Kahramanmaraş Başkonuş mevkiinde yetişen sedir (Cedrus libani A.Richard) ağacında boyuna ve radyal yönde fiziksel özelliklerde meydana gelen değişmeler BEKİR CİHAD BAL 1*, İBRAHİM BEKTAŞ 2, ALPEREN KAYMAKÇI 3 1 Öğr. Gör., KSÜ Andırın MYO Mob. ve Dek. Programı, 46100-Kahramanmaraş, bcbal@ksu.edu.tr 2 Prof. Dr., KSÜ Orman Fak., Orman End. Müh. Bölümü, 46060-Kahramanmaraş, ibtas@ksu.edu.tr 3 Arş.Gör., KÜ Orman Fak., Orman End. Müh. Bölümü, 37000-Kastamonu, akaymakci@ksu.edu.tr Özet Bu çalışmanın temel amacı, Toros sediri yada Türk sediri olarak ta bilinen Lübnan sediri (Cedrus libani A.Richard) ağacında, boyuna ve radyal yönde fiziksel özelliklerde meydana gelen değişikleri incelemektir. Deneme ağaçları Kahramanmaraş Başkonuş mevkiinden alınmıştır. Deneme ağaçlarından alınan seksiyonlar üzerinde, hava kurusu yoğunluk, tam kuru yoğunluk, hacim ağırlık değeri, taze hal rutubeti, lif doygunluk noktası, daralma ve genişleme miktarları belirlenmiştir. Tam kuru yoğunluk ile diğer fiziksel özellikler arasındaki ilişki regrasyon denklemi ve korelasyon katsayısı ile belirlenmiştir. Sonuçlar, fiziksel özelliklerin boyuna ve radyal yönde istatistiksel olarak önemli seviyede farklı olduğunu ve tam kuru yoğunluk ile diğer fiziksel özellikler arasındaki ilişkinin radyal yönde farklı olduğunu göstermiştir. Anahtar kelimeler: Sedir, fiziksel özellikler, tam kuru yoğunluk, daralma, genişleme, lif doygunluk noktası, taze hal rutubeti. Abstract The main purpose of this study is to determine differences occured in some physical properties of Lebanon Cedar (Cedrus Libani A.Richard) wood, which is known Taurus cedar or Turkish cedar, in longitudinal and radial directions. The sample trees were harvested from Kahramanmaraş Başkonuş region. Air dry density, oven dry density, basic density, green misture content, fiber saturation point, swelling and shrinkage were determined on the sections taken from sample trees. The relationship between oven dry density and other physical properties was determined with regression equation and correlation coefficient. The results showed that differences between radial and longitudinal directions were statistically significant and the relationships between ovendry density and other physical properties were different in the radial direction. Keywords: Cedrus, physical properties, oven dry density, shrinkage, swelling, fiber saturation point, green misture content. 1.Giriş Özellikle son yıllarda, ormanların azalmasından dolayı hızlı gelişen türlerin yeni oluşturulan orman alanlarında yetiştirilmesine olan talep artmıştır. Odun hammaddesi ihtiyacının ithalat yolu ile değil, hızlı gelişen türlerin yetiştirilmesi ile karşılanması ülkeler için ekonomik açıdan daha önemlidir. Geniş yapraklı ağaç türleri içerisinde hızlı gelişen türlerin genelde su isteği fazladır. Kavak türleri ve özellikle melez kavaklar, söğüt, okaliptüs türleri ve pavlonya hızlı gelişen geniş yapraklı ağaç türlerindendir ve bu türlerin su ihtiyacı fazladır. İğne yapraklı ağaç türlerinden ise; bazı göknar, çam ve sedir türleri hızlı gelişen türlerdendir. Bunlar ise geniş yapraklı türler kadar su ihtiyacı göstermezler. Yüksek rakımlarda yetişebilirler. Toros sediri hızlı gelişen bir tür olması yanında, aynı zamanda doğal dayanıklıdır. Hoş kokulu ve kolay işlenen kerestesi diğer iğne yapraklı türlere nazaran daha çok tercih edilmektedir. 1039
Yaltırık a göre, adını kozalaklı ağaç demek olan Kedros kelimesinden alan sedir, Lübnan da sınırlı bir yayılışı olmasına ve esas yayılışını Toros dağlarında yapmasına rağmen dünya literatürüne Lübnan sediri olarak girmiş ve Lübnan ın bayrağındaki sembol olmuştur (Dutkuner ve Akten, 2000). Kayacık a göre, sedirler bitkiler dünyasının en büyük grubunu oluşturan spermatophyta bölümünün gymnospermae alt bölümünden, coniferae sınıfı, pinoideae takımı, pinaceae familyasına aittir (Yılmaz ve Gürses, 1997). Toros sedirinin yayılışı Anadolu da Toroslar, Antitoroslar ve ayrıca Lübnan dır. Fakat tahribattan dolayı Lübnan da çok az miktarda bulunmaktadır (Berkel, 1951). Bir başka tarifle, Güney Anadolu bölgesinde 36 16-38 05 enlem, 29 02-37 19 boylamlar arasında ve Toros dağları üzerinde 1000-2000 m rakımlarda yer almaktadır ve bu yayılışı dünya sedir ormanlarının yayılışında kuzey sınırını teşkil etmektedir. Yayılış sahasında yer yer saf, daha çok göknar, çam ve ardıçla karışık meşçereler halinde bulunmaktadır (Evcimen, 1962). Sedir odunu el aletleri ve makinelerle kolay işlenir fakat planya ve freze ile işlemede özellikle budak yataklarında lif kalkması meydana gelmektedir. Tornalanması kolay çivilenmesi iyidir. Odunu kolay ve hızlı kurur, kururken çatlamaya şekil değişmesine ve dış sertleşmeye eğilimi yoktur. 15-25 yıl doğal dayanıklılığa sahip olup güç emprenye edilir. Sedir odunu toprakla temas eden yerlerde tel, çit, maden direği, travers, doğrama, lambri, mobilya, sauna yapımında v.b. yerlerde değerlendirilir (Göker, 1992). Türkiye de koru ormanı olarak normal 199167, bozuk 218021 toplamda ise 417188 ha sedir ormanı bulunmaktadır (Anonim, 2006). Türkiye de ibreli ağaç türleri arasında önemli bir yere sahip olan Toros sediri hakkında bugüne kadar bir çok çalışma yapılmıştır. Ancak, fiziksel özellikleri hakkında ve özelliklede bu özelliklerin ağaç içerisindeki değişimlerini gösteren pek az sayıda çalışma bulunduğu belirlenmiştir. Özellikle, sedir odununda genç odun-olgun odun konusunda fiziksel özelliklerin tespitine yönelik bir çalışmaya rastlanmamıştır. Bu noktadan hareketle, Kahramanmaraş Başkonuş ormanlarında doğal olarak yetişmekte olan sedir ağacında boyuna (dipten-tepeye doğru) ve radyal yönde (kabuktan-öze doğru) fiziksel özelliklerinde meydana gelen değişikliklerin belirlenmesi bu çalışmanın amacını oluşturmaktadır. 2. Materyal ve Metot 2.1 Materyal Bu çalışmada kullanılan sedir ağaçları Kahramanmaraş Başkonuş mevkiinden temin edilmiştir. Deneme ağaçlarının alınmasında TS 4176 (Anonim, 1984) numaralı standartta belirtilen esaslar dikkate alınmıştır. Sedir odununda, boyuna ve radyal yönde fiziksel özelliklerde meydana gelen değişmeleri inceleyebilmek için, her ağaçtan boyuna yönde 3 seksiyon alınmıştır. 1. Seksiyonlar 130 cm göğüs seviyesinden, 2. seksiyonlar ağacın toplam boyunun 1/3 ünden ve 3. seksiyonlar ağacın toplam boyunun 2/3 ünden alınmıştır. Her seksiyonda, radyal yönde kuzey-güney ve doğu-batı yönünde, net ölçüsü 2x2x3 cm olan test örnekleri kesilmiştir. Boyuna yönde 1. seksiyonlarda, radyal yönde eşit aralıklarla 4 noktadan, 2. seksiyonlarda 3 noktadan ve 3. seksiyonlarda 2 noktadan test örnekleri hazırlanmıştır. Böylece, 3 ağaçtan boyuna yönde 3 er seksiyondan ve radyal yönde ortalama 3 er noktadan olmak üzere 27 farklı bölgeden 30 adet olmak üzere toplamda 810 adet kusursuz test örneği hazırlanmıştır. Sonuçlar hesaplanırken ağaçların her bölge için ortalaması alınmış ve 9 farklı bölge için sonuçlar gösterilmiştir. 1040
Test örnekleri hazırlanırken TS 2470 (Anonim, 1976a) numaralı standartta belirtilen esaslara uyulmuştur. Buna göre; test örnekleri budaksız, çatlak ve kusur içermeyen, düzgün lifli ve yıllık halka yönü test örneğinin bir kenarına paralel, bitişik kenarına dik olacak şekilde hazırlanmıştır. Test örnekleri, ağaçların kesildiği gün kesimden hemen sonra hazırlanmış ve plastik torbalara konmuş, aynı gün ağırlıkları ve üç yöndeki ölçüleri alınmıştır. Böylece taze hal rutubetini ölçmek mümkün olmuştur. 2.2 Metot Hazırlanan test örnekleri üzerinde, taze hal rutubeti (M t ) TS 2471 e (Anonim, 1976b) göre ve Formül 1 ile, hava kurusu yoğunluk (D 12 ), tam kuru yoğunluk (D o ) formül 2 ile, hacim ağırlık değeri (R) TS 2472 ye (Anonim, 1976c) göre ve Formül 3 ile, radyal, teğet, boyuna daralma TS 4083 e (Anonim, 1983a), hacmen daralma TS 4085 e (Anonim, 1983b) göre ve Formül 4 ile ve radyal, teğet, boyuna genişleme TS 4084 e (Anonim, 1983c) ve hacmen genişleme TS 4086 ya (Anonim, 1983d) göre ve Formül 5 ile belirlenmiştir. Lif doygunluk noktası (LDN) ise aşağıdaki Formül 6 ya göre belirlenmiştir. Wr Wo M t = x100 (%) (1) Wo Burada; W r : rutubetli ağırlık, W o : tam kuru ağırlıktır D= V W (gr/cm 3 ) (2) Burada; W: ağırlık, V: hacimdir R= W o (gr/cm 3 ) (3) V mak Burada; W o : Tam kuru ağırlık, V mak : Tam yaş haldeki hacimdir. Lmak L β= L mak min x100 (%) (4) Lmak L min α= x100 (%) (5) Lmin Burada; β: daralma, α: genişleme, L mak : doygun haldeki uzunluk, L min : kuru haldeki uzunluktur. LDN= R β v (%) (6) Burada; β v : hacmen daralma miktarı, R: hacim ağırlık değeridir. Deneme ağaçlarının kesiminden hemen sonra test örnekleri hazırlanmıştır. Test örnekleri taze halde olduklarından dolayı, daralma miktarlarını ölçmek için suya daldırma işlemi uygulanmamıştır. Örneklerin taze haldeki ağırlıkları ve ölçüleri alınmış, yaklaşık olarak hava kurusu hale gelinceye kadar oda şartlarında, daha sonra 2 hafta süre ile 20±2 C sıcaklık ve %65±5 bağıl nem ortamında klima dolabında bekletilmiş ve hava kurusu ölçüler alınmıştır. Daha sonra test örnekle 103±2 C de tam kuru hale getirilmiş ve ağırlıkları ve ölçüleri tekrar alınmıştır. Genişleme miktarlarını ölçmek için örnekler ölçüleri değişmez hale gelinceye kadar (yaklaşık iki hafta) suya daldırılmıştır. Bu sürenin sonunda örneklerin doygun haldeki ölçüleri alınmıştır. Böylece tüm örnekler, taze halde, hava kurusu halde, tam kuru halde ve suyla doygun 1041
halde olmak üzere hesaplanmıştır. 4 defa ölçülmüştür. Elde edilen bu ölçüler ile fiziksel özellikler Fiziksel özelliklerin boyuna ve radyal yönde nasıl değiştiğini belirlemek için, SPSS programında, çoğul varyans analizi yapılmış, çoklu karşılaştırmalarda Tukey HSD testi kullanılmıştır. Tam kuru yoğunluk ile diğer fiziksel özellikler arasındaki ilişkiyi görebilmek için regrasyon denklemi (y), belirtme katsayısı (R 2 ) ve ilişkinin önem seviyesi (P) hesaplanmıştır. 3. Bulgular ve Tartışma Bu araştırmada kullanılan deneme ağaçlarının boyları ve göğüs seviyesinden alınan seksiyonlar üzerinde belirlenen bazı makroskopik özellikler Çizelge 1 de verilmiştir. Elde edilen bu verilere göre göğüs seviyesindeki çaplar yaklaşık olarak aynı olmasına rağmen diğer özellikler bakımından ağaçlar arasında farklılıklar bulunmaktadır. Bu farklılıkların ağaçların alındıkları noktalarda dikim aralığı ve toprak özellikleri ile ilgili olduğu söylenebilir. Çünkü sedir ışık ağacıdır (bazı araştırmacılara göre yarı ışık ağacıdır) ve dikim aralığına göre büyürken odun özellikleri değişebilmektedir. Çizelge 1: Deneme ağaçlarının bazı makroskopik özellikleri Özellikler 1.Ağaç 2.Ağaç 3.Ağaç Ağaç boyu (m) 24 21 18 Ağaç yaşı (yıl) 54 53 34 Göğüs seviyesinde gövde çapı (kabuk hariç) (cm) 28 26 29 Genç odunda yıllık halka sayısı (adet) 29 32 18 Olgun odunda yıllık halka sayısı (adet) 25 21 16 Yarı çaptaki genç odun miktarı (cm) 9.2 10 9.5 Yarı çaptaki olgun odun miktarı (cm) 4.8 3 5 Yarı çaptaki öz odun miktarı (cm) 8 8.5 7 Yarı çaptaki diri odun miktarı (cm) 6 4.5 7.5 Genç odunda yıllık halka genişliği (mm) 3.1 3.1 5.3 Olgun odunda yıllık halka genişliği (mm) 1.9 1.4 3.1 Ortalama yıllık halka genişliği (mm) 2.98 Boyuna yönde (dipten tepeye doğru) ve radyal yönde (kabuktan öze doğru) fiziksel özelliklere ait değerler Çizelge 1 de verilmiştir. Tam kuru yoğunluk, teğet yönde, radyal yönde ve hacmen daralma miktarının, teğet yönde, radyal yönde ve hacmen genişleme miktarının, lif doygunluk miktarı ve taze hal rutubetinin kabuktan öze doğru azalmakta olduğu görülmektedir. Ancak boyuna yönde daralma ve genişleme miktarlarının ise arttığı görülmektedir. Tam kuru yoğunluk, boyuna yönde daralma ve genişleme miktarları, hacmen daralma ve genişleme miktarları, lif doygunluk noktası ve taze hal rutubeti değerlerinde radyal ve boyuna yönde meydana gelen değişmelere ait çoğul varyans analizi önem seviyeleri Çizelge 2 de verilmiştir. Boyuna yönde daralma ve genişleme miktarlarına ait sonuçlar boyuna ve radyal yönün karşılıklı etkileşiminde istatistiksel olarak önemsiz diğerleri önemli bulunmuştur. Tam kuru yoğunluk ve taze hal rutubeti ile ilgili olarak yapılan çoğul varyans analizi sonuçlarına göre; boyuna yönün, radyal yönün ve her ikisinin karşılıklı etkileşimlerinin tam kuru yoğunluk üzerine etkilerinin istatistiksel olarak önemli olduğu belirlenmiştir. Çizelge 2: Boyuna ve radyal yönde fiziksel özellikler (D 12, D o ve R: kg/m 3 diğerleri: %) 1042
BY RY İD D 12 D o R β t β r β l β v α t α r α l α v LDN M t 1 1 2 3 4 x 588 547 483 7.1 4.6 0.22 11.9 7.9 4.8 0.19 12.9 24.5 128 s 60.4 59.8 44.7 0.9 1.0 0.24 1.9 1.0 1.2 0.33 2.0 2.5 20 x 570 527 472 6.5 4.0 0.23 10.7 7.2 4.1 0.29 11.6 22.7 106 s 43.0 40.2 35.4 0.7 0.6 0.20 1.0 0.8 0.7 0.19 1.2 2.7 41 x 573 526 479 5.6 3.4 0.25 9.2 6.2 3.6 0.39 10.2 19.6 71 s 49.8 45.0 44.6 1.1 0.5 0.30 1.2 1.2 0.6 0.34 1.4 3.9 43 x 573 524 481 4.8 3.2 0.45 8.5 5.4 3.4 0.56 9.3 17.9 40 s 70.0 62.2 58.9 1.1 0.4 0.46 1.2 1.2 0.5 0.54 1.2 3.7 11 2 1 2 3 x 553 514 452 7.4 4.6 0.19 12.2 8.3 4.7 0.12 13.1 27.0 141 s 55.0 53.4 40.1 0.8 1.0 0.12 1.7 0.8 1.0 0.12 1.8 2.3 18 x 536 496 441 7.0 4.2 0.14 11.4 7.8 4.5 0.15 12.4 25.8 133 s 29.0 26.9 23.7 0.6 0.5 0.11 0.8 0.8 0.5 0.10 0.9 2.2 26 x 505 464 424 5.2 3.3 0.20 8.8 5.9 3.5 0.29 9.7 20.7 58 s 19.1 17.7 17.1 0.8 0.4 0.15 0.9 1.0 0.4 0.14 1.1 2.5 30 3 1 2 x 546 504 453 6.2 3.9 0.25 10.4 7.1 4.0 0.24 11.3 22.9 142 s 32.2 30.3 26.6 0.6 0.5 0.21 0.8 0.6 0.7 0.19 1.0 2.2 12 x 512 471 430 5.2 3.3 0.31 8.8 6.0 3.5 0.33 9.8 20.6 147 s 35.8 33.9 30.4 0.7 0.3 0.22 0.9 0.8 0.4 0.25 0.9 2.5 18 BY: boyuna yön, RY: radyal yön, İD:istatistik değerler. Çizelge 2: Bazı fiziksel özelliklere ait çoğul varyans analizi önem seviyeleri. Varyans kaynağı D o β l β v α l α v LDN M t Boyuna yön P<0.001 P<0.001 P<0.001 P<0.001 P<0.001 P<0.001 P<0.001 Radyal yön P<0.001 P<0.001 P<0.001 P<0.001 P<0.001 P<0.001 P<0.001 Boy. x Rad. yön P<0.01 P>0.05 P<0.001 P>0.05 P<0.001 P<0.01 P<0.001 Tukey çoklu ayrım testi sonuçları Çizelge 4 de verilmiştir. Bu sonuçlara göre, sedir ağacında dipten tepeye doğru tam kuru yoğunluk miktarının azaldığı, kabuktan öze doğru ise 1. ve 4. bölgede yüksek, 2. ve 3. bölgede düşük olduğu belirlenmiştir. En yüksek tam kuru yoğunluk göğüs seviyesinden alınan 1. seksiyonda ve 1. bölgede ölçülmüştür. Öze yakın kısımlarda fazla miktarda ekstraktif madde bulunmasından ve kabuğa yakın kısımlarda ise olgun odun oluşumundan dolayı bu kısımlarda yoğunluk yüksek ölçülmüştür. Taze hal rutubeti ile ilgili Tukey testi sonuçları Çizelge 4 de verilmiştir. Bu sonuçlara göre en düşük taze hal rutubeti boyuna yönde 1. seksiyonda, radyal yönde 4. bölgede ölçülmüştür. En yüksek taze hal rutubeti ise, boyuna yönde 3. seksiyonda ve radyal yönde 1. bölgede ölçülmüştür. 3. Seksiyon öz odun oluşumunun en az olduğu seksiyon ve 1. bölge odunun diri odun kısmıdır. Boyuna yönde, yoğunluğun yüksek ölçüldüğü seksiyonda taze hal rutubeti düşük, yoğunluğun düşük ölçüldüğü seksiyonda ise taze hal rutubeti yüksek ölçülmüştür. Radyal yönde ise; en düşük taze hal rutubeti 4. bölgede, en yüksek 1. bölgede ölçülmüştür. Bu durumla ilgili olarak, ağaçlarda su iletiminin diri odun kısmında gerçekleştiği, öz odunun ölü odun kısmı olduğu ve su iletiminin olmadığı belirtilmiştir (Bozkurt ve Erdin, 1997). Çizelge 3: Tam kuru yoğunluk (D o ) ve taze hal rutubeti (M t ) üzerine boyuna ve radyal yönün etkisine ilişkin Tukey testi sonuçları 1043
Boyuna yön Radyal yön No N D o No M t No N D o No M t 3 180 487 a * 1 86 a 3 180 495 a 4 39 a 2 270 491 a 2 110 b 2 270 497 a 3 64 b 1 360 530 b 3 144 c 1 270 521 b 2 128 c 4 90 524 b 1 137 d * Aynı harfle işaretli olan değerler istatistiksel olarak benzerdir. Hacmen daralma ve genişleme miktarı ile ilgili olarak yapılan çoğul varyans analizi sonuçlarına göre; boyuna yönün, radyal yönün ve her ikisinin etkileşiminin hacmen daralma ve genişleme miktarı üzerine etkilerinin istatistiksel olarak önemli olduğu belirlenmiştir. Yapılan Tukey testi sonuçları Çizelge 5 de verilmiştir. Bu sonuçlara göre boyuna yönde en düşük daralma ve genişleme 3. seksiyonda (ağacın tepeye yakın kısmında) ve 4. bölümde (ağacın öze yakın kısmında), en yüksek 2. seksiyonda ve 1. bölümde (kabuğa yakın kısım) ölçülmüştür. Tam kuru yoğunluk miktarı düşük olduğu için 3. seksiyonda daralma ve genişleme miktarı düşük ölçülmüştür. 1. seksiyonda tam kuru yoğunluk miktarı yüksektir fakat fazla miktarda ekstraktif madde bulunmasından dolayı daralma miktarı 2. seksiyondan düşük ölçülmüştür. Çizelge 4: Hacmen daralma ve genişleme üzerine boyuna ve radyal yönün etkisine ilişkin Tukey testi Boyuna yön Radyal yön No N Hacmen Daralma Hacmen Genişleme No N Hacmen Daralma Hacmen Genişleme 3 180 9.6a 10.5a 4 90 8.5a 9.2a 1 360 10.0b 10.9b 3 180 9.0b 9.9b 2 270 10.8c 11.7c 2 270 10.3c 11.2c 1 270 11.5d 12.4d Lif doygunluk noktasına ait çoğul varyans analizi sonuçları Çizelge 3 de ve Tukey testi sonuçları Çizelge 6 da verilmiştir. Bu sonuçlara göre; LDN boyuna yönde en düşük 1. seksiyonda ve radyal yönde 4. bölgede, en yüksek ise 2. seksiyonda ve 1. bölgede ölçülmüştür. Bu sonuçları etkileyen en önemli faktörün yine öz odununda bulunan ekstraktifler ve kabuğa yakın kısımlardaki yoğunluğu yüksek olan olgun odun oluşumu olduğu söylenebilir. Ortalama LDN %22 olarak belirlenmiştir. Bu LDN değeri ile sedir odunu, Bozkurt ve Göker (1987) tarafından verilen sınıflandırmaya göre lif doygunluk noktası çok düşük olan ağaç türleri grubundadır. Çizelge 5: Lif doygunluk noktası üzerine boyuna ve radyal yönün etkisine ilişkin Tukey testi sonuçları Boyuna yön Radyal yön No N Grup No N Grup 1 360 21.1a 4 90 17.9a 3 180 21.7b 3 180 20.1b 2 270 25.0c 2 270 23.0c 1 270 24.8d Boyuna yönde daralma ve genişleme miktarları üzerine boyuna ve radyal yönün etkisine ilişkin varyans analizi önem seviyeleri Çizelge 3 de ve Tukey testi sonuçları Çizelge 7 de verilmiştir. Elde edilen bu sonuçlara göre en az daralma ve genişleme miktarları 2. seksiyonda ve 1. bölgede, en yüksek daralma ve genişleme miktarları ise 1.seksiyonda ve 4. bölgede elde edilmiştir. Denemelerde kullanılan ağaçların en yaşlı odun örnekleri ağaçların ilk yaşlarında oluşturduğu köke yakın genç odun kısmında 1.seksiyon ve 4. bölgede bulunmaktadır. Genç odunda, olgun oduna göre boyuna daralma ve genişleme miktarının daha yüksek olduğu ve bununda mikrofibril 1044
açısından kaynaklandığı değişik araştırmacılar tarafından bildirilmiştir (Green ve Ark. 1999; Bao ve ark. 2001; Arslan ve Aydemir. 2009). Çizelge 7: Boyuna yönde daralma ve genişleme miktarı üzerine boyuna ve radyal yönün etkisine ilişkin Tukey testi sonuçları Boyuna yön Radyal yön No N Daralma No Genişleme No N Daralma No Genişleme 2 270 0.17a 2 0.19a 1 270 0.22a 1 0.18a 3 180 0.28b 3 0.28b 3 180 0.22a 2 0.26a 1 360 0.29b 1 0.36c 2 270 0.22a 3 0.34b 4 90 0.45b 4 0.56c Şekil 1 de göğüs seviyesinden alınan 1. seksiyonda 1. ve 4. bölgelerdeki hacmen daralma miktarı ile tam kuru yoğunluk arasındaki ilişki gösterilmiştir. 4. Bölgede negatif zayıf, 1. bölgede pozitif güçlü bir ilişki belirlenmiştir. Hacmen Daralma (%) 16 14 12 10 8 y = 0.0265x - 2.651 R 2 = 0. 7333 P < 0.001 Hacmen daralma (%) 12 11 10 9 8 7 6 y = -0.0048x + 10.948 R2 = 0.0647 P < 0.05 6 5 A 4 Tam k uru y oğunluk (k g/ m 3 ) B 4 Tam k uru y oğunluk (k g/m 3 ) Şekil 2: 1. Seksiyon 1. bölgede (A) ve 4. bölgede (B) hacmen daralma ile tam kuru yoğunluk ilişkisi Şekil 2 de lif doygunluk noktası ile tam kuru yoğunluk arasındaki ilişki verilmiştir. 4. bölgede negatif-güçlü bir ilişki, 1. bölgede ise pozitif-zayıf bir ilişki belirlenmiştir. Lif doygunluk noktası (%) 35 30 25 20 15 y = 0.0158x + 15.85 R2 = 0.1449 P < 0.001 Lİf doygunluk noktasın (%) 30 25 20 15 10 y = -0.0428x + 40.37 R2 = 0.5214 P < 0.001 10 A Tam k uru y oğunluk (kg/m 3 ) 1045 B 5 Tam kuru yoğunluk (kg/m 3 ) Şekil 3: 1. Seksiyon 1. bölgede (A) ve 4. bölgede (B) LDN ile tam kuru yoğunluk arasındaki ilişki Şekil 3 de ise taze hal rutubeti ile tam kuru yoğunluk miktarı arasındaki ilişki verilmiştir. Bu ilişki 4. bölgede negatif, 1. bölgede negatif-çok güçlü olarak belirlenmiştir. 4. bölge ile 1. bölge arasındaki bu farklılıkların temel sebebinin öze yakın kısımların ölü odun olması ve bol miktarda bulunan ekstraktif maddelerdir. Sedir öz odununun özellikle eterik yağlarla zengin
olduğu belirtilmiştir (Berkel, 1951). Bir başka çalışmada sedir öz odununda 37 farklı bileşen belirlenmiştir (Başer ve Demirçakmak, 1995). Taze hal rutubeti (%) 175 165 155 145 135 125 115 105 y = -0.3014x + 293.16 R2 = 0.8377 P<0.001 Taze hal rutubeti (%) 55 50 45 40 35 30 y = -0.0419x + 59.544 R2 = 0.4338 P<0.001 95 85 75 A Tam kuru yoğunluk (kg/m 3 ) B 25 20 Tam kuru yoğunluk (kg/m 3 ) Şekil 4: 1. Seksiyon 1. bölgede (A) ve 4. bölgede (B) taze hal rutubeti ile tam kuru yoğunluk ilişkisi 4. Sonuçlar ve Öneriler Yapılan bu çalışmada elde edilen veriler doğrultusunda şu sonuçlara ulaşılabilir; Kahramanmaraş Başkonuş mevkiinde doğal olarak yetişmekte olan sedir odununda fiziksel özellikleri etkileyecek şekilde genç odun oluşumu vardır. Tam kuru yoğunluk kabuktan-öze doğru ve dipten-tepeye doğru istatistiksel olarak önemli seviyede değişmektedir. Tam kuru yoğunluğun öze yakın kısımlarda yüksek çıkması ekstraktif maddelerden, kabuğa yakın kısımlarda yüksek çıkması olgun odun oluşumundan kaynaklanmaktadır. Kabuktan-öze doğru tam kuru yoğunluk miktarı ile lif doygunluk noktası, hacmen daralma, boyuna daralma ve genişleme miktarları ve taze hal rutubet miktarı arasındaki ilişki farklıdır. Daralma ve genişleme miktarları bakımından Toros sediri odunu orta derecede çalışan ağaç türleri grubundadır. Gelecekte yapılacak bilimsel araştırmalarda, genç odun-olgun odun yada öz odun-diri odun farkının göz önünde bulundurulmasının sonuçlara olumlu katkı yapacağı söylenebilir. 5. Kaynaklar Anonim, 1984. Odunun Fiziksel ve Mekaniksel Özelliklerin Tayini için Homojen Meşçerelerden Numune Ağacı ve laboratuar Numunesi Alınması, TS 4176, TSE, Ankara. Anonim, 1976a. Odunda Fiziksel ve Mekaniksel Deneyler İçin Numune Alma Metotları Ve Genel Özellikler, TS 2470, TSE, Ankara. Anonim, 1976b. Odunda Fiziksel ve Mekaniksel Deneyler İçin Rutubet Miktarı Tayini, TS 2471, TSE, Ankara. Anonim, 1976c. Odunda Fiziksel ve Mekaniksel Deneyler İçin Birim Hacim Ağırlığı Tayini, TS 2472, TSE, Ankara Anonim, 1983a. Odunda Radyal ve Teğet Doğrultuda Çekmenin Tayini, TS 4083, TSE, Ankara Anonim, 1983b. Odunda Hacimsel Çekmenin Tayini, TS 4085, TSE, Ankara Anonim, 1983c. Odunda Radyal ve Teğet Doğrultuda Şişmenin Tayini, TS 4084, TSE, Ankara Anonim, 1983d. Odunda Hacimsel Şişmenin Tayini, TS 4086, TSE, Ankara Anonim, 2006. Orman varlığımız, Orman genel müdürlüğü yayınları, S:55, Ankara Arslan, M.B., Aydemir, D, 2009. Genç odun ve özellikleri, Bartın orman fakültesi dergisi, cilt:11, sayı :16, 25-32. Bao F.C., Jiang Z.H., Jiang X.M., Lu X.X., Luo X.Q., Zhang S.Y. 2001. Differences in wood properties between juvenile wood and mature wood in 10 species in China, Wood Sci Tech 35 (2001) 363-375. 1046
Başer, K.H.C., Demirçakmak, B. 1995. The essetial oil of taurus cedar (Cedrus Libani A.Rich.): recent results. Chemistry of natural compounds Vol:31, No 1. Berkel, A. 1951. Lübnan sedirinde teknolojik araştırmalar, İÜ, Orman fakültesi dergisi (A), S:182-211. Bozkurt, Y., Göker, Y. 1987, Fiziksel ve Mekanik Ağaç Teknolojisi, İÜ, Orman Fakültesi Yayınları, Üniversite Yayın No:3445, İstanbul. Bozkurt, Y., Erdin, N., 1997. Ağaç Teknolojisi, İÜ, Orman fakültesi yayınları, Fakülte Yayın No: 445. İstanbul. Dutkuner, İ., Akten, M., 2000. Kahramanmaraş ta kent içi park ve ağaçlandırmalarda kullanılabilecek ağaç taksonları, KSÜ, Fen ve mühendislik dergisi, cilt:3, sayı:2, s:28. Evcimen, B.S. 1962. Türkiye sedir ormanlarının ekonomik önemi ve amenajman esasları, İÜ, orman fakültesi dergisi (A), cilt:12, sayı:1, s:27-66. Göker, Y., 1992. Türkiye Akdeniz Bölgesi Ormanları ve Ormancılığına İlişkin Yaklaşımlar: Akdeniz Bölgesi Doğal Ağaç Türlerinin Teknolojik ve Endüstriyel Özellikleri, IÜ Orman Fakültesi Ormancılık Araştırma ve Uygulama Merkezi Müdürlüğü Yayınları, Müdürlük Yayın No 1, 169-180, İstanbul. Green, D., W., Winandy, J.E, Kretschmann, D.E. 1999. Mechanical Properties of Wood, Wood handbook, Wood As Engineering Material. FPL, 11-2, Madison. Yılmaz, E, Gürses, M.K., 1997. Doğu Akdeniz ormancılığında sedir, DOA dergisi, sayı:3. 1047