7. Sahibkarlıq fəaliyyətinin vergiyə cəlb olunması Azərbaycanın vergi qanunvericiliyinin sistemləşdirilməsi istiqamətində edilmiş

7. Sahibkarlıq fəaliyyətinin vergiyə cəlb olunması Azərbaycanın vergi qanunvericiliyinin sistemləşdirilməsi istiqamətində edilmiş ilk cəhd olan Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi 1 yanvar 2001-ci il tarixində qüvvəyə minmiş və Azərbaycanda vergi sisteminin əhə miyyətli dərəcədə təkmilləşdirilməsi ilə nəticələnmişdir. Vergi sistemini daha da tək mil ləşdirmək məqsədilə sonralar bu Məcəlləyə 19 əlavə və düzəliş edilmişdir. Bu düzəlişlərə baxmayaraq, vergi sisteminin ətraflı tədqiqi və sorğu nəticələri onu deməyə əsas verir ki, Azərbaycanın vergi sistemi, o cümlədən vergi qanunvericiliyi və vergi inzibatçılığı ölkənin özəl sektorunun inkişafına mane olur və bu səbəbdən də hələ də onun səmərələşdirilməsinə ehtiyac var. 2005-ci ildə Azərbaycanda fəaliyyət göstərən 350 firma arasında DB tərəfindən aparılmış sorğu nəticəsində hazırlanmış İnvestisiya Mühiti ilə bağlı Hesabatda vergi sistemi (vergi inzibatçılığı və vergi dərəcələri) və korrupsiya Azərbaycanın biznes qurumlarına mane olan üç əsas əngəl kimi göstərilib. Firmaların 25 faizi vergi sistemini bizneslə məşğul olmağa mane olan əsas əngəl kimi görür. (7.1-ci cədvələ baxın). Cədvəl 7.1 2005-ci ildə Azərbaycanda sahibkarların üzləşdiyi altı ən böyük əngəl (sorğuda iştirak etmiş firmaların faiz nisbəti ilə) No. Sahə Faiz 1 Vergi inzibatçılığı 25 2 Vergi dərəcələri 23 3 Korrupsiya 21 4 Maliyyə mənbələrinə çıxış 8 5 Gömrük və ticarət qaydaları 8 6 İcazə və lisenziyalar 8 Mənbə: DB-ın 2005-ci il Azərbaycan üzrə İnvestisiya Mühiti ilə bağlı Hesabatı. DB və IFC tərəfindən keçirilmiş son iki sorğu onu göstərir ki, 2005-ci ildən bəri heç də çox böyük dəyişiklik baş verməmişdir. Doing Business 2009 hesabatına əsasən, Azərbaycan vergilərin ödənilməsinin asanlığı baxımından 178 ölkə arasında 102-ci yeri tutur (7.2-ci cədvələ baxın). IFC-in 2007-ci ilin sonlarında keçirdiyi sorğudan məlum olur ki, vergi inzibatçılığı hələ də problem olaraq qalır və Azərbaycanda hüquqi tənzimetmə sahəsində altı ən çətin məsələ arasında beşinci yeri tutur. 110 Azərbaycanda Kiçik və Orta Müəssisələr üzrə Araşdırma

Fərdi sahibkarların böyük hissəsi və KOM-ların yarıdan çoxu sadələşdirilmiş vergitutma sistemində fəaliyyət göstərir. Sadələşdirilmiş vergitutma sistemi uzrə vergi öhdəliklərinin həcmi çox yuksək olmasa da, standart və sadələşdirilmiş vergitutma sistemləri uzrə vergi dərəcələri arasındakı fərq ya sahibkarları öz bizneslərini genişləndirməkdən çəkindirərək onların inkişafına mane olur, ya da onları qeyri-rəsmi iqtisadiyyata yönləndirərək, vergidən yayınma və korrupsiyaya sövq edir. Cədvəl 7.2 Azərbaycan Doing Business 2009-da Sahə Yer Bizneslə məşğul olmağın asanlığı 33 Biznesə başlanılması 13 Tikinti icazələrinin alınması 155 İşçilərin işə götürülməsi 15 Əmlak qeydiyyatı 9 Kreditlərin alınması 12 İnvestorların qorunması 18 Vergilərin ödənilməsi 102 Xarici ticarət 174 Müqavilələrin icrası 26 Biznesin ləğvi 81 Mənbə: IFC/DB Doing Business 2009. Rəsmi iqtisadiyyatda fəaliyyət göstərən şirkətlər bizneslərini inkişaf etdirdikcə, standart vergitutma sisteminin yüksək vergi dərəcələri və vergilərin inzibatçılığının ağır prosedurları ilə üzləşirlər. Bir tərəfdən, vergi sisteminə riayət etmək, yəni çoxsaylı vergi hesabatlarının hazırlanması və təqdim olunması, vergi ödənişlərinin edilməsi çox vaxt və xərc tələb edir. Digər tərəfdən isə, vergi qaydalarına riayət edilməsi vergi müfəttişləri vasitəsilə təmin edilir və vergi yoxlamalarının həyata keçirilməsinin vergi qanunvericiliyi ilə kifayət qədər ətraflı tənzim olunmaması vergi müfəttişlərinin tez-tez səlahiyyətlərindən sui-istifadə etməsi hallarına gətirib çıxarır. Bu da öz növbəsində korrupsiya və qeyri-rəsmi münasibətlər üçün şərait yaradır. Bundan əlavə, son illərdə vergi yoxlamaları və inzibati cərimələrin məbləği əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. Məsələn, ƏDV ödəyicilərindən qoşmalarla birlikdə aylıq hesabat təqdim etmək tələb olunur ki, bu da çətin və vaxt tələb edən olur. Doing Business 2009 hesabatı göstərir ki, Azərbaycan sahibkarları Vergi Məcəlləsinə və sosial müdafiə haqqında qanunvericiliyə riayət etmək və vergi və sosial müdafiə orqanlarına müvafiq ödənişləri etmək üçün 376 saat vaxt sərf edirlər. Qazaxıstan sahibkarları isə vergi məsələlərinə orta hesabla 271 saat vaxt sərf edirlər. Vergi qanunvericiliyinin mürəkkəbliyi və qeyri-müəyyənliyi, habelə sahibkarların hüquqi anlayışının aşağı səviyyədə olması da yuxarıda qeyd olunan problemlərə rəvac verir və qeyri-rəsmi razılaşmalara şərait yaradır. Azərbaycanda Biznes Mühitinin Təkmilləşdirilməsi Layihəsi 111

əsas faktlar IFC-in sorğusuna əsasən fərdi sahibkarların 95 faizi və KOM-ların 60 faizi sadələşdirilmiş vergitutma sistemində fəaliyyət göstərməyə üstünlük verirlər; Sadələşdirilmiş vergitutma sistemindən standart vergitutma sisteminə (ƏDV) keçid vergi öhdəliklərinin əhəmiyyətli dərəcədə artmasına gətirib çıxarır və vergidən yayınmağa sövq edir; Vergi Məcəlləsinə müvafiq olaraq, sadələşdirilmiş vergitutma sistemi üzrə fəaliyyət göstərən KOM və ya fərdi sahibkarlar dövriyyəsinin 2-4 faizi ilə vergiyə cəlb olunur; Vergi Məcəlləsinə müvafiq olaraq, standart vergitutma sistemi üzrə fəaliyyət göstərən KOM bir sıra vergiləri, o cümlədən 22 faizlik hüquqi şəxslərin mənfəət vergisini və 10 faizlik dividend vergisini ödəməlidir; Vergi Məcəlləsinə müvafiq olaraq, standart vergitutma sistemi üzrə fəaliyyət göstərən fərdi sahibkar bir sıra vergiləri, o cümlədən 14 və 35 faizlik fərdi gəlir vergisini ödəməlidir; Doing Business 2009 hesabatının nəticələrindən göründüyü kimi, Azərbaycan sahibkarları bir il ərzində orta hesabla 23-34 ödəniş etməli 38 və vergi qanunvericiliyinin tələblərinə riayət etmək üçün 376 saat vaxt sərf etməlidirlər. Bundan əlavə, IFC-in sorğusuna əsasən, Azərbaycan sahibkarları hər il yeddi dəfə vergi orqanlarına getməli olurlar. 7.1 vergitutma: hüquqi baza Vergi Məcəlləsi vergi məsələlərinin tənzimlənməsində əsas qanunverici aktdır. O, vergi orqanlarının səlahiyyət və vəzifələrini, vergi ödəyicilərinin hüquq və vəzifələrini, vergi qanunvericiliyinin pozulmasına görə cərimələri, vergi orqanlarının hərəkət və ya hərəkətsizliyindən şikayət edilməsi qaydalarını, vergi inzibatçılığı prosedurlarını və Azərbaycanda yığılan bütün vergi növləri üçün qaydaları müəyyən edir. Daha ətraflı tənzimlənməsi tələb olunan vergi məsələri müxtəlif dövlət orqanlarının, əsasən Nazirlər Kabineti və Vergilər Nazirliyinin (VN) normativ hüquqi aktları əsasında tənzim olunur. Azərbaycanın vergi sisteminə daxil olan vergilər üç səviyyədə yığılır: 1. Fiziki şəxsin gəlir vergisi (GV); 2. Hüquqi şəxsin mənfəət vergisi (MV); 3. Əlavə dəyər vergisi (ƏDV); 4. Aksizlər; 5. Hüquqi şəxslərin əmlak vergisi; 6. Hüquqi şəxslərin torpaq vergisi; 7. Yol vergisi; 8. Mədən vergisi; 9. Sadələşdirilmiş vergi; 10. Fiziki şəxslərin əmlak vergisi; 11. Fiziki şəxslərin torpaq vergisi. 38 Vergi Məcəlləsinə müvafiq olaraq, ƏDV hesabat dövründən sonrakı ayın 20-sinə kimi ödənilməlidir. Yəni, ƏDV ödənişlərinin sayı vergi ödəyicisinin ƏDV öhdəliklərindən asılıdır. Metodoloji nöqteyi-nəzərdən, ödənişlər elektron qaydada aparıldıqda, Doing Business hesabatının vergi metodogiyasına əsasən vahid ödəniş kimi nəzərə alınır. 112 Azərbaycanda Kiçik və Orta Müəssisələr üzrə Araşdırma

İlk doqquz bənddə göstərilmiş vergilər birinci səviyyədə (dövlət vergiləri), 10-11-ci bəndlərdəki vergilər isə üçüncü səviyyədə (bələdiyyə vergiləri və ya yerli vergilər) yığılır. Naxçıvan Muxtar Respublikasında toplanan dövlət vergiləri ikinci səviyyədə yığılan vergilər hesab olunur. Bu vergilərdən əlavə, sahibkarlar hər isçinin hesablanmış əmək haqqından 22% və ödənilən əmək haqqından 3% məbləğində Sosial Sığorta Haqqı (SSH) ödəyirlər. Dövlət vergilərinin toplanması və vergi nəzarəti üzrə məsul orqan Vergilər Nazirliyidir. Vergi ödənişləri gömrük rüsumlarının ödənilməsi ilə müşayiət olunarsa, vergilərə nəzarəti gömrük orqanları həyata keçirir. Vergi Məcəlləsində üç vergitutma sistemi öz əksini tapıb: standart, sadələşdirilmiş və xüsusi. Vergi Məcəlləsi xüsusi vergitutma sistemlərinin yaradılmasına imkan verir. Xüsusi vergitutma sistemləri ilə vergi ödəyicilərinə müxtəlif vergi güzəştləri və sadələşdirilmiş vergi inzibatçılığı prosedurlarının tətbiqi nəzərdə tutula bilər. Kənd təsərrüfatı sahəsində fəaliyyət göstərən sahibkarların vergidən azad olunması xüsusi vergitutma sisteminin bir nümunəsi kimi qeyd oluna bilər. Sadələşdirilmiş və standart vergi sistemləri, habelə onların tətbiqi ilə bağlı mövcud problemlər aşağıda müvafiq bölmələrdə nəzərdən keçirilir. 7.2 sadələşdirilmiş vergitutma sistemi ƏDV üçün qeydiyyatdan keçməsi tələb olunmayan vergi ödəyiciləri (məsələn, yük və ya sərnişinlərin daşınması ilə məşğul olan şəxslər sadələşdirilmiş vergi ödəyiciləridirlər) və son üç ay ərzində vergiyə cəlb olunan dövriyyəsi 22,500 manatdan ($27,800) aşağı olan vergi ödəyiciləri sadələşdirilmiş vergitutma sistemindən yararlana bilərlər. Sadələşdirilmiş vergitutma sisteminə müvafiq olaraq, Bakıda yerləşən vergi ödəyiciləri ümumi gəlirlərinin 4 faizini, Bakıdan kənarda yerləşənlər isə 2 faizini sadələşdirilmiş vergi kimi ödəyir. Azərbaycanın daxilində yük və ya sərnişinlərin daşınması ilə məşğul olan sahibkarlar, həmçinin mənzil tikintisi fəaliyyəti ilə məşğul olan şəxslər vergiyə cəlb olunan dövriyyələrindən asılı olmayaraq sadələşdirilmiş vergi ödəyiciləridirlər. Sadələşdirilmiş vergi ödəyən KOM-lar ƏDV, MV və hüquqi şəxslərin əmlak vergisindən azaddırlar. Sadələşdirilmiş vergidən faydalanan fərdi sahibkarlar isə GV və ƏDV-dən azaddırlar 39. Bununla belə, sadələşdirilmiş vergi ödəyicilərinin hər iki qrupu SSH ödəyir. Ancaq mənzil tikintisi fəaliyyəti ilə məşğul olan şəxslər sadələşdirilmiş vergitutma sistemi üzrə ƏDV-dən azad deyildirlər. 39 Bununla belə, müəyyən hallarda sadələşdirilmiş vergi sistemi üzrə fəaliyyət göstərən fərdi sahibkarlar və KOM-lar nəticədə ƏDV ödəmiş hesab oluna bilər. Aşağıda 7.3.5-ci paraqrafda verilmiş təhlilə baxın. Azərbaycanda Biznes Mühitinin Təkmilləşdirilməsi Layihəsi 113

IFC-in sorğusu göstərir ki, sadələşdirilmiş vergitutma sistemi fərdi sahibkarların və KOM-ların təxminən 80 faizi tərəfindən istifadə olunur (7.1 və 7.2-ci diaqramlara baxın). Belə yüksək faiz göstəricisi sadələşdirilmiş vergitutma sisteminin səmərəliliyindən xəbər versə də, bunu geniş yayılmış kölgə iqtisadiyyatı nın əlaməti kimi də qiymətləndirmək olar. Diaqram 7.1 KOM-ların əksəriyyəti sadələşdirilmiş vergidən istifadə edir 80% 60% 40% 20% 66% 34% 52% 22% 26% 60% 28% 12% Sadələşdirilmiş vergi rejimi Standart vergi rejimi Bütün vergilərdən azaddır 0% 1% Paytaxt Capital Regionlar Regions Cəmi Total Diaqram 7.2 FS-lar əksəriyyəti sadələşdirilmiş vergidən istifadə edir 100% 80% 60% 93% 96% 95% Sadələşdirilmiş vergi rejimi Standart vergi rejimi 40% 20% 0% 7% Paytaxt Capital 3% 1% Regionlar Regions 4% 1% Total Cəmi Bütün vergilərdən azaddır 114 Azərbaycanda Kiçik və Orta Müəssisələr üzrə Araşdırma

IFC-in sorğusu onu göstərir ki, Azərbaycanda hər beş sahibkardan biri gəlirinin təxminən 30 faizini vergidən gizlədir və hər üç sahibkardan biri gəlirinin 20 faizini qeyri-rəsmi ödənişlərə sərf edir ki, bu, korrupsiya hallarının sayını artırır. Adətən, korrupsiyanın KOM-lara təsiri böyük müəssisələrlə müqayisədə daha güclüdür və daha çox hiss olunur, çünki KOM-lar əksər hallarda korrupsiyaya daha davamsız olurlar. Həmçinin, əksər ölkələrdə KOM-ların iqtisadiyyata, xüsusilə də əhalinin işlə təmin olunmasında payı böyük müəssisələrlə müqayisədə daha çox olduğundan korrupsiyanın KOM-lara təsiri daha çox nəzərə çarpır. Yuxarıdakı rəqəmlər və təhlildən göründüyü kimi, Azərbaycanda vergi hesabatlarının verilməsi və vergi ödəniş prosedurları, xüsusilə fərdi sahibkarlar və KOM-lara tətbiq olunanlar, daha da sadələşdirilməlidir. Mütərəqqi ölkələrin əksəriyyətində nisbətən kiçik müəssisələr vergi hesabatlarını sadələşdirilmiş qaydada təqdim edirlər. Hesab olunur ki, sadələşdirilmiş hesabat belə müəssisələrin həyata keçirdikləri biznes əməliyyatlarını əhatə etmək üçün yetərlidir. Sadələşdirilmiş vergi hesabatlarının tətbiqi həm sahibkarların vergi qanunvericiliyinin tələblərinə riayət etməsi ilə bağlı xərclərini azaldır, həm də dövlətin vergi inzibatçılığı ilə bağlı xərclərini aşağı endirməklə, vergi gəlirlərini artırır. Cədvəl 7.3 Dövlət məmurlarına verilmiş qeyri-rəsmi ödənişlər FS-lar KOM-lar Qeyri-rəsmi ödənişlər 36% 31% Mənfəət 7% 5% Vergidən gizlədilmiş dövriyyə FS-lar KOM-lar Gizlədilmiş dövriyyə 22% 14% Mənfəət 30% 28% Bundan əlavə, ƏDV-nin tətbiqi üçün dövriyyə həddi Azərbaycandakı güclü inflyasiya təzyiqlərinin təsirinə məruz qalır ki, bu həddin inflyasiyaya görə indeksləşdirilməməsi problemi bir qədər də ağırlaşdırır. 7.2.1 Sadələşdirilmiş vergitutma sistemindən standart vergitutma sisteminə keçid vergi öhdəliklərinin əhəmiyyətli dərəcədə artması ilə nəticələnir ki, bu da sahibkarları öz bizneslərini dövlət qeydiyyatından keçirmədən həyata keçirmək üçün stimul yaradır və qeydiyyatdan keçmiş sahibkarları öz fəaliyyətlərini daha da genişləndirməkdən çəkindirir 2-4 faizlik vergi dərəcəsi olan sadələşdirilmiş vergitutma sistemi yeni yaradılmış bizneslərin özlərini təsbit etmələri və inkişaf etmələri üçün imkan yaradır. Lakin sadələşdirilmiş və standart vergitutma sistemləri üzrə vergi öhdəliklərinin arasındakı fərq çox böyükdür. Standart vergitutma sisteminə keçən KOM 2-4 faizlik dövriyyə vergisinin əvəzinə 18 faizlik ƏDV, müəssisənin mənfəətindən 22 faizlik MV, əmlak vergisi ödəmək, mühasibatlıqla bağlı inzibati xərcləri çəkmək, daha əhatəli vergi yoxlamalarına məruz qalmaq və ildə ən azı 12 vergi ödənişi etmək məcburiyyətində Azərbaycanda Biznes Mühitinin Təkmilləşdirilməsi Layihəsi 115

qalır. Vergi ohdəliklərinin belə kəskin artımı, təbii ki, sahibkarlarda standart vergitutma sisteminə keçməmək məqsədilə öz dövriyyələrini gizlətməyə və ya uyğunlaşdırmağ a meyl yaradır. Eləcə də standart vergitutma sisteminə keçən fərdi sahibkarlar da 14 və 35 faizlik fərdi gəlir vergisi (FGV) ödəməli, 3 faiz nisbətində SSH keçirməlidirlər 7.3 standart vergitutma sistemi Son üç ayda dövriyyəsi 22.500 Azərbaycan manatı məbləğində ƏDV həddini aşan vergi ödəyiciləri, habelə Vergi Məcəlləsinin 218.2-ci maddəsinə əsasən sadələşdirilmiş vergitutma sistemini tətbiq etmək hüququ olmayan vergi ödəyicilərindən (məsələn, aksizli mallar istehsal edən sahibkarlar, qeyri-dövlət pensiya fondları və s.) tələb olunur ki, üç aylıq müddətin sonunda ƏDV qeydiyyatından keçmək üçün ərizə ilə müraciət etsinlər. Mənzil tikintisi fəaliyyəti ilə məşğul olan vergi ödəyicilərini (bunlar sadələşdirilmiş vergi ödəyiciləridir) çıxmaq şərtilə bütün digər ƏDV qeydiyyatı olan vergi ödəyiciləri standart vergitutma sistemində fəaliyyət göstərir və yuxarıda qeyd olunan vergiləri ödəyirlər (7.1, 3-cü abzas). Standart vergitutma sistemi üzrə fəaliyyət göstərən KOM-lar və fərdi sahibkarlar üçün əsas vergi öhdəlikləri növbəti səhifədə cədvəl şəklində göstərilmişdir. 7.3.1 Azərbaycanda vergi tələblərinə riayət edilməsi inzibati cəhətdən çox vaxt və xərc tələb edir Vergi sisteminin ölkənin iqtisadi inkişafının ümumi səviyyəsinə uyğun gəlməsi və vergi ödəyicilərinin təşkilati potensialı ilə uzlaşması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, KOM-lar üçün əsassız tələblərin, yüksək vergi dərəcələrinin, nisbətən mürəkkəb vergi uçotunun və yoxlamaların olduğu sistem sahibkarlığın inkişafına mane olur və sahibkarları vergidən yayınma kimi alternativ həll yolları axtarmağa vadar edir. Buna görə də, nisbətən mürəkkəb vergi sistemi sahibkarları vergi tələblərinə riayət etməyə sövq etməkdənsə, onları qismən və ya tamamən kölgə iqtisadiyyatı na sürükləyir. 116 Azərbaycanda Kiçik və Orta Müəssisələr üzrə Araşdırma

Cədvəl 7.5 FS və KOM-ların əsas vergi öhdəlikləri Vergi ödəyicisi Vergi Vergitutma obyekti Vergi Dərəcəsi KOM FS MV Hüquqi şəxslərin əmlak vergisi Ödəmə mənbəyində tutulan vergi Hüquqi şəxslərin torpaq vergisi GV Fiziki şəxslərin əmlak vergisi Vergi ödəyicisinin illik bütün gəlirləri ilə gəlirdən çıxılan xərc arasındakı fərq (qeyri-rezident vergi ödəyiciləri üçün yalnız Azərbaycandakı mənbədən tutulan gəlir nəzərə alınır) Müəssisələrin balansında olan əsas vəsaitlərin orta illik dəyəri KOM-lar tərəfindən və KOM-lara ödənilən dividendlər və faizlər Azərbaycanda mülkiyyətdə olan və ya istifadə olunan torpaqlar Vergi tutulan ümumi gəlir ilə (əmək fəaliyyəti, sahibkarlıq və ya qeyrisahibkarlıq fəaliyyəti ilə bağlı əldə olunan) Vergi Məcəlləsinə əsasən bu vergi dən azad olunan gəlirlər arasındakı fərq Fiziki şəxslərə məxsus olan əsas vəsaitlərin dəyəri 22 faiz 1 faiz 10 faiz Torpağın yeri, keyfiyyəti və ölçüsündən asılı olaraq dəyişir İllik gəlir: 24.000 manata ($29,880) qədər: 14 faiz 24,000-dən yuxarı ($29,880): 3,360 manat + 24.000 manatdan yuxarı məbləğin 35 faizi Vəsaitlərdən asılı olaraq dəyişir Fiziki şəxslərin torpaq vergisi Azərbaycanda mülkiyyətdə olan və ya istifadə olunan torpaqlar Torpağın yeri, keyfiyyəti və ölçüsündən asılı olaraq dəyişir KOM və FS SSH ƏDV İşçilərə ödənilən haqların ümumi məbləği (əmək haqqı və digər müvafiq mükafatlar), 2006-cı ildən başlamaqla xarici işçilərə ödənilən gəlir də SSH məqsədləri üçün nəzərə alınır Azərbaycan daxilində mal və xidmətlərin dövriyyəsi, habelə malların idxalı İşəgötürən 22 faiz ödəyir İşçinin əmək haqqından 3 faiz tutulur 18;0 faiz Yol vergisi Azərbaycanda mülkiyyətdə olan və ya istifadə olunan nəqliyyat vasitələri Nəqliyyat vasitəsinin mühərrikinin həcmindən asılı olaraq dəyişir Aksiz vergisi Aksizli malların istehsal binasının hüdudlarından kənara buraxılması Malların növündən asılı olaraq dəyişir Mədən vergisi Azərbaycan ərazisində çıxarılan faydalı qazıntılar 0,02 qəpik - faydalı qazıntıların topdansatış qiymətinin - 26 faizi Azərbaycanda Biznes Mühitinin Təkmilləşdirilməsi Layihəsi 117

Haşiyə 7.1 Kölgə İqtisadiyyatı nədir? Anlayış baxımından, kölgə (yaxud qeyri-rəsmi) iqtisadiyyat dövlət tərəfindən qeydiyyatı aparılmayan fəaliyyəti ehtiva edir. Qeyri-rəsmi sektorun mövcud olmasının əsas səbəblərindən biri sahibkarların dövlət tərəfindən yaradılan həddən artıq vergilər, nizamlama və rüşvətxorluq kimi əngəllərdən sığınacaq tapmaq cəhdidir. Əməliyyatlarının müəyyən hissəsini gizlədən şirkətlər daha aşağı dərəcələrlə vergi ödəyir ki, bu da vergi yükünün qanuni fəaliyyət göstərən vergi ödəyicilərinin üzərinə düşməsi ilə nəticələnir. Lakin qanuni fəaliyyət göstərən şirkətlər fəaliyyətlərini gizlətmək üçün vəsait itirmədiklərinə görə inkişaf edə və daha üstün artıma nail ola bilirlər. Bu fikir Doing Business (2005) layihəsinin gəldiyi nəticə ilə də dəstəklənir. Belə ki, nəticəyə görə nümunə kimi götürülmüş inkişaf etməkdə olan 10 ölkədə kölgə iqtisadiyyatı nda fəaliyyət göstərən müəssisələrin gəliri eyni iqtisadi sektorda qanun çərçivəsində fəaliyyət göstərən müəssisələr ilə müqayisədə orta hesabla 40 faiz az idi. Buna görə də, kölgə iqtisadiyyatında fəaliyyət göstərmək həm də sahibkarların özləri üçün zərərlidir, çünki onların kənardan maliyyə vəsaiti cəlb etmək imkanları məhdud olur. Vergilərdən yayınmaq məqsədilə gəlirlərini gizlədən şirkətlər həm də digər imkanlardan məhrum olurlar. Belə ki, aşağı maliyyə göstəriciləri onlara bank kreditindən və ya lizinq şirkətlərinin xidmətlərindən yararlanmağa imkan vermir. Əvvəlki illə müqayisədə Azərbaycan vergi ödənişlərinin sayının azaldılmasında əhəmiyyətli dərəcədə irəliləyiş (30-dan 23-ə) etsə də, Doing Business 2009 hesa ba tından görünür ki, vergi ödənişlərinin sayı hələ də müəyyən qonşu ölkələrdəkindən çoxdur. Məsələn, Qazaxıstanda sahibkarlar ildə 9 vergi ödənişi edir və vergilərin hesab lanıb ödənilməsinə 271 saat vaxt sərf edirlər (7.6-cı cədvələ baxın). Bundan əlavə, IFC-in sorğu nəticələrindən görünür ki, Azərbaycan sahibkarları müxtəlif səbəb lərə görə vergi orqanlarına ildə orta hesabla yeddi dəfə getməli olurlar. Onların işçiləri isə iş saatlarının təxminən 3 faizindən çoxunu vergi hesabatlarının hazırlanmasına sərf edirlər. Cədvəl 7.6 Azərbaycanda vergi tələblərinə riayət edilməsi Qazaxıstanla müqayisədə daha çətindir Azərbaycan Qazaxıstan ƏDV, il ərzində ödənişlərin sayı 1-12 41 1 riayətetmə vaxtı, saatla 162 92 SSH, il ərzində ödənişlərin sayı 12 1 riayətetmə vaxtı, saatla 134 74 MV, il ərzində ödənişlərin sayı 1 1 riayətetmə vaxtı, saatla 79 105 Bütün vergilər, il ərzində ödənişlərin sayı 23 9 riayətetmə vaxtı, saatla 376 271 Mənbə: IFC/Dünya Bankı 2008. Bununla belə, vergilərin hesablanması və ödənilməsinin mürəkkəbliyinə baxmayaraq, fərdi sahibkarların yalnız 16 faizi və KOM-ların 11 faizi IFC-nin apardığı sorğuda vergilərin hesablanması və ödənilməsi prosedurlarını problemli məsələ kimi qeyd ediblər (7.3 və 7.4-cü diaqramlara baxın). Fokus-qrup iştirakçılarının cavablarına əsasən belə qərara gəlmək olar ki, sahibkarlarların bir qismi hesabat və ödənişləri sadələşdirmək məqsədilə qeyri-qanuni ödənişlər verməyə hazırdırlar və buna adi hal kimi baxırlar. 41 Əvvəlki qeydə baxın. 118 Azərbaycanda Kiçik və Orta Müəssisələr üzrə Araşdırma

Diaqram 7.3 IFC sorğusu: Vergilərin hesablanması və ödənilməsi prosedurlarının mürəkkəbliyi FSların gözü ilə 100% 80% 60% 40% 20% 22% 78% 13% 87% 16% 84% Problemlidir Problemli deyil 0% Paytaxt Capital Regionlar Regions Cəmi Total Diaqram 7.4 IFC sorğusu: Vergilərin hesablanması və ödənilməsi prosedurlarının mürəkkəbliyi KOMların gözü ilə 100% 80% 60% 40% 88% 91% 89% Problemlidir Problemli deyil 20% 12% 9% 11% 0% Paytaxt Regionlar Cəmi 2006-ci ildə Vergilər Nazirliyi Avtomatlaşdırılmış Vahid İnformasiya Sisteminin (AVİS) uğurla tətbiqinə başladı. Bu sistem vergi ödəyicilərinə vergi hesabatlarını elektron qaydada təqdim etməyə imkan verir. Vergilər Nazirliyinin qaynar xətti 2003- cü ildən fəaliyyət göstərir və vergi məsələləri ilə bağlı məsləhətə ehtiyacı olan vergi ödəyiciləri bu xidmətdən yararlana bilirlər. Bu iki xidmətin əhəmiyyəti fokus-qrup iştirakçıları tərəfindən xüsusi vurğulanmışdır. Bununla belə, vergi bəyannamələrini sifarişli və ya elektron poçt vasitəsilə göndərmək imkanının olmasına baxmayaraq, sahibkarların bir çoxu bəyannamələrlə bağlı ortaya çıxan məsələləri yerində həll etmək üçün onları şəxsən təqdim etməyə üstünlük verirlər. Bu, həm də sahibkarlar arasında internetdən istifadənin aşağı səviyyədə olması ilə bağlı ola bilər 42. Digər səbəb isə, ümumilikdə sahibkarların hüquqi biliklərinin aşağı olmasıdır. Eyni zamanda Vergilər Nazirliyinin rəsmi statiskasına əsasən son illərdə vergi bəyannamələrini elektron poçt vasitəsilə təqdim edən sahibkarların sayı əhəmiyyətli dərəcədə artmış və 2009-cu ilin Aprel ayında 72 faizə çatmışdır (mənbə Vergilər Nazirliyi, 2009-cu il). 42 IFC-in keçirdiyi sorğuya əsasən, KOM-ların 28 faizi və fərdi sahibkarların 9 faizi gündəlik işlərində internetdən istifadə edirlər. Azərbaycanda Biznes Mühitinin Təkmilləşdirilməsi Layihəsi 119

Bir sahibkarın fikri: MV hesabatlarının xırdalıqlarına uzun-uzadı vaxt və pul sərf etməkdənsə, uzun müddət tanıdığım vergi məmuruna hesabatlarımı hazırlamaq üçün xidmət haqqı ödəməyə üstünlük verərdim. Son nəticədə bu daha ucuz başa gəlir və az vaxt sərf edir. 7.3.1.1 ƏDV üzrə bəyannamələrin sayı və bəzi vergilərlə bağlı he sabatların təqdim edilməsi üçün müəyyən edilmiş tarixlər effektiv deyil Hazırda ƏDV ödəyicilərindən aylıq ƏDV və rüblük SSH hesabatları (onlara qoşmalarla birlikdə) təqdim etmək və aylıq SSH ödənişləri etmək tələb olunur. Belə ki, ən mütərəqqi təcrübə onu göstərir ki, illik hesabatlarla bağlı tələblərin sadələşdirilməsilə həm dövlət büdcəsi, həm də sahibkarlar üçün xərclərin küllü miqdarda azalmasına nail olmaq mümkündür. Müxtəlif vergilərlə bağlı bəyannamələrin təqdim olunması qrafiki də vaxt və xərc baxımından effektiv deyil. Məsələn, torpaq vergisi üçün vergi bəyannamələri may ayının 15-ə kimi təqdim olunmalıdır, ancaq hüquqi şəxslərin əmlak vergisi, MV və yol vergiləri üçün bəyannamələr mart ayının 31-ə kimi göndərilməlidir. Bütün illik vergi bəyannamələrinin təqdim olunması üçün eyni tarixin müəyyənləşdirilməsi inzibati xərcləri və müvafiq olaraq vergi orqanlarına səfərlərin sayını azalda bilər. 7.3.1.2 Vergilərin hesablanması mürəkkəbdir ki, bu, xüsusilə məsləhət xidmətlərindən yararlanmaq iqtidarında olmayan KOM-ların vəziyyətini ağırlaşdırır Son illər vergilərin hesabalanması və ödənilməsi ilə bağlı vergi ödəyicilərinə operativ izahat xidmətinin göstərilməsi vergi ödənilməsini asanlaşdırmışdır. Lakin buna baxmayaraq, vergilərin, xüsusilə MV və GV-nin hesablanmasının çətinliyi, vergi qanunvericiliyinin qeyri-müəyyənliyi və qanunların birmənalı şərh olunmaması sahibkarlar üçün müəyyən çətinliklər yaradır. Bu sahədə qaydaların daha da sadələşdirilməsi vergi uçotu üçün kənardan mütəxəssis cəlb olunmasına sərf olunan xərcləri azaltmaqla biznes xərclərini yüngülləşdirə bilər. MV üçün maliyyə ili təqvim ilidir. Ancaq vergi ödəyiciləri hər bir təqvim rübünün sonundan 15 gündən gec olmayaraq əvvəlki vergi ilində hesablanmış verginin 25 faizi məbləğində cari vergi ödəməsi etməlidirlər. Alternativ olaraq, vergi ödəyicisi cari vergi ödəmələrinin məbləğini bu rübdəki gəlirinin həcmini onun keçən ilin ümumi gəlirində verginin xüsusi çəkisini göstərən əmsala vurmaqla da müəyyənləşdirə bilər. Əvvəllər fəaliyyəti olmayan vergi ödəyicilərinin mənfəət vergisi üzrə cari vergi ödəmələri cari təqvim ili ərzində rüblər üzrə artan yekunla vergi dərəcələrinə əsasən hesablanır. Cari vergi ödəmələrinin məbləği mənfəətdən və ya gəlirdən verginin məbləğinin 75 faizindən az olmamalıdır. Vergi orqanlarına müvafiq rüb başa çatdıqdan sonra 15 gündən gec olmayaraq ödənişlə bağlı məlumat təqdim olunmalıdır. Vergi ödəyiciləri vergi ili üçün bəyannamənin verilməsinin müəyyən edilmiş vaxtınadək (hüquqi şəxslər və daimi nümayəndəliklər müvafiq maliyyə ilindən sonrakı ilin mart ayının 31-dən gec olmayaraq) yerdə qalan vergini ödəməlidirlər. Vergi ödəyicisi MV-in hesabatının verilməsi müddətinin uzadılması barədə müraciət 120 Azərbaycanda Kiçik və Orta Müəssisələr üzrə Araşdırma

Haşiyə 7.2 Vergi Yoxlamaları edirsə və bu zaman ödənilməli olan verginin məbləğini tamamilə ödəyirsə, hesabatın verilməsi müddəti üç ayadək uzadıla bilər. Artıq ödənilmiş məbləğlər digər vergi öhdəliklərinin silinməsinə sərf oluna bilər. Baxmayaraq ki, Vergi Məcəlləsində artıq ödənilmiş vergilərin geri qaytarılması nəzərdə tutulub, sahibkarların sözlərinə görə bu, praktikada çətin, hətta bəzən qeyri-mümkün bir prosedurdur. 7.3.2 Vergi yoxlamaları sahibkarlar üçün çətinliklər törədir və korrupsiya hallarını artırır Vergi orqanları tərəfindən keçirilən yoxlamalar kameral və ya səyyar ola bilər. Kameral vergi yoxlaması vergi orqanı tərəfindən yerlərə getmədən vergi orqanında olan, vergi ödəyicisi tərəfindən təqdim edilən sənədlər, habelə vergilərin hesablanmasını və ödənilməsini özündə əks etdirən və vergi ödəyicisinin fəaliyyəti haqqında vergi orqanında olan digər sənədlər əsasında keçirilir. Kameral vergi yoxlaması vergi ödəyicisi tərəfindən verginin hesablanması və ödənilməsi üçün əsas olan sənədlərin vergi orqanına təqdim edildiyi gündən 30 gün müddətində keçirilir. Səyyar vergi yoxlaması mənfəət, gəlir, əmlak, yol və torpaq vergiləri üzrə vergi ödəyicisinin son 3 təqvim ilindən çox olmayan fəaliyyətini, digər vergilər üzrə həmin yoxlamanın keçirildiyi il də daxil olmaqla vergi ödəyicisinin son 3 ildən çox olmayan fəaliyyətini əhatə edə bilər. Növbəti səyyar vergi yoxlaması vergi orqanı tərəfindən vergi ödəyicisinə vergi yoxlamasının başlanmasından azı 15 gün əvvəl yoxlamanın keçirilməsi əsasını əks etdirən yazılı bildiriş verməklə həyata keçirilir. Növbədənkənar vergi yoxlaması vergi orqanları tərəfindən Vergi Məcəlləsində göstərilən təcili hallarda (məsələn, vergi yoxlamasının nəticələri üzrə tərtib edilmiş aktda dürüst olmayan və (və ya) təhrif olunmuş məlumatlar aşkar edildikdə) keçirilir. Belə yoxlama vergi ödəyicisinin müraciəti əsasında da keçirilə bilər. Vergi ödəyicisi vergi orqanlarının hərəkətlərindən məhkəməyə şikayət verə bilər. Vergi qaydalarına riayət əsasən vergi yoxlamaları vasitəsilə təmin olunur ki, yoxlamaların qanunvericilikdə natamam nizamlanması korrupsiyaya meylli olan müfəttişlərə qərəzli hərəkət etmək imkanı verir. Belə prosedurlara səciyyəvi nümunə kimi xronometraj müşahidəsi ni göstərmək olar. Bu metodun məqsədi yoxlamalar zamanı əldə olunmuş gəlirlərin subyektiv qiymətləndirilməsi əsasında sahibkarların illik gəlirini müəyyənləşdirməkdir ki, bu da açıq şəkildə maraqların toqquşmasına və qeyri-rəsmi münasibətlər üçün münbit şəraitin yaranmasına səbəb olur. IFC-in sorğusuna əsasən, orta hesabla hər dörd sahibkardan biri, müəssisəsinin hüquqi statusundan asılı olmayaraq, yoxlamalar zamanı qeyri-rəsmi ödənişlər verir. Bir çox şirkətlər ağır vergiləri ödəməkdənsə kölgə iqtisadiyyatına daxil olmağa və rəqabəti udmaq üçün qeyri-rəsmi ödənişlər etməyə üstünlük verirlər. Yoxlamalar bölməsinin 91-ci səhifəsində ğöstərildiyi kimi, IFC tərəfindən sorğu edilən bütün fərdi sahibkarların 81 faizi və bütün KOM-ların 70 faizi hər il yoxlamalara məruz qalırlar. Bunlardan təqribən 90 faizi, Vergilər Nazirliyi tərəfindən yoxlandıqlarını bildirmişlər. Yoxlamaların nəticəsinə gəldikdə, IFC-in sorğusu gostərir ki, yoxlanılmış hər beş sahibkardan biri ötən 12 ayda cərimələnib, yoxlamaların yarıdan çoxu heç bir sanksiya tətbiq edilmədən başa çatıb. Lakin yoxlamaların yerdə qalanı cərimələr (orta hesabla 334 manat, yaxud $412) və ya qeyri-rəsmi ödənişlərlə nəticələnib. Bundan əlavə, Vergilər Nazirliyi tərəfindən aparılmış bütün yoxlamaların 59 faizi saxlanması sahibkarlardan tələb edilən yoxlamaların qeydiyyat kitabında əks etdirilməyib. Azərbaycanda Biznes Mühitinin Təkmilləşdirilməsi Layihəsi 121

7.3.3 MV və dividend vergisi hüquqi şəxslərin mənfəətinin ikiqat vergiyə cəlb olunması ilə nəticələnir Azərbaycan rezidentlərinin ödədikləri dividendlərdən 10 faizlik vergi tutulur. Bununla da hüquqi şəxslərin mənfəəti ikiqat vergiyə məruz qalır: birinci, 22 faizlik MV, daha sonra isə əgər belə gəlir iştirakçılar arasında bölüşdürülərsə, 10 faizlik dividend vergisi. Hüquqi şəxslərin mənfəətinin ikiqat vergiyə cəlb olunması kapital qoyuluşlarından gəliri azaldır və investorları səhm kapitalına sərmayə qoyuluşundan çəkindirir. Belə ki, faiz ödənişlərindən fərqli olaraq dividendlər vergi üçün mənfəət hesablanarkən xərc kimi çıxılmır. Nəticədə sahibkarlar öz fəaliyyətlərini maliyyələşdirmək üçün yeganə seçim, kredit götürülməsi, qarşısında qalırlar ki, bir qayda olaraq kredit maliyyələşdirilməsi qısamüddətli məqsədlər üçün istifadə olunur. Bu isə kredit faizləri ödəmək üçün kifayət qədər maliyyə vəsaiti olmayan yeni bizneslər üçün arzuolunmaz bir haldır. Belə ki, bəzi ölkələrdə, o cümlədən, Latviya, Estoniya, Ukrayna, Slovakiya və müəyyən dərəcədə Qazaxıstanda hüquqi şəxsin mənfəətinin ikiqat vergiyə cəlb olunması ləğv edilib. Bu ölkələrdə ya MV, ya da dividend vergisi aradan qaldırılıb və ya MV hesablanarkən dividendlərin xərc kimi çıxılmasına icazə verilmişdir. MV və gəlir vergisi ilə bağlı növbəti problem isə yaranan zərərin sonrakı dövrə keçirilmə sində müddətin məhdud olmasıdır: GV ilə zərər üç il, MV üçün isə 5 il (əmlak təq dim edilməsi ilə bağlı yaranan zərər isə 3 il) çərçivəsində sonrakı dövrə keçirilə bilər. Yaranan zərərin sonrakı dövrə keçirilməsi üçün belə qısa müddətlərin müəyyənləş diril məsi nisbətən qeyri-stabil gəlirli və ya daha gec gəlir əldə edilməsi gözlənilən sahələrə investisiyaların yatırılmasına marağı azaldır. Bir çox digər ölkələrdə yaranan zərə rin ötürülməsində daha uzun müddətlər müəyyən edilmişdir. Məsələn, Rusiyada bu müddət 10 ildir. 7.3.4 Yüksək GV dərəcəsi fərdi sahibkarları inkişafdan çəkindirir və onları qeyri-rəsmi iqtisadiyyata və vergidən yayınmağa sövq edir; sosial sığorta haqqının yüksək olması geniş yayılmış qeyri-rəsmi məşğulluğun əsas səbəbidir Azərbaycanda GV dərəcələri MDB ölkələri arasında ən yüksək dərəcələrdən biridir. Məsələn, Rusiyada GV dərəcəsi 13 faiz, Ukraynada isə bu göstərici 15 faizdir. Hazırda birinci vergi səviyyəsi üzrə GV dərəcəsi 14 faizdir ki, bu da 2000 manata qədər olan gəlirə tətbiq olunur. İkinci səviyyə üzrə faiz dərəcəsi 35 faizdir ki, bu isə 2000 manatdan (2000 manata qədər gəlirdən 14 faiz dərəcəsi ilə vergi tutulur) yuxarı olan gəlirə tətbiq olunur. Rəqəmlərdən göründüyü kimi, birincisi, vergi səviyyələri arasındakı fərq mühümdür; ikincisi, keçid həddi olduqca aşağıdır. Bundan əlavə, fərdin şəxsi gəliri həm də 3 faizlik SSH-yə məruz qalır ki 43, bunu da fiziki şəxsin əmək fəaliyyətindən əldə etdiyi gəlirin ikiqat vergiyə cəlb edilməsi hesab etmək olar. Vergi Məcəlləsinə əsasən fiziki şəxslərin gəlirinin müəyyən hissəsi GV-dən azad olunur. 43 Ümumilikdə, SSH dərəcəsi işçi tərəfindən alınan bütün gəlirin 25 faizidir. SSH-nin 22 faizi sahibkar (işəgötürən) tərəfindən ödənilir, yerdə qalan 3 faiz isə sahibkar tərəfindən işçinin gəlirindən tutulur. 122 Azərbaycanda Kiçik və Orta Müəssisələr üzrə Araşdırma

Ancaq belə azadolunma GV-nin vergi öhdəliklərində fərq etmir 44. Bu cür vəziyyət fərdi sahibkarlara özlərinin vergiyə cəlb olunan gəlirlərini gizlətmək, işçilərə isə qeyrirəsmi məşğulluğa qarşı müqavimət göstərməmək üçün stimul yaradır. İşə götürənlər isə SSH-nin dərəcəsinin yüksək (22 faiz) olduğuna görə işçilərinin əmək müqaviləsi bağlamadan işləməsinə üstünlük verirlər. Bu hal həm də ikili mühasibatlığa və geniş yayılmış zərf də verilən əmək haqqı sistemininin tətbiqi ilə nəticələnir. Bu sistemdə işçinin əmək haqqı nominal rəsmi əmək haqqından və işçi ilə işəgötürənin razılaşdığı qeyri rəsmi əlavə ödənişdən ( zərf də verilən əmək haqqı) ibarət olur. Bu səbəbdən heç də təsadüfi deyildir ki, Azərbaycanın əmək qüvvəsinin müəyyən hissəsini əmək müqaviləsi olmayan işçilər təşkil etmişdir. 7.3.5 Mürəkkəb ƏDV inzibatçılığı və qeyri-effektiv ƏDV əvəzlənməsi sistemi vergidən yayınma və qeyri-rəsmi münasibətlər üçün stimul yaradır Vergi Məcəlləsinə müvafiq olaraq, ölçüsündən asılı olmayaraq, bütün ƏDV ödəyiciləri aylıq ƏDV bəyannamələri təqdim etməlidirlər ki, bu da ildə 12 bəyannamə deməkdir. İri vergi ödəyicilərinin adətən vergi məsələləri ilə məşğul olan şöbələrinin olmasını nəzərə alsaq, aylıq hesabatvermə mexanizminin onlar üçün elə də ağır olmadığını ehtimal etmək olar. Ancaq KOM-lar üçün aylıq ƏDV hesabatının verilməsi olduqca çətindir və bu, onların vergi qaydalarına riayət edilməsindən irəli gələn xərclərini artırır. IFC-in fikrincə, vergi orqanları və sahibkarların maraqlarını uzlaşdırmaq məqsədilə ƏDV bəyannamələrinin sayı kiçik vergi ödəyiciləri üçün ildə dörd dəfəyə qədər azaldıla bilər ki, rüblük hesabatdan aylıq ƏDV hesabatına keçid vergi ödəyicisinin dövriyyəsinin bu məqsədlə təyin edilmiş həddi keçdiyi zaman və birdəfəlik olaraq həyata keçirilməlidir. Belə islahatlar həm KOM-lar, həm də vergi orqanlarının vergi qaydalarına riayət edilməsi ilə bağlı xərclərini azaltmağa imkan verər. Haşiyə 7.3 ƏDV hesabatvermə sisteminin sadələşdirilməsi KOM-lar üçün səmərəlidir 45 Bir çox ölkələrdə, ƏDV hesabatlarının sayının azaldılması KOM-ların xərclərinin aşağı düşməsinə səbəb olmuşdur. Məsələn, Böyük Britaniyada (həmçinin bir çox Avropa ölkələrində) illik dövriyyəsi 1.350.000 Britaniya funtundan ($2.100.000) aşağı olan kiçik biznes qurumları illik mühasibatlıq planına qoşula bilərlər. Bu plana uyğun olaraq, vergi ödəyicisi ümumi ƏDV öhdəliyinin təqribi dəyərləndirilməsi əsasında aylıq və ya rüblük ödənişlər etməlidir. Bənzər sistemlərə digər ölkələrdə də rast gəlmək mümkündür. Məsələn, Yeni Zelandiyada vergi ödəyiciləri, adətən, hər iki aydan bir hesabatlarını təqdim etməlidirlər, ancaq KOM-lar ildə yalnız iki hesabat vermək http:// love.mail.ru/my/message.phtml?cid=48431&oid=79904157 seçiminə malikdirlər ki, hesabatların verilməsi vaxtı mühasibat hesabatlarının verilməsi vaxtı ilə də uzlaşdırıla bilər. Kanadada ƏDV hesabatları adətən hesabat dövründən bir ay müddətinə verilir, ancaq kiçik firmalar ƏDV hesabatını hesabat dövründən sonrakı üç ay ərzində də verə bilər. MDB ölkələri arasında Ukraynada illik dövriyyəsi 300.000 Ukrayna qrivnasından ($40.000) aşağı olan vergi ödəyiciləri ƏDV hesabatlarını rüblük əsasda təqdim edə bilərlər. 44 Məsələn, Vergi Məcəlləsinə əsasən, fərdin aylıq gəliri 200 manatadək olduqda, minimum əmək haqqının 1 misli, illik gəliri 2400 manatadək olduqda, minimum əmək haqqının 12 misli məbləğində olan hissəsi GV-dən azaddır. 45 Dünya Bankı 2007. Azərbaycanda Biznes Mühitinin Təkmilləşdirilməsi Layihəsi 123

ƏDV sisteminə dair növbəti məqam ƏDV-nin əvəzlənməsi ilə bağlıdır. ƏDV ödəyicisi olmayan satıcı satış qiymətinə ƏDV-ni daxil edən ƏDV ödəyicisi olan tədarükçüdən mal aldıqda, birinci satış qiymətinin daxilində ödədiyi ƏDV-ni geri tələb etmək səlahiyyətinə malik deyil. Bu zaman belə satıcı son istifadəçi kimi çıxış edir və ƏDV-nin yükü onun üzərində olur. Satıcı ödədiyi ƏDV-ni kompensasiya etmək məqsədilə aldığı malları daha yüksək (daha az rəqabətli) qiymətə satmalıdır. Buna görə vergi məcəlləsinə əsasən sadələşdirilmiş vergi ödəyicilərinin ƏDV-ni əvəzləşdirmək hüququ yoxdur (sadələşdirilmiş vergi ödəyicilərinin əksəriyyəti ƏDV ödəyiciləri olmadıqlarından). Belə vəziyyət zahirən aşağı vergi öhdəlikləri olan sadələşdirilmiş vergi ödəyicilərinin faktiki vergi öhdəliklərininin həcmini artırır. 7.4 tövsiyələr 7.4.1 Sadələşdirilmiş vergitutma sistemindən standart vergitutma sisteminə keçidin yaratdığı fərqi azaltmaq: ƏDV-nin tətbiqi üçün dövriyyə həddini inflyasiyaya uyğunlaşdırmaq; Həm dövriyyə vergisini, həm də SSH-ni sadələşdirilmiş vergidə birləşdirmək; və Standart vergitutma sistemi üzrə ümumi vergi yükünü azaltmaq. Gözlənilən təsir Bu tədbirlər fərdi sahibkarlar və KOM-lar üçün daha əlverişli biznes mühitini yarada, vergidən yayınma və korrupsiya hallarını azaltmaqla kölgə iqtisadiyyatını aradan qaldıra bilər. Bu isə öz növbəsində vergi gəlirlərinin və qeydiyyata alınmış müəssisələrin sayının artmasına gətirib çıxarar. 7.4.2 Fərdi sahibkarlar və KOM-ların vergi qaydalarına riayət etmələri üçün daha sadə mexanizm yaratmaq: Fərdi sahibkarlar və KOM-lar üçün sadələşdirilmiş (fərqli) uçot qaydaları tətbiq etmək; Bütün sahibkarlıq subyektlərinin təqdim etməli olduqları hesabatların və ödənişlərin sayını, xüsusılə də SSH hesabatların sayını (ildə 12 hesabatdan 2, və ya ideal şəraitdə 1 hesabatadək) azaltmaq və KOM-lar üçün ƏDV ilə bağlı rüblük hesabatların təqdim olunması imkanını nəzərdə tutmaq; Vergi uçotu qaydalarını daha da təkmilləşdirmək; və Hesabatların elektron qaydada təqdim edilməsini daha da təşviq etmək. 124 Azərbaycanda Kiçik və Orta Müəssisələr üzrə Araşdırma

Gözlənilən təsir Bu tədbirlər nəticəsində həm müəssisələr, həm də dövlət tərəfindən vergi inzibatçılığına sərf olunan vaxt və xərclər azalacaq. Vergi orqanları daha az hesabat yoxlayacaq və öz resurslarını daha dəyərli işlərə yönəldəcəklər. Sahibkarların hesabatlarla bağlı buraxdığı səhvlər, həmçinin onların aradan qaldırılması üçün sərf edilən vaxt və xərclər azalacaq və uçot qaydalarının aydın olması nəticəsində sahibkarlara öz gəlirlərini daha dəqiq müəyyən etməyə imkan yaranacaq. Vergi qaydalarına riayət etmənin və vergi sisteminin sadələşdirilməsi vergi məmurları ilə qeyri-rəsmi münasibətlərin qarşısını almağa kömək edəcək. 7.4.3 Vergi inzibatçılığını təkmilləşdirmək: Vergi ödənişlərini daha tez-tez ödəmək imkanını nəzərdə tutmaqla və mümkün olduğu qədər vergilərin sayını azaltmaq yolu ilə vergi ödənişlərinin sadələşdirməsi; Yoxlamaların planlaşdırılması və aparılması zamanı risklərin qiymətləndirilməsi prinsiplərinin tətbiqi və bunun nəticəsində daha yüksək gəlirlərin gözlənildiyi müəssisələrə daha çox diqqətin yetirilməsi; və Vergi yoxlamalarının daha aydın və mükəmməl tənzimlənməsi (xüsusilə də vergi müfəttişlərinin hüquq və vəzifələrinin daha dəqiq müəyyənləşdirilməsi), vergi yoxlamalarının əhatə dairəsinin konkret vergi məsələləri ilə məhdudlaşdırılması, vergi müfəttişləri üzərində nəzarətin gücləndirilməsi və qanun pozuntularına görə onlara tətbiq olunan sanksiyaların ağırlaşdırılması. Gözlənilən təsir Vergi inzibatçılığının təkmilləşdirilməsi nəticəsində müəssisələrin vergi inzibatçılığına sərf etdiyi vaxt və xərclər azalacaq. Eyni zamanda, dövlətin vergi ödənişlərinin icrası ilə bağlı sərf etdiyi xərc və vaxt da azalacaq. Sahibkarların öz gəlirlərini gizlətməyə daha az stimulları olacaq və nəticədə onlar qeyri-rəsmi ödənişlər etmək məcburiyyətində qalmayacaqlar ki, bu da öz növbəsində korrupsiya hallarının azalmasına səbəb olacaq. Riskli sahələrin qiymətləndirilməsi prinsiplərinin tətbiqi dövlətə öz resurslarını qeyri-effektiv vergi prosedurlarından daha səmərəli istifadəyə doğru yönəltməyə imkan yaradacaqdır. Yoxlamaların daha effektiv şəkildə nizamlanması rüşvətxorluq hallarının sayını azaldacaq. 7.4.4 Biznesin inkişafına mane olan aşağıdakı vergi növlərini azaltmaq və ya aradan qaldırmaq: MV və ya GV üzrə dividendin vergitutmadan azadolması yolu ilə hüquqi şəxslərin mənfəətinin və fiziki şəxslərin gəlirlərinin ikiqat vergiyə cəlb olunmasının aradan qaldırılması; və GV vergisi üçün vahid dərəcənin tətbiqi (vergi səviyyələrini aradan qaldırmaq), 3 faizlik SSH-nin GV ilə birləşdirilməsi, hazırda dərəcəsi yüksək olan 35 faizlik GV-ni 10 faizə qədər azaltmaq və GV-nin həddini inflyasiyaya uyğunlaşdırmaq 46. 46 Bu tövsiyələr Dünya Bankı ilə aparılmış məsləhətləşmələr və Bankın həyata kecirdiyi tədqiqatın nəticəsidir. Azərbaycanda Biznes Mühitinin Təkmilləşdirilməsi Layihəsi 125

Gözlənilən təsir Bu tədbirlər şirkətlərdə biznesin inkişafına sərmayə yatırmaq üçün əlavə stimul yaradacaq və onları gəlirlərini gizlətməkdən və xərclərini artırmaqdan çəkindirəcək. SSH-nin azadılması/aradan qaldırması qeyri-rəsmi məşğulluğun səviyyəsini azaldacaq, işəgötürənlərin daha çox işçi götürmək və onların əmək haqlarını artırmağa həvəsləndirəcək, nəhayət daha çox işçinin gələcəkdə sosial müavinətlərdən yararlanmasına imkan verəcəkdir. 7.4.5 Daha çox fərdi sahibkar və KOM-lara ödənişsiz hüquqi məsləhətlər təqdim etmək, sahibkarların hüquqi biliklərini artırmaq məqsədilə seminarlar, kurslar və digər tədbirlər keçirmək Gözlənilən təsir Vergi və mühasibat üzrə məsləhətləşmələr kiçik sahibkarlara vergilərin hesablanması və ödənilməsi işlərini daha asan və düzgün yerinə yetirməyə imkan verəcək. Sahibkarların hüquqi biliklərinin artırılması qeyri-rəsmi ödənişləri və vergi ödənişləri və vergi yoxlama prosedurlarına sərf olunan vaxtı azaldacaq ki, bu da nəticə etibarilə sahibkarların mənfəətinin və dövlətin vergi gəlirlərinin artmasına müsbət təsir göstərəcəkdir. 126 Azərbaycanda Kiçik və Orta Müəssisələr üzrə Araşdırma