama dilleri JavaScript VBScript ActiveX Hypertext Preprocessor (PHP) 30
Web Programlama Dilleri (devam) 31
Intranet Kurum içi ağ (Intranet): Internet, WWW standartları ve ürünleri kullanılarak kurulan kurum/şirket içi özel ağ Çalışanlar tarafında kurumsal bilgilere erişmek için kullanılır. İntranetler kullanıcılara kurumsal genişlikte bilgilere erişim sağlayan bir iç organizasyon ağıdır. İntranetler; işletmenin tümünde çok değişik türde bilgisayarlarda, kablosuz bağlantı sağlayan araçlarda, taşınabilir bilgisayarlarda çalışabilen ağlaştırılmış uygulamalar sağlar. Web herkes için açık olmasına karşın intranetler özeldir ve genel kullanıma karşı dışarıdan özel ağa girişleri önlemek için geliştirilmiş özel güvenlik yazılımlarından olan Ateş Duvarı (Firewall) ile korunmuşlardır. Intranet yazılım teknolojisi World Wide Web ile aynıdır. Basit bir intranet; dışarıdan istenmeyen ziyaretçileri engelleyen bir yazılım, TCP/IP standartlarını kullanan bir Web sunucusu, bir Web tarayıcısı kullanarak bu sunucuya istemci bir bilgisayarın bağlanması ile oluşturulabilir. 32
Extranet Dış ağ (Extranet): Bir şirketin seçili intranet kaynaklarının kendi müşterileri, tedarikçileri veya iş ortakları ile birbirlerine bağlandığı Web teknolojileri tabanlı ağ Bir işletme, yetkilendirilmiş satıcı ve müşterilerin iç ağa (intranet) sınırlı erişimlerine izin vererek bir ekstranet oluşturabilir. Örneğin; yetkilendirilmiş alıcılar, interneti kullanarak şirketin ürünlerinin özellikleri ve maliyetleri ile ilgili bilgileri elde etmek için şirketin iç ağının bir kısmına bağlanabilir. İşletme, iç ve ağa erişimin sınırlı ve güvenli kalmasını sağlamak için ateş duvarı kullanırlar. Ateş duvarı ayrıca sadece yetkili kullanıcıların siteye erişimini sağlandığından emin olmak için kullanıcıların kimlik doğrulamasını da yaparlar. Sanal özel ağ (Virtual Private Network, VPN): Internet uçlarındaki iki nokta arasında güvenli bağlantı 33
Intranet ve Extranet Internet, Intranet ve Extranet kullanıcıların özeti 34
Net Konuları Control, access, hardware, and security problems affect all networks, so you should be familiar with the following issues: Yönetim konuları Saldırıların önlenmesi Hizmet ve hız konuları Internet trafiği ve şirket intranetlerindeki trafiği takip etmek Mahremiyet (Privacy) Dolandırıcılık (Fraud) Güvenlik (Security) Kanunsuz Internet siteleri (Unauthorized Internet sites) 35
Net Konuları Management issues: Although the Internet is a huge, global network, it is managed at the local level; no centralized governing body controls the Internet. Preventing attacks is always an important management issue. Increasingly, states are proposing legislation to help collect sales tax from Internet sales. Service and speed issues: The growth in Internet traffic continues to be significant. Traffic volume on company intranets is growing even faster than the Internet. Companies setting up an Internet or intranet Web site often underestimate the amount of computing power and communications capacity they need to serve all the hits (requests for pages) they get from Web cruisers. 36
Net Konuları Privacy, fraud, security, and unauthorized Internet sites: As use of the Internet grows, privacy, fraud, and security issues become even more important. People and companies are reluctant to embrace the Internet unless these issues are successfully addressed. Unauthorized and unwanted Internet sites are also problems some companies face. A competitor or an unhappy employee can create an Internet site with an address similar to a company s. When someone searches for information about the company, he or she might find an unauthorized site instead. While the business use of the Web has soared, online scams have put the brakes on some Internet commerce. Many Internet users have cut back on their Internet shopping and banking because of potential Internet scams and concerns about privacy and identity theft. In a business setting, the Web can also be a distraction to doing productive work. Although many businesses block certain Web sites at work, others monitor Internet usage. Workers have been fired for inappropriate or personal use of the Internet while on the 37 job.