T.C. FIRAT ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HAYVAN BESLEME VE BESLENME HASTALIKLARI ANABİLİM DALI

T.C. FIRAT ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HAYVAN BESLEME VE BESLENME HASTALIKLARI ANABİLİM DALI RUMİNANTLARDA ÇİFTLİK GÜBRESİNİN TÜRKİYE EKONOMİSİNE VE TARIMINA KATKI SAĞLADIĞI YERLER Vet. Hek. Murat KALKAN DANIŞMAN: Prof. Dr. İbrahim Halil ÇERÇİ OCAK-2017 ELAZIĞ

İçindekiler Kapak Sayfası... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. İçindekiler... 1 1. Giriş... 1 2. Ruminant gübresinin ekonomik olarak kullanım olanakları.1 2.1. Fermante Gübre Üretimi, İçeriği ve Tarımda Kullanıldığı yerler:... 2 2.2. Biyoğaz Üretimi :... 3 2.3. Sinek Larvaları Üretimi:... 4 2.4. Organik Solucan Gübresi Üretimi Ve Kullanıldığı yerler:... 5 3. Organik Gübre Olan Solucan Gübresi Üretimi Hakkında bilgi...6 3.1 Organik Solucan Gübresinin Faydaları: 3.2 Tarımda Organik Solucan Gübresinin Önemi:... 8 3.3 Kimyasal Gübre ile Organik Solucan Gübresi Farkları... 9 3.4 Organik Solucan Gübresi Kullanım Miktarları:.....10 3.5 Humus Maddenin Önemi:... 11 3.6 Solucan Gübresi Üretim Sistemleri:... 11 3.7 Solucan Gübresinin Bitki Besleme Amaçlı Kullanımı:... 11 3.8 Solucan Gübresinin Tarım ve Toprak Üzerine Etkileri:... 11 4. Sonuç... 12 Kaynaklar... 13 1. Giriş 1

Türk toplumunun kurduğu devletler ve bu devletlerin ekonomik gelir kaynakları incelendiğinde Tarım ve Hayvancılık en başta gelenleridir. Türk devletleri ise 1. SAKALAR adıyla M.Ö 670 yılında Alp Er Tunga Kaanlığında kurulan ilk devlettir. 2. Büyük Hun İmparatorluğu M.Ö 220-46 yıllarında İlk Hükümdar Teoman tarafından kurulmuştur. Yine İslamiyet öncesi Orta Çağda 3. GÖKTÜRK KAANLIĞI (M.S 552-582), İslamiyet Sonrası Dönemde 5. KARAHANLI DEVLETİ(840-1042), 6. Büyük Selçuklu imparatorluğu (1037-1157), devamında Harizmşahlar, Timurlar, Babür Devletleri, Altınordu Hanlığı ve enson 3 cihana hükmeden 7. 1299 yılında Osman bey tarafından kurulan OSMANLI İMPARATORLUĞU, 8. 1923 de TÜRKİYE CUMHURİYETİ Kurularak Türk toplumu bu günümüze kadar gelmiştir. Söz konusu Türk devletleri çeşitli ekonomik yapılara sahip olsalarsa da bunlar içerisinde en büyük paya tarım ve hayvancılık sahip olmuştur. Bu sebeple tarım ve hayvancılık iki farklı sektör olarak değil, bir bütün gibi değerlendirilmelidir. Çünkü tarım ve hayvancılık bir bütün olarak ele alınıp birlikte değerlendirilmesi daha olumlu sonuçlar elde etmemize yol açacaktır. Hayvancılığın tarımın tamamını nasıl etkilediğini, günümüzde organik tarım adı altında büyükbaş hayvan dışkısının çeşitli işlemlerden geçirildikten sonra başta bitkisel üretimde olmak üzere tarımda yaygın olarak kullanılmaktadır. Bunlardan biri de ruminant dışkısını besin olarak tüketen solucanlar; bitkisel üretim için daha etkin solucan gübresi üretmektedirler. Bu da bitkisel üretim miktarını arrttırarak ülkelerin ekonomisine önemli ölçüde katkı yapmaktadır. Öte yandan ülkemizde solucan gübresi üretimi ile bir taraftan hayvancılık atıkları değerlendirilerek, daha değerli ürünler haline dönüştürlmektedir. Diğer taraftan da ülkemiz insanı için yeni bir iş kolu 2

doğmaktadır. Ayrıca, Büyükbaş hayvan dışkısı enerji alanında biyoğaz üretiminde, sinek larvalarının üretimi ile yem sektöründe değerlendirilmektedir. Bu seminerde; Genelde ruminant gübrelerinin hangi alanlarda kullanıldığı ve bu kullanımdan ne gibi kazanımlar sağlandığı kısaca anlatılacaktır. Özelde solucan gübresi üretimi derinlenmesine incelenip anlatılacaktır. 2.Ruminant Gübresinin Ekonomik Olarak Kullanım Olanakları 2.1. Fermante gübre üretimi ve tarımda kullanıldığı yerler: Büyükbaş hayvan gübreleri, iki sekilde elde edilir. Bunlar besi hayvanları ve süt hayvanlarıdır. Besi hayvanları gübresi esas alınırken hayvan sayısı birebir hesap edilir. Süt hayvanları gübresi esas alınırken sağmal inek sayısının 2,7 katı fazlası esas alınır. Geçmişten günümüze uzanan geleneksel yöntemde hayvan gübreleri açık bir alanda biriktirilir. Burada bu taze gübreler kendi kendine fermente olur. Bu sırada pek çok yararlı materyal de yağmur suları, güneş ışınları ve rüzgâr nedeni ile gübre yığınını terk etmektedir. Geriye kalan gübre de olmasi gereken gübre özelliginin pek çoğunu kaybetmiş olmaktadır. Büyükbaş hayvan gübresinden elde edilen organik gübrenin daha verimli olması için mutlaka belirli oranda içerisine katkı ilave edilmesi gerekir. Hem toprak için hem de bitki için oldukça yararlıdır. Büyükbaş hayvan gübrelerinin içerisinde idrarının da bulunması istenir. Büyükbaş hayvanların gübresinin nemi %80 civarındadir. Bu sebeple nem orani hesap edilirken %80 ortalama almak 3

gerekir. Nem oranının düşürülmesi hem fermantasyonla yapılır ki bu uzun bir süreçtir, hem de dışardan ısı desteği ile süreç hızlandırılarak (kurutularak) yapılır. Fermentasyon Sıcaklığı normal fermantasyonda ortalama 35-55 o C dir. Bu sıcaklık ortamı sağlandıktan sonra fermantasyon devam eder. Yaz aylarında ortalama bu süreç 45-60 günken, kış aylarında bu süreç 60-90 günü bulmaktadır. Sıcaklık fermantasyon sürecini doğrudan etkilemektedir. Fermante işlemi bittikten sonra gübre hazır hale gelmektedir. Tamamen organik olan gübre tarımsal üretimin her alanında kullanılabilir. Organik hayvan gübresinin toprakta meydanda getirdiği etkiler; 1- Toprağın besin maddesi zenginliğini artırır. 2- Toprağın su tutma kapasitesini ve geçirgenliğini artırarak toprağın havalanmasını sağlar. 3- Toprağın kolay tava gelmesini sağlar ve işlenmesi kolaylaşır. 4- Toprağın organik madde miktarını artırır. 5- Topraktaki mikroorganizma sayısı ve etkinliğini artırarak toprağın daha verimli hale gelmesini sağlar. Tarımda kullanıldığı yerler ve içeriği; İçerisinde; 1- %70-80 su 2- %15-20 organik olmayan madde 4

3- %0,05-07 Azot (N) 4- %0,2-0,3 Fosfor (P2O5) 5- %0,4-0,6 Potasyum (K2O) bulunur. Kullanıldığı yerler; 1- Tarımsal üretim 2- Seralar 3- Meyve ağaçları ve Diğer ağaçlandırma faaliyetleri 4- Bağlarda kullanılmaktadır. 2.2. Biyoğaz üretimi: gerekir. Biyogazı anlayabilmek için öncelikle fermantasyon kavramını tanımlamak Fermantasyon, organik maddelerin çeşitli bakteriler tarafından genelde ısı vererek kimyasal olarak çürümesi olayıdır. Biyogaz ise genellikle hayvansal, bitkisel, evsel ve endüstriyel atıkların havasız bir ortamda (anaerop) fermantasyonu sonucu elde edilen, yapısında büyük oranlarda metan ve karbondioksit gazı bulunan yanıcı bir gazdır. Biyogaz enerjisi bir bakıma güneş enerjisinin hayvanlar ve bitkiler bünyesinde biriken enerjidir. Havasız çürütme için uygun ortam koşulları doğada özellikle yaz şartlarında kolayca sağlanabildiği için biyogaz doğada kendiliğinden de oluşabilmektedir. Doğal gazla büyük benzerlik gösterir ama arasındaki en büyük farklılık biyogaz doğal gaza göre 5

yenilenebilir bir enerji türüdür. Biyogaz üretildikten sonra geriye organik açıdan zengin gübre kalmaktadır. Bu gübrede tarımsal arazilerde kullanılabilmektedir. Biyogaz Nasıl Elde Edilir Biyogaz, doğalgazın kullanım alanlarıyla paralel olarak kullanılabilen bir enerji kaynağıdır. Biyogaz kullanım alanları aşağıdaki gibi sıralanabilir, Doğrudan yakarak ısınma ve ısıtma, Motor yakıtı olarak kullanımı suretiyle ulaşım Türbin yakıtı olarak kullanımı ile elektrik üretimi, Yakıt pillerinde kullanımı, Mevcut doğal gaza katılarak maliyetlerin düşürülmesi, Kimyasal maddelerin üretimi sırasında biyogaz kullanımı Biyogaz kullanımının üstünlükleri; 1- Çevre dostudur, 2- Yenilenebilir bir enerji kaynağıdır, 3- Son ürünü organik açıdan zengin gübredir, 4- Az maliyetli atık yönetimi imkânı sağlar, 5 - Kırsal kesimin gelişmesine olanak sağlar, 6- Sera gazlarının salınımını azaltır, 7- Endüstriyel gelişimle birlikte yeni istihdam alanları yaratır. 6

Biyogaz Üretim Süreci Aşağıdaki resimde biyogaz üretim süreci gösterilmiştir. Biyogaz Bileşimi Genellikle üretilen biyogazın bileşiminde %52 oranında metan gazı (CH4), %45 oranında ise karbondioksit (CO2) ve %2 lik kısım ise hidrojen sülfür(h2s), oksijen (O2), azot (N2), hidrojen (H2) ve karbon monoksit (CO) ten oluşur. 7

Organik madde çürüme akışı aşağıdaki resimde gösterilmiştir. Biyogaz üretim kaynakları Aşağıdaki tabloda gösterilen hammaddeler 1 ton materyal başına üretilebilecek biyogaz miktarını m 3 biyogaz/ton hammadde cinsinden gösterir 8

2.3. Sinek larvaları üretimi: Güney Afrika, insan tüketimine yönelik çiftlik balıkları için binlerce sineğin gıda sanayinin artıklarıyla (hayvan gübresi, mezbahaların kan ve beyin artıkları) beslenerek semireceği dev bir böcek yetiştirme fabrikası kuruyor. Fabrika 2014 Baharında açıldığında, karasinek, asker sinekler ve kurt sinekleri, şeker, maya ve süt tozu ile doldurulmuş büyük kafeslerde saklanacak. Her bir dişi sinek, 750 civarında yumurta bırakacak. Bunların bazıları yeni yumurtlaması için ayrılacak. Kalan yumurtalar atık dönüşüm merkezine taşınacak, orada larvalar yumurtadan çıkıp beslenerek üç gün gibi kısa bir sürede ağırlıklarının 400 katına ulaşacak. Böylelikle yerel ölçekte atıklar ortadan kalkarken gıda zinciri de sürdürülebilir bir hal alacak diyor. Projeyi yürüten Western Cape eyaletindeki Stellenbosch ta bulunan 3,7 Milyon ABD Dolarlık fabrikanın sahibi Agriprotein firmasından Jason Drew. Şu an dünya balık ihtiyacının yarısından fazlası yetiştiricilikten temin ediliyor ve avcılık yoluyla elde edilen balığın miktarında düşüş var, balık yemi fiyatları son 30 yılda iki katına çıkıp yemin tonu 2000 ABD Dolar a ulaştı. 1 kg çiftlik somonu için 3 kg, 1 kg tuna içinse 20 kg balık yemi gerekiyor. Balık yemini üretimini daha sürdürülebilir hale getirmek anlamında çok etkili bir fırsat var önümüzde diyor Drew. Agriprotein ve araştırma ortağı Stellenbosch Üniversitesi nden Dr Elsjep Pieterse beş yıldır sineklerin küçük kümeler halinde organik atıkla beslenerek üretilmesi için denemelere devam ediyor. Son 18 aydır, sürecin endüstriyel 9

ölçekte işleyebileceği kanıtlanmış durumda ve proje Mayıs ta bu çabalardan dolayı 100.000 ABD dolarlık bir yenilikçilik ödülü aldı. Drew, Ekim 2014 e kadar, günlük 110 ton atığı fabrikaya alıp 17 ton yaş larvayı seri olarak üretmeyi amaçlıyor. Şimdiden, yerel çiftliklerden gelmesi olası talebi karşılayamayacaklar gibi görünüyor İkinci daha büyük bir fabrikanın, 2014 ün sonuna kadar açılması ve günde 165 ton atık tüketerek üretim yapması planlanıyor. Günde 210 ton atık tüketmesi planlanan üçüncü fabrika, Agriprotein in teknolojiyi uygulayabilecek 30 kadar farklı ülkeye lisans vereceği 2015 yılı için planlanıyor. Zamanla, larvanın yağ, ilaç gibi alanlarda kullanılmasını umuyorlar. Larvaları direkt tüketmekle ilgili olarak da güvenli ama lezzetsiz yorumunu yapıyor Drew. Böceklerin Besin Maddesi İçeriği Böceklerin besin maddesi içeriği, yaşam safhası, yetiştirme şartları ve büyütme metoduna göre değişmektedir. Örneğin, kanatlı dışkısında yetiştirilen karasinek larvasının buğday sapı, yonca ve malt atıklarında yetiştirilen aynı canlıya göre KM içeriği daha düşük, metionin içeriği ise daha yüksektir (Jozefiak ve Engberg, 2015). Böcek proteininin amino asit içeriği Çizelge 1 de, farklı yaşam safhalarındaki besin maddesi içerikleri ise Çizelge 2 de verilmiştir. Çizelge 1 ve 2 den görüldüğü gibi böceklerin ham protein (HP), ham yağ (HY) ve esansiyel amino asitler bakımından zengin olduğu söylenebilir. 10

Çizelge 1. Bazı böcek proteinlerinin amino asit kompozisyonları, ham proteinin % si olarak (Jozefiak ve Engberg, 2015) aminoasit Un kurdu (T. molitor) Larva Tropikal çekirge (G.silligat us) Subimago Tarla çekirgesi (G. assimilis) Imago Büvelek sineği (H.İllucens ) Larva Türk hamam böceği (S. lateralis) Subimago Karasinek (M. domestica) Larva Histidin 2.7 2.2 2.1 2.6 2.5 2.8 2.6 Arjinin 4.5 5.7 5.8 4.8 5.6 4.9 5.8 Treonin 3.6 3.5 3.3 3.6 3.3 3.3 4.3 Tirosin 5.4 4.2 4.5 6.0 5.6 5.1 3.1 Valin 5.9 5.2 5.3 5.6 5.1 4.4 4.8 Metionin 1.2 1.6 1.2 1.4 1.3 2.2 2.9 Sistin 0.6 0.9 0.5 0.7 0.7 0.4 1.2 İzolösin 4.0 3.7 3.4 4.0 3.1 3.2 4.0 Lösin 6.9 6.9 6.6 6.6 5.8 5.7 7.4 Fenilalanin 3.2 3.1 2.9 3.8 3.0 5.0 3.6 Lizin 4.9 5.3 5.0 5.6 4.9 6.9 7.8 Tiriptofan 1.0 0.9 0.7 1.1 0.8 3.2 1.2 Toplam 43.9 43.2 41.3 45.8 41.7 47.1 48.7 Balık unu Çizelge 2. Bazı böceklerin besin maddesi kompozisyonu (Jozefiak ve Engberg, 2015) si olarak verilmiştir İçerik Tarla çekirgesi (Gryllus assimilis) Karasinek (Musca domestica) Büvelek sineği (Hermetia illucens) Un kurdu (Tenebrio molitor) Türkistan hamamböceği (Blatta lateralis) Imago Subimago Pupa Larva Larva Larva Genç Yavru Her kg KM de Toplam 21.5 19.3 20.1 20-24 22.1 26.8-27.3 - enerji, MJ Ham 70 94 157 16-86 70 51-88 86-89 selüloz, g Ham kül, g 64 54 55-98 31-173 146-284 10-45 46-54 Fosfor, g 8 8.6-9.2-24.0 6.4-15.0 4.4-14.2 0.6-0.7 Kalsiyum, 9.9 3.1-3.1-8.0 50.0-86.0 0.3-6.2 0.2 g Ham 564 638 630-762 380-604 411-450 451-603 543-734 protein, g Ham yağ, g 238 168 144-161 90-260 150-350 250-431 176-261 Amino asitler (her 16 g N de) Glizin, g 3.0 2.7 3.9-4.3 3.7-5.1 5.1 3.9-5.6 4.6-4.8 Arjinin, g 3.7 3.3 4.2-5.9 3.7-5.8 4.8-8.0 3.8-5.6 3.8-5.6 Treonin, g 2.1 1.9 3.0-3.4 2.0-4.4 1.3-4.8 3.5-4.4 2.5-3.3 Valin, g 3.4 3.0 3.4-4.6 1.3-5.1 5.6-9.1 5.5-6.6 4.4-5.1 11

Metionin, 0.8 0.8 1.5-2.6 1.3-4.6 1.4-2.4 1.1-2.0 1.1-1.2 g Sistin, g - - 0.4 0.5-1.0 0.1 0.8-0.9 - Lösin, g 4.2 3.6 4.9-5.4 4.5-7.8 6.6-8.4 6.7-10.6 4.7-5.8 Lizin, g 3.2 2.9 4.8-6.5 5.0-8.2 5.5-8.0 4.6-6.1 4.0-4.9 Yağ asitleri (her kg yağda) SFA, g 351 352 476 417 749 229-334 28.7 MUFA, g 298 261 307 314 155 407-536 46.3-50.2 PUFA, g 336 369 291 399 74 254-323 138-219 Toplam 22 17 - - 2 2-4 1-11 omega 3, g Toplam omega 6, g 314 352 - - 23 81-93 35-207 SFA: Doymuş yağ asitleri, MUFA: Tekli doymamış yağ asitleri, PUFA: Çoklu doymamış yağ asitleri 2.4. Organik solucan gübresi üretimi ve kullanıldığı yerler: Ülkemiz açısından yeni olsa da Solucan Gübresi, 50 yılı aşkın bir süredir ABD başta olmak üzere, Avrupa ve dünyanın birçok ülkesinde üretilmekte ve her tür meyve, sebze, ağaç ve bitki türlerinin yetiştirilmesinde kullanılmaktadır. Kırmızı Kaliforniya Solucanı, diğer adıyla "Eisenia Foetida" toprak solucanları hızlı çoğalmaları, tüketim ve üretimlerinin çabuk olmaları ile bilinir. Bu nedenle gübre üretiminde tercih edilebilir yapıdadırlar. Organik büyükbaş hayvan dışkıları, organik bitkisel atıklar ve evsel organik atıklar ve kâğıt atıkları, bu solucanlara besin maddesi olarak verilir, bunlar da söz konusu atıkları işleyerek kısa süre içerisinde daha yüksek kalitede bir gübre haline dönüştürür. Diğer bir anlatımla, Solucan Gübresi (İngilizce: Vermicompost veya Vermicomposting), sebze, çiftlik veya gıda atıklarının ayrıştırılarak solucanların sindirim sistemlerinden geçirilmesi sonucu elde edilen Organik Gübredir. 12

Solucan Gübresi nin dünyadaki yaygın ismi Vermicompost, solucan gübresi üretim biçimine de Vermicomposting denir. Solucanlar, toprak altında yaşamını sürdürürken, milyonlarca yıl maruz kaldığı patojenlere karşı güçlü bir bağışıklık sistemi oluşturmuşlardır. Solucanların dışkılarından elde edilen Organik Solucan Gübresi de, sebze, meyve ve bitkinin verimini, dayanıklılığını, kalitesini arttırırken, kök ve kök çevresindeki hastalıklara karşı direnç sağlayan bir organik gübre çeşididir. Solucan gübresi, mikrofloralar ve özel solucanların organik maddeleri humik maddelere dönüştürme işlemi sonucu çıkan üründür. Solucan gübresinin en bilinen faydalarından biri ürünlerin yetiştiğı toprağı kimyasaldan arındırmasıdır. Böylelikle toprak doğal florasına yeniden kavuşmakta ve hasat edilen ürünlerin organikliği daimi hale gelmektedir. Solucan gübresinin kullanıldığı bir toprak 5 yıl boyunca doğal florasını koruyacak verimliliğe ulaşmaktadır. Organik yem ve gıda maddelerine yönelik talebin artışına bağlı olarak solucan gübresinin de kullanım alanları her geçen gün genişlemektedir. Solucan gübresi toprakta yetişen bitkilerin köklerini sararak toprakta bulunan zararlılara karşı korumaktadır. Aynı zamanda köklerde soğuk hava nedeniyle oluşan donmaların önüne geçen solucan gübresi hasat edilen ürünün kalitesini ve miktarını arttıran özelliğe sahiptir. Normal gübre ile elde edilecek 13

hasattan daha fazlasının üretilmesine yardımcı olur. Verimi ortalama %30 oranında arttırdığı görülmüştür. Solucan gübresinde bulunan organik ve mineral maddeler bir bitkinin yetişme sürecinde ihtiyaç duyduğu maddelerdir. Toprağın verimliliğini arttıran mikroorganizmalar açısından zengin olan solucan gübresinin tarımdaki bir diğer önemli etkisi ise su tutma özelliğidir. Nemi ve suyu hapseden solucan gübresi bitkinin ihtiyaç duydukça gübredeki suyu emmesini sağlar böylelikle bitki doğru zamanda ve gerektiği kadar su almaktadır. Bu özelliği ile sulamada %40 a varan tasarruf etkisi sunar. Solucan gübresi çeşidi itibari ile toprağın rengini koyulaştırarak toprağın doğal ısısını arttırır. Bu sayede bitki köklerini soğuk havanın yıpratıcı etkisine karşı korur. Hastalıklı bitkileri iyileştirici özelliği bulunur. Mevcut hastalıklı köklere verdiği etki ile hızlı bir yenilenme özelliği sunar. 3. Organik Gübre Olan Solucan Gübresi Üretimi 3.1 Organik Solucan Gübresinin Faydaları: 1. Humusu az olan toprakları iyileştirir, 2. Topraktaki faydalı mikroorganizmaları uyarır, 3. Toprağın genel durumunu iyileştirir ve topraktaki organogenetik elemanlarını bitkilerin alabileceği şekile dönüştürür; 14

4. Organik maddeleri az olan topraklar için organik azotun yüksek oranı büyük önem taşımaktadır, özellikle uzun süre mineral gübrelemeden sonra; 5. Gübre özün içerdiği besleyici elemanlar daha uzun süre için toprakta kalmaktadır, bu da bitkilerce daha iyi alınmalarını sağlar; uyumludur; 6. Hızla suda çözünür ve ziraatta kullanılan tüm ilaç ve gübrelerle 7. Bitkilerin sağlam kök sistemi oluşması için yardımcı olur, bitkilerin stres ve patojenlere karsı dayanıklılığını artırır ve ekolojik temiz ziraat ürünlerinin üretimi için mükemmel bir gübredir. Sebzeler %30-50 yüksek verim sağlar. Tohum çimlenmesi enerjisinde %40 oranında artış sağlayarak tohum maliyetini düşürür. 10-15 gün erken fide oluşumu sağlar. 10-15 gün erken hasat sağlar. Ekolojik olması nedeniyle solucan gübresi ile beslenen sebzeler orijinal renk, aroma ve lezzete sahip olur. Sulu solüsyonları yaprak ve gövdede pestisit görevi görür. Tarla tarımı üzerine etkileri %40-70 verim artışı sağlar 15

Yıl boyu toprağın besin maddesi içeriğini korur. %15-45 yüksek oranda nişasta sentezlenmesini sağlar. Meyve üzerindeki etkileri Hızlı ve güçlü fidan gelişimi sağlar. %100 başarılı tansplantasyon(şaşırtma) sağlar. Meyveler 10-15 gün erken hasat edilir. Meyvelerin daha büyük, aromalı ve lezzetli olmalarını sağlar. Meyvelere ekolojik, temiz, kansorejen madde içermeyen yüksek vitamin ve besleyici değerlere sahip özellikler kazandırır. Çim üzerine etkisi Çok güçlü, dayanıklı olmalarını ve hızlı büyümelerini sağlar. Çimlerin sararmalarını engeller Çimlenme verimini artırarak tohum maliyetini düşürür. 3.2 Tarımda Organik Solucan Gübresinin Önemi: Dünyada organik tarım ürünlerinin tercih edilmesi ile beraber kitlesel tarımcılıkta da kullanılmaya başlanan solucan gübresi aynı zamanda kullanıldığı toprakta uzun süreli etki yarattığı için tarımcıların tercihi arasında yer almaktadır. Daha hızlı hasat imkânı sunması tarımcılıkta daha fazla ürün hasat edilmesini 16

kolaylaştırmaktadır. Ortalama her hasat döneminde 20-25 gün kadar erken hasat imkânı sağlayan solucan gübresi tarımda karlılık artışını sağlayan özelliktedir. Diğer Hayvansal gübrelere oranla içerdiği humik madde oranı 8 kata kadar daha fazladır. Her türlü tarla, sera bitkileriyle dekoratif ve çiçekli süs bitkilerinde organik gübre olarak toprağın verimini artırmak için kullanılabilir. Bu nedenle tarımsal faaliyetlerde yetiştirilen her ürün için etkili olarak kullanılabilme özelliği bulunur. Kullanım kısıtı ve kullanım zamanı bulunmaz. Diğer gübrelerde olduğu gibi belli dönemlerde uygulanıp sonrasında ya da öncesinde tohumlama yapma zorunluluğu bulunmadığından tohum ekiminden, hasata kadar geçen süre içinde istenildiği zaman kullanılabilir ve istenilen etki alınır. Çözünebilen mineral maddeleri ve nemi diğer gübrelere oranla daha iyi saklar. Bu sayede sulamada %40 a varan azalma sunar. Topraktaki doğal solucan miktarını da arttıran solucan gübresi bu solucanlarla bitki köklerinin daha iyi beslenmesine olanak sunmaktadır. 17

3.3 Kimyasal Gübre ile Organik Solucan Gübresi Farkları: Kimyasal Gübre Solucan Gübresi Yararlı Bakteriler Biyolojik aktivasyonu yok eder, verimliliği her kullanımda dahada azaltır. Her defasında geride daha güçsüz bir toprak bırakarak bir sonraki ekim için daha fazla miktar kullanmak gerekir. Çok yüksek miktarda biyolojik aktivasyon barındırır, bu şekilde düzenli bir kullanımdan sonra her ekimde daha az gübreleme gerekir PH Oranları Bitki Hormonları İkincil Besleyici İçerik Organik Karbon Her kullanılışta toprağın Ph dengesini bozarak tuzlanmayı ve alkaliliği arttırır. İçermez. İçermez. İçermez. Toprağın Ph dengesini korur, tuzlanma ve alkalilik kontrolünü sağlar. Yeterli miktarda doğal hormonla ürünlerin yetişmesine katkı sağlar. Bitki için yeterli miktarlarda Kalsiyum (Ca), Magnezyum (Mg) & Sülfür (S) içermektedir. Çok yüksek miktarda organik karbon ve humus içererek toprak verimini arttırır. Üçüncül Besleyici İçerik EC Doğrulaması Toprak Dokusu Su Tutma Kapasitesi İçermez. Toprakta EC dengesizliğine ve bitkide beslenme yetersizliğine yol açar Toprağın dokusunu bozarak havalandırma özelliğini kaybetmesine yol açar. Toprağın su tutma kapasitesini azaltır. Bitki için yeterli miktarlarda Çinko (Zn), Bor (B), Manganez (Mn), Demir (Fe), Bakır (Cu), Molybdenum (Mo) ve Klor (Cl) içerir. Toprakta EC yi dengelemeye yardımcı olarak bitkinin beslenme verimini arttırır. Toprağın dokusunu zenginleştirerek havalandırma özelliğini arttırır. Toprağın su tutma kapasitesini arttırır. Enzim İçerikleri Elde Edilen Ürünler Çoğunlukla tek element veya maksimum iki element içerirler. Gerekli tüm besinleri tek tip bir kimyasal gübrede bulmak mümkün değildir. Ürünlerde organik koku ve lezzet bulunmaz. Bitkiler için yeterli miktarda Nitrojen, Fosfor ve Potasyum ihtiva eder. NPK yönünden bir bitkiye gerekebilecek içeriğe sahiptir. Ürünler % 100 Organik olarak elde edilir 18

3.4 Organik Solucan Gübresi Kullanım Miktarları: Bitki Cinsi Miktar Birim Hububat ve Tarla Bitkileri 100-200 Kg/DA Sera ve Tarla Sebzeler 100-150 Kg/DA Meyve Ağaçları 0,5-4 Kg/AĞAÇ Çiçekli Bahçe Bitkileri 300-400 Gr/m² Çim 300-400 Gr/m² Çiçekli Saksı Bitkileri 300-400 Gr/SAKSI Çiçeksiz Saksı Bitkileri 150-200 Gr/m² 3.5 Humus Maddenin Önemi: Bitkilerin Büyümesi ve Hayatta Kalabilmesi için Anahtar Role Sahip Solucan gübresini diğer organik gübrelerden farklı kılan, solucanlar tarafından salgılanan içeriktir. Toprakta veya herhangi bir organik maddede oluşumu yıllarca sürerken, bu süreç solucanlar tarafından birkaç ay içinde gerçekleştirilmektedir. Humus olmadan bitkilerin büyüyebilmesi ve hayatta kalması mümkün değildir. İçinde yer alan 4 temel faktör bitkileri olumlu yönde geliştirmektedir: 1- Bitkilerin, besinleri topraktan ayrıştırmasını kolaylaştırır. 2- Çözülmemiş mineralleri organik maddeye dönüştürerek, bitkilerin kullanımına hazır hale getirir. 3- Bitki kök gelişimini uyarır. 19

4- Bitkilerin stresini azaltmaya yardımcı olur. Solucan gübresindeki, varlığı, kimyasal gübrelerin bile daha iyi çalışmasını sağlar. Solucan gübresi tarafından izole edilen humik asitler, bitki köklerinin uzamasını ve yanal köklerin oluşumunu belirgin biçimde geliştirir. Solucan gübresi, humus içeriği sayesinde toksin maddeleri, zararlı bakteri ve mantarları topraktan ayıklar ve bitkileri korur. 3.6 Solucan Gübresi Üretim Sistemleri: 1.Aşama: Solucanların Yerleştirilmesi Sistem kurulurken en alt basamağa gazete, karton gibi organik kâğıtlar serilmektedir. Bu esnada sistem içerisinde hiç bir boşluk kalmaması gerekir. En altta kalan bölgeye Yatak adı verilir, Bu bölgede solucanın kendi organik gübresinin kullanılması nedeniyle birçok avantaj sağlanmaktadır. Bu avantajlar: 1- Yataklık yayılarak hafifçe bastırılır, bu bastırma işlemi yataklığın kendini sıkmasını ve bir kütle oluşturmasını sağlar. Oluşan kütle gazete parçalandıktan sonra bile sistem içindeki gübreyi tutarak aşağıya bırakmaz. 2- Solucanlar bir yerden taşındıkları için stres altına girmektedirler. Kullanılan yataklık kendi gübreleri olduğu için bu stres koşullarını çok hızlı bir şekilde atlatmakta ve ortama adaptasyonları çabuk olmaktadır. Bunun sonucunda 20

solucanlar hızlı bir şekilde gübre yapmaya devam etmekte verimlilik oldukça artmaktadır. 3- Solucan gübresinin oluşumunda solucanlar kadar mikroorganizmaların da katkısı pek çoktur. Tabana serilen yataklık içerisindeki mikroorganizmalarda solucanlardan sonra çalışmaya başlayarak gübrenin olgunlaşmasını hızlandıracaktır. Yataklık serildikten sonra üstteki 2. tabakaya solucanlar her yere eşit miktarda olacak şekilde yerleştirilir ve üst tarafın düzlemesi yapılır. 3. tabakaya tamamen olgunlaşmış Organik Mama dökülür ve düzlemesi yapılır. Ortamın nemi % 80-85 ve sıcaklığı 20-25 C ayarlanır ve böylece sistem kurulmuş olur 2. Aşama: Solucanlara Organik Mama Verilmesi: Solucanlar koyulduktan sonra 1 hafta gözlem yapılır. Ortama adaptasyonları gerçekleştikten ve mamaları bitirdikten sonra ilk 2 ay haftada bir mama verilir. Burada önemli olan nokta sıcaklık ve nem ayarlarıdır. Bu iki husus kesinlikle göz ardı edilmemelidir. Solucanlar ilk mama verilmede olduğu gibi gerekli nem ve sıcaklık koşulları altında belirli periyodlarda mama verilir. İlk 2 ay hafta da 1 defa mama verilmesi tavsiye edilir. Daha sonra sistem dolana kadar 3 günde bir mama verilir. 21

Süreç bu şekilde sistem tamamen dolana kadar devam etmektedir. Sistem tahmini olarak 6-7 ayda dolmaktadır Sistem tamamen dolduğunda bir sonraki aşama olan otomatik kesime geçilir. 3. Aşama: Otomatik Kesim Sistemi otomatik kesim işlemi, sistem içerisindeki kesici bıçakların bir motor yardımı ile hareket ettirilmesi sonucu gerçekleşir. En alta koyulan gazete, karton vb. 6 ay içerisinde parçalanarak yok olur. Gübre yeterli nem ile birlikte kendini sistem içinde tutmakta ve aşağıya düşmemektedir. Bıcaklar, sistem boyunca en alttaki olgunlaşmış gübreyi keserek hasat işlemi yapar. Vermikompost işleminde Eisenia foetida kullanılması kesim sırasında büyük avantajlar sağlamaktadır. Eisenia foetida epigeik bir türdür, yüzeyin 10-15 cm derinliğinde yaşamaktadır. Solucanların üst kısımda yaşamlarını devam ettirmesi kesim sırasında solucanlara hiç bir zarar vermemektedir. 3.7 Solucan Gübresinin Bitki Besleme Amaçlı Kullanımı: Özellikle ticari bitkiler ve tarımsal ürünlere sadece %5 solucan gübresi takviyesi yapılması bile bariz bir şekilde iyileşme ve verim artışı sağlamıştır. Ayrıca solucan gübresi uygulanan soğanlı süs bitkilerinin çok daha kısa sürede çiçeklendiği tespit edilmiştir. Lahana üzerinde yapılan bir çalışmada hasat vaktine kadar solucan gübresi uygulanmış olan toprak üzerinde yetiştirilen ürünlerin, diğerlerine oranla çok daha hızlı büyüme ve olgunlaşma gösterdiği, aynı zamanda 22

verimin belirgin bir şekilde arttığı gözlenmiştir. Solucan gübresinin bitkiler üzerindeki etkisini test etmek amacıyla yapılan çalışmalara burada daha pek çok örnek verebiliriz. Kısaca, solucan gübresi günümüze kadar yüzlerce bitki üzerinde pek çok kez denenmiş ve her seferinde sonuçlar diğer tüm organik veya kimyasal gübrelere oranla çok daha iyileştirici çıkmıştır. Solucan gübresi uygulanan ticari bitkilerde verim artışı bitki cinsine göre değişmekle birlikte ortalama olarak en az %30 artmıştır. Ayrıca %100 organik olan solucan gübresi aşırı su tutma kapasitesi sayesinde, bitkileri sulama aşamasında %40 oranında tasarruf sağlamış ve toprağın sürekli nemli kalmasına yardımcı olmuştur. 3.8 Solucan Gübresinin Tarım ve Toprak Üzerine Etkileri: Tamamen organik bir yapıya sahip olan solucan gübresi, toprağın doğal dengesini korumakla kalmaz aynı zamanda bitkilerin daha sağlıklı ve verimli olması için gereken tüm şartları sağlar. Kırmızı Kaliforniya solucanı dışkısından elde edilen solucan gübresi ile yapılan bilimsel denemeler bitki köklerinin daha sağlıklı ve hızlı geliştiğini, elde edilen ürünlerin verim ve kalitesinin önemli ölçüde arttığını ayrıca ürünlerin doğal aromasının çok daha zengin olduğunu göstermektedir. Solucan gübresi kullanılarak yapılan bilimsel denemeler bitkilerin çeşitlerine göre değişmekle birlikte ortalama olarak verim üzerinde %30 ile %70 oranında artış ve bitkisel hastalıklarda önemli ölçüde azalma olduğunu göstermektedir. 23

4. Sonuç Şu ana kadar yapılan araştırmalar bize Ruminant çiftlik gübresinin ekonomik açıdan çok yönlü kullanım alanlarının olduğunu göstermektedir. Bunların içinde de en önemli olanı organik solucan gübresi üretimidir. Özellikle batı ülkerinden Hollanda ve Orta doğu ülkerinden İsrailin tarım alanında iyi bir yerde olduğu bilgisi bilinmektedir. Bu ülkelerde organik solucan gübresi üretimi yapılmakta ve tarımsal alanda kullanılmaktadır. Hatta bu ülkelerde solucan gübresi ihracatınıda sıcak bakılmamaktadır. Günümüzde Bu ülkelerdeki gelişmeler ülkemizde de tarımsal reform hareketinde organik gübre üretimi, (gübreden gübre üretilmesi) teknik ve taktiksel olarak geliştirilmeli ve ekonomik değerleri artırılmalıdır. Bu sayede üretimin yanında ülkede her gün artan işsizlik problemini de azaltmış olabilir. 24

Kaynaklar 1. Yusuf YEL. Makine Mühendisi. Organik Gübre Tesisleri Uzmanı.(www.yusufyel.com) fermantasyon nedir- süresi-son ürünü- fermantasyon sistemleri. 15.01.2016 2.www.tarımkütüphanesi.com/ Ahır gübresi ve kullanım alanları/yapılışı.16.01.2016 3.Emre LEBLEBİCİOĞLU/ Karabük Üniversitesi Enerji Sisemleri Mühendisi ve Mekatronik Mühendisi (www.mühendisbeyinler.com Biyogaz nedir- nasıl elde edilir- makalesinden.14.01.2016 4. Serdar ZORLU Ziraat Mühendisi (solcantarim.com) websayfası alıntıları. 10.01.2016 5- https://yesilgazete.org/blog/2013/10/22/sinekler-balik-yemi-olacak/6 Olive Heffernan imzasıyla The Guardian da yayımlanan yazıyı, Yeşil Gazete gönüllü çevirmenlerinden Özlem Katısöz ün çevirisiyle sunulan yazıdan alıntı.21.01.2017 6- KSÜ Doğa Bil. Derg., 19(3), 272-278, 2016 Böcek Kökenli Protein Kaynaklarının Yem Değeri ve Kanatlıların Beslenmesinde Kullanılabilme Olanakları, Kasım ÖZEK/ Güney Marmara Kalkınma Ajansı, Balıkesir/ Kabul (Accepted): 22.04.2016 25