ANMED ANADOLU AKDENİZİ Arkeoloji Haberleri 2013-11 News of Archaeology from ANATOLIA S MEDITERRANEAN AREAS (Ayrıbasım/Offprint) Suna - İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Suna & İnan Kıraç Research Institute on Mediterranean Civilizations
Düver Yerleşim Tarihi Araştırmaları Projesi: 2012 Yılı Kurtarma Kazısı The Düver Settlement History Research Project: Rescue Excavations in 2012 H. Ali EKİNCİ Tarkan KAHYA Burdur ili sınırları içerisindeki Yarışlı Gölü-Yarım Ada ve çevresinde gerçekleştirilen Düver Yerleşim Tarihi Araştırmaları Projesi hem Yarım Ada nın hem de bölgenin karanlık tarihini aydınlatmayı amaçlamaktadır. Yarım Ada nın oldukça önem arz eden, Anadolu Demir Çağı nın büyük kültürleri ile ilişkilerini -daha doğru ifade etmek gerekirse etkilerini- yansıtan maddi kültür kalıntıları, sempozyumlar, makaleler, bilimsel raporlar aracılığıyla bilim dünyasına tanıtılmakta, proje ile ulaşılan sonuçlar paylaşılmakta, sorunlar tartışılmaktadır. Projenin şimdiye dek uyguladığı yöntemler aracılığıyla ortaya koyduğu ama bu yöntemlerle cevaplaması mümkün olmayan soruları için alanda kısa süreli bilimsel bir kazı yapılması kararına varılmış, böylece 2012 yılına değin yüzey araştırmaları vasıtasıyla devam eden projenin arkeolojik kazılarla farklı bir boyut kazanması planlanmıştır. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı nın izinleri, Vehbi Koç Vakfı Suna - İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü nün (AKMED) finansal desteği ile kurtarma kazıları Burdur Müze Müdürü H. A. Ekinci başkanlığında ve Dr. Tarkan Kahya bilimsel danışmanlığında 11-18 Ekim 2012 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir *. Bilimsel sorunlara çözüm arayışı amacıyla başlatılan bu kazıların -Devlet in Yarım Ada ya fiilen sahip çıkmasıyla- olası yeni kaçakçılık faaliyetlerini de engelleyeceği umulmuştur. Çalışmalar aşağıda kısaca sunulmaktadır; The Düver Settlement History Research Project aims to cast light on the dark history of the region and the peninsula of Yarışlı Lake in the province of Burdur. The material heritage of culture from Yarım Ada is of great importance for understanding the Iron Age of Anatolia and its relations with, or rather, its influence on the great cultures of the period. The results attained through the project are being presented to the academic world by symposia, reports and articles opening them for discussion. In order to find answers to the questions posed by the project through its survey methods but that could not be answered by using these methods up to 2012, it was decided to conduct short-term rescue excavations to attain a new level of investigation. With the permit issued by the Ministry of Culture and Tourism and the financial support of the Vehbi Koç Foundation Suna & İnan Kıraç Research Institute on Mediterranean Civilizations (AKMED), rescue excavations were conducted between 11 and 18 October 2012 under the direction of H. A. Ekinci, director of the Burdur Museum and the scientific consultation of Dr. Tarkan Kahya *. It was also hoped that the excavations thus initiated would also halt illicit digs by showing the interest of the state. Work carried out is listed below: * AKMED Müdürü K. Dörtlük e projeye gösterdiği yakın ilgi ve desteği için teşekkürlerimizi sunarız. Kendisi daha önce Düver Projesi ni ziyaret etmiş ve düşüncelerini paylaşmıştır. Proje de görev alan Burdur Müzesi uzmanı A. Çankaya ya ve koruma çalışmalarına katılan müze çalışanlarına ayrıca teşekkür ederiz. * We would like to express our gratitude to Mr. K. Dörtlük, director of AKMED, for his kind interest and support to our project. He visited the site and shared his opinions. Further thanks are due to curator A. Çankaya of the Burdur Museum for his participation as well as the other museum staff for joining the conservation work. 254
1. Excavations Res. 1 Açma V in bulunduğu alanın 2011 yılındaki durumu Fig. 1 Area of Trench V, as seen in 2011 I. Kazı Çalışmaları Yarım Ada da Antik Dönem den itibaren biriken maddi yerleşim kalıntılarının kaçak kazılarla darmadağın edilmiş olduğu daha önce de bir çok kez dile getirilmişti. Yüzeyde hâlâ izleri takip edilebilen, adeta köstebek yuvası görünümlü, bu kaçak kazı çukurlarının tüm arkeolojik tabakalaşmayı yok etmemiş olması bilim dünyasının hep temennisi olmuştur. Çukurlar ve bu çukurların çevresindeki küçük tepecikler halindeki bina molozları Yarım Ada yı bilimsel amaçlı ziyaret edenleri hüsrana uğratır. Yöresel geleneksel mimarinin son örnekleri olan çevre köylerdeki eski evler üzerinde yaptığımız gözlem, Yarım Ada nın yüzeyindeki çok sayıda irili ufaklı işlenmemiş moloz taşın, Antik Dönem binalarının temellerine ait olduklarını düşündürmüştü. Alt yapısı taş temel, üst yapısı kerpiç ve ahşap karkaslı yapılarda uygulanan teknik hiç değişmeden günümüze kadar ulaşmış gibi gözükmektedir. Düver Yerleşim Tarihi Araştırmaları Projesi, Yarım Ada kökenli olup, uluslararası kaçak kazı olaylarıyla yurtdışına kaçırılmış mimari terrakottaları kontekstleriyle ele alma ihtiyacı ve arzusundan doğmuştur. Proje kapsamında müze koleksiyonlarında yer alan mimari terrakottaların ait olduğu yapı tipleri ve sayısının alanda araştırılması hedeflenmiş, kurtarma kazılarının ilk hedefi de bu yapıları tespite çalışmak olmuştur. Önceki senelerde proje kapsamında jeofizik uygulanan ama verimli sonuçlara ulaşılamayan Yarım Ada nın zirve düzlüğü hafif eğimiyle doğal şeklindedir. Çevreye tepeden bakan bu düzlüğün Antik Dönem de ya da daha sonraki bir dönemde teraslama yöntemiyle bazı alanlarına müdahale edilmiştir. Mimari terrakottalı özel binaların tüm Yarışlı Gölü kıyısından rahatça görülebilecek bir It has been stated repeatedly that the site s remains have been dispersed by illicit digs. The so-called molehilllook of the site, still discernible, has caused great concern regarding the preservation of the stratigraphy. The holes and hillocks around them containing architectural rubble have disappointed academic visitors to the site. Our observations concerning the local houses in the surrounding villages suggested that the abundant unworked rubble of various sizes on the surface of Yarım Ada actually belonged to the foundations of ancient buildings. It looks as if the mud-brick walls, reinforced with a timber skeleton rising on stone foundations, have continued unchanged since antiquity. The Düver Settlement History Research Project arose from the need and desire to study the architectural terra cottas of Yarım Ada smuggled out of Turkey in the context of their architecture. It was determined to survey on-site the types and number of buildings to which the architectural terra cottas belonged, and thus the rescue excavations sought to identify these buildings. The flat area on the top of Yarım Ada, where we had conducted geophysical surveys in previous years but did not obtain productive results, still retains its slightly inclined natural slope. This flat area overlooking the environs was terraced at places either in antiquity or later. Based on the hypothesis that these buildings may have been located on these terraces, the trenches were positioned accordingly. Trench I No architectural remains were uncovered. Between -30 and -50 cm. was the unworked bedrock surface. In the trench were found roof tiles and undecorated potsherds and on the trench edge, on the surface was a cut coin. On its obverse is the portrait of Augustus, r., with the legend CAESAR from bottom upward while on the reverse is [AVGVS]TVS within a wreath. Two more cut coins were found this year on the surface, both in poor condition, thus making a total of three cut coins. Based on the accounts of local residents, there are numerous cut coins on the Küçük Ada nearby the peninsula, which is not a situation peculiar to the region. Such cut coins remained in circulation during the reign of Tiberius and are dated to the early 1st century A.D. Trench II The trench took the form of an L when two adjoining trenches were united. Unworked bedrock surface was 255
alanda inşa edilmiş olmaları ihtimalinden de yola çıkarak açmalar, yapılar için uygun zemin sunan bu alanlarda açılmışlardır. Açma I Açmada hiç bir mimari buluntuya rastlanılmamıştır. -30 ila -50 cm. de yer yer parçalı, işlenmemiş doğal ana kaya zemine ulaşılmıştır. Açma içinde çatı kiremiti ve bezeksiz keramik parçaları, açma kenarında, yüzeyde, kesik bir sikke ele geçmiştir. Ön yüzde sağa bakan İmparator Augustus portresi ve aşağıdan yukarı CAESAR, arka yüzde çelenk içerisinde [AVGVS]TVS yazısı bulunur. Bu sene yüzeyde bulunan kondisyonu kötü diğer iki kesik sikke ile Yarım Ada da kesik sikke sayısı üç olmuştur. Yöre halkının bildirdiğine göre Yarışlı Gölü Küçük Ada da da çok miktarda kesik sikke mevcutur. Bu durum salt bölgeye özgü değildir. Tiberius döneminde de kullanımda olan kesik sikkeler İ.S. 1. yy. ın başlarına tarihlendirilirler. Açma II Bitişik iki ayrı açmanın sonradan birleştirilmesiyle L şeklini almıştır. -80 cm. de doğal, işlenmemiş ana kaya zemine ulaşılmıştır. Moloz taş yığınları içerir. Çatı kiremidi, bezeksiz ve boyalı keramik parçaları ve benzerlerini önceden Yarım Ada dan bildiğimiz bir kaç mimari terrakotta parçası ele geçmiştir. In situ buluntu yoktur. Açma III Açmanın tek mimari buluntusu korunan uzunlukları 1.00 m. den biraz fazla, dik açıyla birleşen iki duvar parçasıdır. Harç kullanılmamıştır. Bunların bir yapı köşesini oluşturup oluşturmadıkları net bir şekilde tespit edilememiştir. Oturdukları kaya zemin üzerinde yatakları yoktur. Bu nedenle Yarım Ada nın topografyasına uyum sağlayarak örüldükleri söylenebilir. Bu duvar parçalarının inşasında kullanılan taşlar ile arazi yüzeyinde bulunan çok sayıdaki moloz taşlar arasında büyüklük ve form açısından çok yakın benzerlikler mevcuttur. Bu da kazı öncesi, yüzey araştırmalarımız esnasında, yüzeydeki moloz taşların bina temellerine ait olduğunu kurgulayan düşüncemizin doğruluğunu kanıtlamaktadır. Açma IV Mimari buluntuları ile kazının en önemli açmasıdır. 2011 yılında çekilmiş Res. 1 bu açma içindeki bir takım Res. 2 Kaya sunakları ve içinde Ana Tanrıça heykeli, sunu çukuru bulunan kaya cellasıyla kült alanı Fig. 2 Cult area containing rock altars and cella, statue of Mother Goddess and libation pit reached at -80 cm. It contained heaps of rubble. Roof tiles, undecorated and painted potsherds and a few architectural terra cottas, whose parallels we already know from the Yarım Ada, were uncovered. There was no in situ find. Trench III The only architectural finds here were two wall segments joined at a right angle and preserved about over 1 m. in length. No mortar was attested. It is not absolutely clear whether these wall segments formed the corner of a building. They do not rest on foundations on the bedrock. Therefore, it is possible to state that they were built according to the topography of the Yarım Ada. The stones in these wall segments are quite like the rubble found on the surface with respect to size and form. This verifies our hypothesis before the onset of the excavations that the rubble on the surface actually belonged to building foundations. Trench IV This trench contained architectural remains, thus it was the most important trench of the work. Fig. 1 taken in 2011 shows that this area with rock work was already disturbed by treasure hunters. As at Midas City, the rocky topography of Düver also allowed the hewing of rock sanctuaries at places. In the trench were a rock-hewn altar, a rock-cut cult statue of seated Mother Goddess, a rock altar right before it, a rock cella housing this statue and an adjoining and larger stepped rock altar (Figs. 2-5). The rock 256
kaya işçilikleri gösteren alanın kaçak kazıcılar tarafından yoklandığı göstermektedir. Midas Kenti nde olduğu gibi Düver topografyasının kayalık karakteri kaya yüzeylerine bazı kaya kutsal alanlarının oyulmasına olanak sağlamıştır. Açma, basamakları kayadan oyulmuş tek başına duran bir sunak ve yine kayadan oyulmuş, oturur vaziyetteki Ana Tanrıça yı betimleyen kült heykeli, hemen önünde kaya sunağı, bu heykelin içinde bulunduğu kaya cellası ve cellanın bitişiğindeki daha büyük ikinci bir basamaklı kaya sunağını içerir (Res. 2-5). Ana Tanrıça ya adanmış, kült açısından büyük önem taşıyan kaya kutsal alanlarının görünümü Sicilyalı Diodoros un Kybele yi ve Phrygialıların sunaklarını anlatan satırlarını akla getirir. Ana Tanrıça nın Phrygia topraklarında büyük tapınak yapısı türünde özel kült merkezi yoktur. Bu nedenle Tanrıça kültünün varlığını tanımak zorlaşır. Ama Düver basamaklı kaya sunağı daha ilk bakışta Dömrek (Gordion un 20 km. kuzeyinde) ve Kalehisar (Boğazköy ün 30 km. kuzeyinde) sunaklarını hatırlatır. Ayrıca hemen yanı başındaki basamaklı kaya sunağıyla ve naiskosu içinde tanrıça yontusuyla İ.Ö. 7.-6. yy. a tarihlenen Kumca Boğaz Kapıkaya anıtı Düver kült anıtları için yakın örnektir. Cella içindeki tanrıçaya aslanların eşlik edip etmediğini ya da elinde atribü tutup tutmadığını anıtın kısmen tahrip olması nedeniyle bilemiyoruz. Her ne kadar bedeninin tamamını örten uzun bir elbise giymekteyse de Düverli tanrıça kutsal kapı eşiğinde ayakta durur şekilde gösterilmemiştir. Yani tanrıçanın genel görünüşü Phrygia kabartmalarında bulunan betimlerle aynı tipte değildir. Orta Anadolu nun Demir Çağı Ana Tanrıça kültünün Anadolu Akdenizi ne kadar indiğini bilmekteyiz. Bu kadar geniş bir alana yayılan bir kültün yontu betimlerinin -farklı tiplerinden anlaşılacağı üzere- yerel değişimlere uğramış olması doğaldır. Düver deki bu ikonografik değişikliğin altında yatan sebep yerel değişlikten ziyade zamansal olmalıdır. Betiminde gözlemlenen değişiklik batıdaki İon dünyasıyla kurulan ilişkiden kaynaklanmış gibidir. Bu bağlamda İ.Ö. 6. yy. ortalarına doğru İonia Meter heykelciklerinde rastlanan oturma pozisyonunun Düver anıtlarının tarihlendirilme konusunda nirengi noktası olup olamayacağı sorusu cevaplanmayı beklemektedir. Anıtların tarihlendirilmesine ve önünde düzenlenen törenlerin içeriğinin anlaşılmasına kazı malzemelerinin gelecek günlerde detaylı bir şekilde çalışılması kuşkusuz katkı sağlayacaktır. Ama şunu rahatlıkla ifade edilebiliriz ki Ana Tanrıça belli ki uzun bir süre Düverlilerin dinsel geleneklerinin odağında kalmıştır. Res. 3 Oturur vaziyette betimlenmiş Ana Tanrıça Fig. 3 Mother Goddess depicted as seated sanctuaries dedicated to the Mother Goddess are of great importance with respect to cult and recall what Diodorus of Siculus wrote about Kybele and Phrygian altars. The Mother Goddess does not have a special cult centre of the large temple type within Phrygian territory; therefore, it is difficult to identify the cultic presence of the Mother Goddess. However, the Düver stepped-rock altar does recall, at first glance, the altars of Dömrek (20 km. north of Gordion) and Kalehisar (30 km. north of Boğazköy). In addition, Kumca Boğaz Kapıkaya Monument, with its stepped rock altar nearby and the sculpture of the goddess in a naiskos and dated to the 7th-6th centuries B.C., provides a close parallel for Düver s cult monuments. As the monument is partially damaged, it is not clear whether the goddess is accompanied by lions or whether she held an attribute in her hand. Although she wears a long dress covering her entire body, the goddess of Düver is not depicted standing at the threshold of a sacred gate. Thus the overall appearance of the goddess is not the same as the Phrygian relief depictions. It is known that the Mother Goddess cult of the Iron Age in Central Anatolia had reached the Anatolian Mediterranean. As inferred from the variety of types, sculpted depictions of a widespread cult were naturally modified locally. The iconographic change at Düver should be related with time rather than locality. It may have arisen from the connections established with the Ionian world to the west. At this point the question whether the seated position of Ionian Meter statuettes emerging towards the mid-6th century B.C. can be used as a benchmark for dating the Düver monuments 257
Res. 4 1 no. lu basamaklı kaya sunağı Fig. 4 Stepped rock altar no. 1 Res. 5 Düver kazı ekibinin çalışmalarından bir sahne Fig. 5 Düver excavation team at work Açma V Yüksek kayalık görünümdeki Yarım Ada ya ulaşan günümüzün toprak yolu bir rampayla sonlanır. Rampanın sonlandığı noktada, Yarım Ada yı bağlandığı kara parçasından ayıran, en büyüğü 70 cm. olan toplama taşlardan inşa edilmiş bir duvar mevcuttur. Yaklaşık 1,60 m. kalınlığındaki bu duvar, projenin önceki yıllarında hava fotoğraflarıyla tespit edilmiştir. Açma V in amacı bu duvarı açığa çıkarmak ve üzerinde olası giriş kapısını tespite yönelik olarak açılmıştır. Duvar beklentilerin ötesinde oldukça geç bir tarihte yapılmış yahut onarılmış gibi görünmektedir. Çünkü duvar yüzeyinde kullanılan harç sıva oldukça iyi korunmuştur. Rampa ve duvarın birleştiği noktada açılan bu açma herhangi bir Antik Dönem girişine dair iz sunmamıştır. Toprak rampa Yarım Ada ya çıkacak traktörlerin tarım yapabilmesine izin verecek eğimdedir ve büyük olasılıkla da traktör trafiği için köylülerce yeniden düzenlenmiştir. Girişi bulmaya yönelik yapılacak yeni sondajlar Açma V in daha aşağısında eğimin daha yumuşak olduğu ve duvar çevresinde büyük blokların bulunduğu noktada yapılacaktır. Bu yeni nokta Düver kaya anıtlarına daha yakındır. Blokların 1 m. ye varan uzunlukları ait oldukları mimarinin anıtsal olabileceğini düşündürür. Yarım Ada da geçmişin yoğun kaçak kazıları ayrıntılı stratigrafik çalışmalara izin vermemiştir. Sağlıklı arkeolojik verilerin eksikliği tarihleme konusunu sıkıntılı bir hale getirmektedir. İlk kurtarma kazısı mimari terrakottalarla ilişkili yapılar bağlamında, ne Yarım Ada nın, ne bölgenin, ne de Anadolu nun mimarlık tarihine beklenen katkıyı sunmaz. Ama din tarihine katkıları kuşkusuz büyük olacaktır. Tespit ettiğimiz arkeolojik buluntuları destekleyecek bir yazıt ya da arkeolojinin doğrulayabileceği bir antik kaynaktan mahrum olan Yarım Ada nın awaits clarification. Certainly detailed study of the excavation finds will contribute to the dating of the monuments as well as to understanding the content of the rituals organized before them. Nevertheless, it can be clearly stated that the Mother Goddess remained at the focus of the religious traditions of Düver s inhabitants for a long time. Trench V The modern earth road leading to the rocky Yarım Ada terminates at a ramp. There is a wall built with gathered stones of maximum 70 cm. separating the Yarım Ada from the mainland where the ramp terminates. This wall of about 1.60 m. wide was identified on the aerial photos in the previous years of the project. Trench V was positioned on this wall in order to expose it and to identify the location of the gate on it. Contrary to expectations, the wall seems to have been built or repaired at a much later date because the mortar plaster used on the surface of the wall is very well preserved. This trench, positioned where the ramp and the wall join, did not present any traces of an ancient gate. The earth ramp has an inclination suitable for tractors to reach Yarım Ada and was most probably rearranged by the local villagers to facilitate their tractors. New sondages will be situated below Trench V where the slope inclines less and where there are large blocks lying near the wall. This new point is closer to the rock monuments. The size of the blocks reaches 1 m., and this suggests that they belonged to a monumental piece of architecture. The extensive nature of the illicit digs at Yarım Ada did not allow us to retrieve a detailed stratigraphy. Such a lack of reliable archaeological data hinders reliable 258
henüz yeni bulunan maddi kalıntılarının ikonografik çözümlemesi, tarihlenlenmesi, kimliklendirilmesi için çalışmalarımıza başlamış bulunmaktayız. II. Koruma Çalışmaları Korumanın kazmaktan daha önemli olduğu düşüncesiyle kaya işçilikleri sergileyen bu önemli buluntular Burdur un çetin ikliminden korunmaları amacıyla bir çatı altına alınmışlardır. Burdur Müzesi çalışanlarının emekleriyle geçici bir süre için inşa edilen yak. 70 m 2 lik ahşap karkas üzerine saç levhalı bir çatı vasıtasıyla olası tüm doğal tahriplere karşı önlem alınmıştır. Bu çatı büyük oranda vandalist eylemleri de önleyecek niteliktedir. dating. This first attempt of rescue excavations at Yarım Ada has not produced the expected contribution to the architectural history of Yarım Ada, the region or Anatolia with respect to the architecture to which the terra cottas belonged. However, its contribution to the religious history will certainly be of importance. Yarım Ada lacks an inscription to support our finds or an ancient source to be verified by archaeology, and we have just started our study on the newly discovered material evidence regarding iconographic assessment, dating and identification. 2. Conservation Work Considering conservation as important as excavation, these important finds were covered with a roof in order to protect them from the region s harsh climate. A temporary roof of sheet metal fixed on a timber frame of about 70 sq. m. was built against the natural elements. This was accomplished with contributions of the Burdur Museum staff. This roof will also most likely prevent vandalism. 259