БАКЫ ДЮВЛЯТ УНИВЕРСИТЕТИ ИЛАЩИЙЙАТ ФАКЦЛТЯСИНИН ELMИ МЯЪМУЯСИ

БАКЫ ДЮВЛЯТ УНИВЕРСИТЕТИ ИЛАЩИЙЙАТ ФАКЦЛТЯСИНИН ELMИ МЯЪМУЯСИ 10 SENTYABR (EYLÜL) 2008

230 Dinlərarası Barışın Qurani Təməlləri Müxtəlif dinlərin birlikdə yaşamalarını təmin edən əsas amillərin başında onların qaynaqlarının eyni kökdən olması gəlir. Rocer Qarodi İbn Ərəbinin: Hər peyğəmbər bizə Allahın iradəsindən bir şey öyrətdi sözündən yola çıxaraq onu, mədəniyyətlər dialogunun atası hesab edir. 1 Ancaq bu Qurani ifadəni İbn Ərəbiylə məhdudlaşdırmaq doğru deyildir. Çünki Quranın ilk dəvəti, məhz belə bir dialoq idi. Hətta, mədəniyyətlər arasında qurulacaq möhkəm dialoq üçün ən əsaslı və ən möhkəm zəminin Quranda olduğunu söyləyə bilərik. 2 İlahi dinlərdə dəyişməyən ortaq prinsiplər; ilk əvvəl tövhid, ondan sonra isə əxlaqi prinsiplər olub, bunlar beynəlmiləl dəyərlər hesab edilir. Bu prinsiplər bütün peyğəmbərlər tərəfindən qorunan dəyərlərdir. Bəqərə surəsinin 213-cü ayəsi dinlərin birliyini göstərən ən önəmli Quran ayəsidir: İnsanlar bir ümmət idi. Allah onlara müjdə verən və xəbərdarlıq edən peyğəmbərlər göndərdi, onlarla birlikdə haqqı [doğrunu] göstərən kitab endirdi ki, ixtilaf halında olduqları məsələlərdə insanlar arasında hakim olsun [ixtilafları ayırd etsin]. İxtilafa düşənlər kitab verilənlərdən başqası deyildi; o açıq-aydın dəlillər gəldiyi halda, bir-birinin haqlarına göz dikirdilər. Sonra Allah onların ixtilafa düşdükləri həqiqətə onun izni ilə iman gətirənlərə haqqı [doğrunu] göstərdi. Allah istəyəni doğru yola istiqamətləndirər Dinlərin birliyini göstərən digər bir prinsip də İslamın və onun təbliğatçısı olan Hz. Peyğəmbərin nizamlayıcı (musahhih) olmasıdır. Quran, bütün dini mətinləri qəbul edərkən, Hz. Peyğəmbər də bütün nəbilər üçün qardaşım ifadəsini işlətmişdir. 3 İslam insanların müxtəlif inanclara sahib olmalarını tolerantlıqla qarşılamış, hətta bu ayrılığı fitri bir zərurət olaraq qəbul etmişdir: 1 Roger Garaudy, İnsanlığın Medeniyet Destanı, (tərc: Cemal Aydın), Pınar Yayınları, İstanbul: 1995, s. 127. 2 Orhan Atalay, Doğu ve Batı Kaynaklarında Birlikde Yaşama, Gazetecəler ve Yazarlar Vakfı, İstanbul: 1999, s. 195. 3 Yaşar Nuri Öztürk, Din ve Fıtrat., Yeni Boyut Yayınları, İstanbul: 1992, s. 233.

Dinlərarası Barışın Qurani Təməlləri 231 Əgər Rəbbin, istəsəydi bütün insanları (eyni dində olan) tək ümmət edərdi. Onlar hələ də ixtilafdadırlar. 4 Bu ayə ilə Yunus surəsindəki İnsanlar (əvvəlcə) ancaq tək bir ümmət idilər. Sonra (aralarına ixtilaf düşdüyü üçün) ayrıldılar 5 ayəsi ilk baxışda bir-birlərinə zidd görünür. Ancaq burada hər hansı bir ziddiyyət yoxdur. Belə ki, Yunus surəsində insanların bir fitrət üzrə yaratıldığı bildirilmişdır. İxtilaf və fərqliliklər bu fitrətdə deyildir. Bu ayədə isə bu fərqlilik və ixtilafların səbəbindin bəhs olunmuşdur. Burada Quran bir daha işarə edir ki, insanların bir-birindən fərqli görüşlərə sahib olmaları, fərqli düşüncələrin ardından getmələri bir təsadüf deyil, əksinə Allahın elm və iradəsinin bir nəticəsi olan insan varlığının əsas ünsürlərindən birinin təzahürüdür. Əgər Allah bütün insanların eyni inanca bağlı olmasını iradə etsəydi-ki bu onun üçün heç də çətin olmazdı - o zaman zehni inkişaf tamamilə dayanar və insanların hamısı yaradılışları etibarıyla Haqqa inanıb Allaha itaət edərək mənəvi cəhətdən bəlkə də mələklər kimi olardılar, lakin, insan kimi sahib olduqları üstün və fərqləndirici xüsusiyyətlərdən məhrum olub ictimai cəhətdən qarışqalara və yaxud da arılara oxşayardılar. 6 Bu da insanın, onun doğru ilə əyrini seçməsini təmin edən və həyatına, onu digər bütün canlılardan fərqləndirən əxlaqi bir məna, mənəvi bir şəkil qatma imkanı verən sərbəst iradə və seçmə hürriyətindən məhrum buraxılması ilə nəticələnərdi. 7 Qurani-Kərim, bir tərəfdən insanları bir Allaha qulluq ətrafında toplaşmağa çağırarkən, digər tərəfdən də, başqa din mənsublarını da birləşməyə dəvət edir: (Ya Rəsulum!) De: Ey kitab əhli, sizinlə bizim aramızda (mənası) eyni olan bir kəlməyə tərəf gəlin- Allahdan başqasına ibadət etməyək. Ona şərik qoşmayaq və Allahı qoyub bir-birimizi (özümüzə) Rəbb qəbul etməyək! 8 4 Hud, 11/118. 5 Yunus, 10/19. 6 Məhəmməd Rəşid Rıza, Təfsirul-Quranil-Həkim, Darul-Marifə, Beyrut: 1935, XI/328; Muhammed Esed, Kur`an Mesajı, (tərc: Cahit Koytak-Ahmet Ertürk), İşaret, İstanbul: 1999, I/451. 7 Esed, e.a.ə., I/451. 8 Al-i İmran, 3/64.

232 Bunun üçün isə hər şeydən əvvəl digər dinlərə qarşı tolerantlı olmaq və onlara hörmət bəsləmək lazımdır. Buna görə də Quran, digər din mənsublarına tolerantlıqla yanaşmamızı öyrədir. Hər şeydən əvvəl bilinməlidir ki, dində məcburiyyət yoxdur. 9 Burada qəsd olunan məna, başqasının haqsızlıqlarına dözmə deyil, o və ya bu şəkildə başqasını qəbul etmədir. Qəbul etmədə isə iki fərqli inanc sistemi arasında azda olsa uzlaşma vardır. 10 Dində məcburiyyəti qadağan edən ayə, həm teoloji həm də psixoloji cəhətdən insanları məcbur etməyi qadağan edir. Çünkü məcburiyyət sevgi ilə qəbul etməyi, nəticədə təslim olmağı deyil, diksinməni, nifrəti ortaya çıxarır. Bunlarla iman kimi qəlbin sükunətini istəyən anlayış isə əsla bir-birlərinə uyğun deyildir. 11 Din termini ümumiyyətlə, həm əxlaqi olaraq əmr edici qanunları, həm də onlara uyğun davranmağı ifadə edir və nəticədə, terminin ən geniş məna çərçivəsini əks etdirir. Yəni, əhatə etdiyi əqidəvi prinsipləri və bu prinsiplərin praktiki təzahürləri ilə yanaşı, insanın ibadət etdiyi obyektə baxışını, nəticədə etiqad qavramını da içərisinə alır. Bunun din, inanc və yaxud da əxlaq sistemi olaraq tərcümə edilməsi, terminin hansı konteksdə işlədilməsi ilə bağlıdır. İnanc və din ilə əlaqəli hər mövzuda məcburiyyətin (ikrah) qəti olaraq qadağan edilməsinə əsaslanan bütün İslam hüquqçuları (fukaha), istisnasız olaraq, zorla din dəyişdirmənin istənilən halda yanlış və təməlsiz olduğu və inanmayan bir şəxsə İslamı zorla qəbul etdirmənin böyük bir günah olduğu görüşünü qəbul etmişlər. Bu, İslamın, inanmayanların önünə ya İslam ya da qılınc alternativi qoyduğu şəklindəki uydurmanı ortadan qaldıran bir hökümdür. 12 Etiqad və iman qəlblə bağlı məsələlərdir. Qəlb isə məcburəyyəti qəbul etməz. Çünki məcburiyyətin təsiri sadəcə zahiri əməllər, bədən hərəkətləri üzərində görülə bilər. Qəlbi inanclara gəlincə, burada etiqad və idrak kimi qəlbi səbəblər rol oynayar. Cəhalətdən elmin doğması 9 Bəqərə, 2\256. 10 Mehmet S. Aydın, Hoşgörünün Dini Temelleri, Mehmet S. Aydın İle İçe Kritik Bakış-Din-Felsefe-Laiklik, (ed. Mehmet Gündem), İstanbul, 1999, s. 172. 11 Mehmet Aydın, e.a..m., s. 174. 12 Esed, a.g.e., I/78.

Dinlərarası Barışın Qurani Təməlləri 233 qeyri-mümkündür. Elmi olmayan teoriyalardan elmi təsdiqə varmaq mümkün deyildir. 13 İslam ona müxalif əqidələrə sahib olan insanlara tolerantlıqla baxar. Heç bir zaman onları, İslamı qəbul etməyə məcbur etməz. Onların dinləri təhqir oluna bilməz. Canları və malları mühafizə edilər. Dinimiz, əqidəvi məsələlərdə açıq-aşkar ona müxalifətdə olduqlarını təsdiq edənlərə belə bu qədər tolerantlıq sahibidir. Qurani-Kərim, qarşı tərəfə suallar verərək onun sahib olduğu görüşlərin qaynağını və dəlillərini birbaşa qarşı tərəfin dilindən təsbit etmək yolu ilə onu dinlədiyini, ona hörmət etdiyini ortaya qoymuş və bunu qarşı tərəfə hiss etdirib onun ehtiramını qazanacaq bir üslub mənimsəmişdir. O, qarşı tərəfin yanlışlarını onun özünün düşünməsini və zehnindəki fikirləri məhz onun özünün etiraf etməsini istəyir. 14 Fərqli inanclara sahib insanların birlikdə yaşamalarını Quran bu ayə ilə əsaslandırmışdır: Allahdan başqalarına tapınanları söyməyin. Yoxsa onlar da (Allaha qarşı hörmət və ehtiram) bilmədikləri üzündən Allahı düşməncəsinə söylərlər. 15 Bu ayə, din və vicdan hürriyətinin ifadəsidir. Bir cəmiyyətdə çox fərqli inanclardan insanlar ola bilər. Bu ayədə belə bir toplumda yaşayan insanların, bu şüurla hərəkət edərək öz inandıqları kimi inanmayanlarla hər hansı bir problem olmadan yaşaya bilmələri nəzərdə tutulmuşdur. 16 Tarixdə bir çox mədəniyyət və din mənsubları fərqli mədəniyyət və dinə mənsub dövlətlərin hakimiyyəti altında yaşamışlardır. Ümumiyyətlə fərqli din və mədəniyyətlər üzərində hakimiyyət təsis edən dövlətlərin digər millətləri özlərinin din və mədəniyyətlərinə tabe etməyə çalışdıqları, onların inanc və dəyərlərini zorla dəyişdirməyə cəhd göstərdikləri danılmaz bir həqiqətdir. Hətta, bəzən bir dinin digər bir dinə qarşı hər hansı bir tolerantlıq göstərmədiyi və ona sadəcə zülm pəncərəsindən baxdığı da tarixin danılmaz həqiqətlərindəndir. 13 Məhəmməd Hüseyin Təbətəbai, əl-mizan fi Təfsiril-Quran, Müessesetü'l-A'lemi Li'l-Matbu, Beyrut: 1981, II/347. 14 Yusuf Şevki Yavuz, Kur`an-ı Kerim`de Tefekkür ve Tartışma Metodu, İlim Kültür Yayınları, Bursa: 1983, s. 175. 15 Ənam, 6/108. 16 Süleyman Ateş, Yüce Kuranın Çağdaş Tefsiri, Yenə Ufuklar Neşriyatı, İstanbul: 1997. III/ 218-219.

234 İslamiyyət, tarix səhnəsində ortaya çıxan bu zülm pərdələrini örtmək üçün cəhd göstərdi. Əvvəlcə digər din və mədəniyyətlərə sahip insanların hakimiyyət altına aldıqları zaman müsəlmanların necə bir metoddan istifadə edəcəkləri təməl prinsipləri ilə ortaya qoyuldu. Quranı-Kərim tərəfindən ortaya qoyulan bu yeni metod, qeyri-müsəlmanların zimmi statusunda İslam hakimiyyətini mənimsəmələrini və ödəyəcəkləri cüzi bir vergi qarşılığında onların haqq və hürriyətlərini qorumağı təmin edirdi. Quranı-Kərimin bununla geyri- müsəlmanları İslam dini içərisində əritməyi və yaxud da onlara zülm etməyi hədəflədiyini söyləmək mümkün deyildir. Onların varlıqlarını və inanclarını garantiya altına alan prinsiplər bunu açıqca göstərir. 17 Hz. Peyğəmbər Mədinəyə hicrət etdikdə oranın əhalisinin yarısını yəhudilər təşkil edirdi. 18 Hz. Peyğəmbərin burada etdiyi ilk işlərdən biri, birlikdə yaşamanın mümkün layihəsi olan Mədinə konustitusiyasını tərtib edib tətbiq etmək olmuşdur. Bu konustitusiyanın 2-ci və 25-ci maddələrində yəhudilərlə müsəlmanlar, vətəndaşlıq və siyasi birlik baxımdan bir toplum (ümmət) qəbul edilmiş, hər iki cəmiyyətin dinlərinin təminat altına alındığı bildirilmişdir. 19 Bu müqavilə, qan, din, irq və ya sinif ayrılıqlarına əsaslanmayan, yeni bir ictimai kimliklə ortaya çıxan bir cəmiyyətin varlığını elan etmişdir. Bu konustitusiyanın formalaşdırdığı cəmiyyətin xüsusiyyətlərini bu şəkildə açıqlaya bilərik: fərqliliklərin qarşılıqlı müqaviləsinə dayanan, ədalət və haqq ölçülərinə bağlı, hüquqa və bərabərliyə əsaslanan, sosial, plülarist və tövhidi (unitar) bir siyasi mərkəzdə toplanan, qarşılıqlı mənfəətləri göz önündə tutan bir cəmiyyət. 20 Bekir Karlığa İslamın digər din və düşüncələrə qarşı baxışını belə açıqlayır: İntellektual baxımdan İslam bütün mədəniyyətləri əzəli hikmət çərçivəsi içində ələ alır. Hikmət qavramı İslam düşüncəsində əsas qavramlardan biridir. Belə ki, Qurani-Kərim və müsəlmanlar, hikməti nübüvvətlə birlikdə müsəlmanların əsas qaynağı kimi ələ alır və qiymətləndirirlər. Hikmət Rə- 17 Levent Öztürk, İslam Toplumunda Birarada Yaşama Tecrübesi, İnsan Yay., İstanbul, 1995, s. 417. 18 Muhammed Hamidullah, İslam Peygamberi, (tərc: Salih Tuğ), İstanbul: 1993, I/570. 19 Mehmet Okuyan-Mustafa Öztürk, Kur an Verilerine Göre Öteki nin Konumu, İslam ve Öteki, (red: Cafer Sadık Yaran), Kaknüs, İstanbul: 2001, s. 177. 20 Orhan Atalay, Doğu ve Batı Kaynaklarında Birlikte Yaşama, s. 384.

Dinlərarası Barışın Qurani Təməlləri 235 sulullahın ifadəsiylə desək mömünün itən malıdır. Onu harda taparsa götürər. Quranın ifadəsiylə, Kimə hikmət bəxş edilmişsə, ona çoxlu xeyir (əbədi səadət) verilmişdir. 21 Quran, yeddi ayəsində müsəlmanların hikməti öyrənmələrini və onu mənimsəmələrini vurğulayır. Bu hikmət anlayışına bağlı olaraq müsəlmanlar, özlərindən əvvəlki bütün mədəniyyətlərə sahib çıxmış, onları mənimsəmiş və hətta onları öz mədəniyyəti kimi qəbul etmişlər. 22 İslam dini sadəcə əhli-kitabla deyil, dünya həyatında inanlarla inanmayanların istər eyni toplumlar olaraq, isətrsə də eyni toplum içərisində birlikdə yaşamaları üçün də lazımi tədbirlər görmüşdür. Dövlətlər hüququnun ən əsas istinad nöqtəsi olan beynəlmiləl cəmiyyət fikri ilk dəfə Quranda səslənmiş və Hz. Peyğəmbərin zamanından başlayaraq beynəlxalq münasibətlər hüquqi prinsiplərə əsaslandırılmışdır. 23 Beynəlxalq münasibətlərin barış içərisində davam etdirilməsi və bunun möhkəm təməllərə oturması üçün qarşılıqlı zəmanəti təmin etmək və haqq və hüquqlara ehtiramla yanaşmaq böyük əhəmiyyət kəsb edir. Buna görə də İslamiyyət, istər özəl, istərsə də beynəlxalq əlaqələrdə müsəlmanlara, verdikləri sözləri tutaraq qarşılıqlı zəmanəti sarsıdacaq davranışlardan uzaq durmalarını, 24 insanlar arasında heç bir fərq qoymadan ədalətlə davranmalarını, kin və düşmənçilik səbəbiylə zülm və haqsızlığa yönəlməmələrini əmr edir. 25 Aşağıda məalını verəcəyimiz ayə müsəlmanların geyri-müsəlman dövlət və toplumlara qarşı təqib edəcəyi siyasəti ortaya qoyur: Allah din yolunda sizinlə vuruşmayan və sizi yurdunuzdan çıxartmayan kimsələrə yaxşılıq etməyi və onlarla ədalətlə rəftar etməyi sizə qadağan etməz. Allah ədalətli olanları sevər! Allah sizə ancaq sizinlə din yolunda vuruşan, sizi yurdunuzdan çıxardan və çıxartmağa kömək edən kimsələrlə dostluq etmənizi qadağan edər. Onlarla dostluq edənlər əsl zalımlardır! 26 Rəvayətə görə bu ayə Hz. Əbu Bəkrin qızı Əsmanın müşrik olan anası onu ziyarət etmək istədikdə nazil olmuşdur. Əsma, gətirilən hədiyyələri qə- 21 Bəqərə, 2/269. 22 Bekir Karlığa, Hoşgörünün Dini ve Entelektüel Temelleri, Osmanlı da Hoşgörü, Gazeteciler ve Yazarlar Vakfı Yay., İstanbul: 2000, s. 104. 23 Ahmet Özel, Gayri Müslim, DİA, XIII/419. 24 Maidə, 5/1; Nəhl, 16/91, 92, 94 25 Nisə, 4/58; Maidə, 5/2,8 26 Mümtəhinə, 60/8-9.

236 bul etməmiş və eyni zamanda müşrik olan anasını evə buraxmaq istəməmişdir. Məsələ Hz. Peyğəmbərə çatdıqda bu ayə nazil olmuş və sülh içərisində ikən müşriklərlə normal münasibətlər qurula biləcəyi hökmü gətirilmişdir. Beləliklə müsəlmanlarla onları öz dinlərindən üz çevirmək və ya yurdlarından çıxarmaq üçün savaşmayan, savaş əsnasında düşmənə yardım etməyən geyri- müsəlmanlarla ədalət və doğruluğa əsaslanan əlaqələr qurula biləcəyi bildirilmiş və bu prinsip tətbiq edilmişdir. 27 Təbəri ayədəki din yolunda sizinlə vuruşmayanlar ifadəsinin bu xüsusiyyəti daşıyan bütün toplumlara şamil olduğunu söylər. Ayədə göstərilən mənfi xüsusiyyətləri daşımadıqca hansı dinə mənsub və hansı etnik qrupdan olursa olsun bütün toplumlarla doğruluq və ədalətə əsaslanan əlaqələr qurula bilər. 28 Bundan başqa, müsəlmanlarla müharibə etmədikləri müddətcə geyri-müsəlmanlara qarşı müharibə elan edilməz. 29 Qurani-Kərimin müşriklərə, kafirlərə və İslam dinindən üz çevirənlərə belə tolerantlıqla yanaşdığının şahidi oluruq: Hər kəs özünə doğru yol aşkar olandan sonra Peyğəmbərdən üz döndərib mö'minlərdən qeyrisinin yoluna uyarsa, onun istədiyi (özünün yönəldiyi) yola yönəldər və Cəhənnəmə varid edərik. Ora necə də pis yerdir 30 ayəsinin təfsirində Əsəd, mürtəd də olsa, burada inanc kontekstində insanların iradə hürriyətinə işarə edildiyini söyləyir. 31 Hz. Əbu Bəkrin dindən üz çevirənlərə müharibə etməsi məsələsinə gəlincə, bu onların, biz, zəkat vermək üçün səninlə (Hz. Əbu Bəkr) deyil, Hz. Məhəmmədlə müqavilə bağladıq, buna görə də sənə zəkat verməyəcəyik demələri səbəbiylə baş vermişdir. 32 Onsuz da Quran qiyamət günündə Allahın, fərqli din və insanlar arasındakı ayrımı edərək hansının doğru və hansının səhv yolda olduğu hökmünü verəcəyini bəyan etmişdir: Həqi- 27 Əbul-Fida İmaduddin İsmayıl b. Ömər İbn Kəsir, Təfsirul-Quranil-Əzim, Dəru İhyail-Kutubil-Ərəbiyyə, Qahire : t.y., IV/374. 28 Əbu Cəfər İbn Cərir Mühəmməd b. Cərir b. Yəzid Təbəri, Camiu'l-bəyan fî təfsiri'l-quran, Dəru'l-Mərifə, Beyrut,1986, XIV/84. 29 Əbu Abdullah Fəxrəddin Mühəmməd b. Ömər Fəxrəddin Razi, Məfatihu l-ğayb, Dəru l-kutubu l-ilmiyye, Beyrut,1411/1980, XXIX/263. 30 Nisa, 4/115. 31 Esed, a.g.e., I/167 32 Muhammed Abid Cabiri, İslam da Siyasal Akıl, (tərc. Vecdi Akyüz), Kitabevi, İstanbul: 1997. s. 330-340.

Dinlərarası Barışın Qurani Təməlləri 237 qətən, Allah iman gətirənlər (müsəlmanlar), yəhudilər, sabiilər (ulduzpərəstlər), xristianlar, atəşpərəstlər və müşriklər arasında qiyamət günü (haqq ilə batili ayırd edərək) hökmünü verəcəkdir. Şübhəsiz ki, Allah hər şeyə şahiddir! (Onların nə etdiklərini və nəyə layiq olduqlarını çox gözəl bilir!) 33 Bu ayə, bütün inanc sistemlərini ələ alaraq bizə Allah-Təalanın, dünyada sadəcə müsəlman və əhli-kitabı deyil; eyni zamanda digər geyri-səmavi din mənsublarını, inanan ya da inanmayan hər kəsi eyni şərtlərlə qiymətləndirdiyini və onların hamısına eyni imkanı verdiyini bildirir. 34 Başqa bir ayədə də Onların hamısı eyni deyil. Kitab əhli içərisində düzgün (sabitqədəm) bir camaat vardır ki, onlar gecə vaxtları səcdə edərək Allahın ayələrini oxuyurlar. Onlar Allaha, axirət gününə inanır, (insanlara) yaxşı işlər görməyi əmr edir, (onları) pis əməllərdən çəkindirir və xeyirli işlər görməyə tələsirlər. Onlar əməlisaleh şəxslərdəndirlər. Onların yaxşılıq naminə etdikləri işlərdən heç biri inkar edilməz (mükafatsız qalmaz). Şübhəsiz ki, Allah müttəqi olanları tanıyır! 35 buyurularaq kitab əhlinin hamısını eyni kateqoriyada ələ almayacağımız ifadə edilir. Uca Allahın səmimi şəkildə iman edən əhli-kitaba belə lütüfkar davranması İslamın beynəlmiləl olması baxımdan çox əhəmiyyətlidir. Çünki özlərini Allahın uşaqları və sevimliləri sayan, 36 axirət yurdunu başqaları üçün deyil sadəcə özləri üçün hazırlanmış bir yurd kimi görən yəhudilər və ya xristiyanlardan başqa heç kimin cənnətə girməyəcəyini iddia edən 37 əhli-kitabın egoiziminə qarşı Quran, onlardan səmimi iman sahibi olanların işləyəcəyi ən kiçik bir xeyrin belə qarşılıqsız buraxılmayacağını xəbər verir. 38 33 Həcc, 22/17. 34 Ömer Aslan, Kur`an ve Hoşgörü, Avrasya Yayınları, Ankara: 2005, s. 223. 35 Al-i İmran, 3/113-115. 36 Maidə, 5/18 37 Bəqərə, 2/111 38 Heyət. Kur an Yolu Türkçe meal ve tefsir : Türkçe meal ve tefsir, Diyanet İşleri Başkanlığı, Ankara: 2006, I/486.

238 İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT Aslan, Ömer, Kur`an ve Hoşgörü, Avrasya Yayınları, Ankara: 2005. Atalay, Orhan, Doğu ve Batı Kaynaklarında Birlikte Yaşama, Gazeteciler ve Yazarlar Vakfı, İstanbul: 1999. Ateş, Süleyman, Yüce Kuranın Çağdaş Tefsiri, Yenə Ufuklar Neşriyatı, İstanbul: 1997. Aydın, Mehmet, Hoşgörünün Dini Temelleri, Mehmet S. Aydın İle İçe Kritik Bakış-Din-Felsefe-Laiklik, (red. Mehmet Gündem), İyi Adam, İstanbul: 1999. Esed, Muhammed, Kur`an Mesajı, (tərc: Cahit Koytak-Ahmet Ertürk), İşaret, İstanbul, 1999. Karlığa, Bekir, Hoşgörünün Dini ve Entelektüel Temelleri, Osmanlı - da Hoşgörü, Gazeteciler ve Yazarlar Vakfı, İstanbul: 2000. İbn Kəsir, Əbul-Fida İmaduddin İsmayıl b. Ömər, Təfsirul-Quranil- Əzim, Dəru İhyail-Kutubil-Ərəbiyyə, Qahire : t.y. Heyət. Kur an Yolu: Türkçe meal ve tefsir, Diyanet İşleri Başkanlığı, Ankara: 2006. Garaudy, Roger, İnsanlığın Medeniyet Destanı, tərc. Cemal Aydın, Pınar, İstanbul: 1995 Yavuz, Yusuf Şevki, Kur`an-ı Kerim`de Tefekkür ve Tartışma Metodu, Öztürk, Levent, İslam Toplumunda Birarada Yaşama Tecrübesi, İnsan Yay., İstanbul, 1995. Okuyan, Mehmet Öztürk, Mustafa, Kur an Verilerine Göre Öteki - nin Konumu, İslam ve Öteki, (ed: Cafer Sadık Yaran), Kaknüs, İstanbul:2001. Zengin, Ali İslam Bilim ve Felsefe, Akabe Yayınları., İstanbul, 1990. Cabiri, Muhammed Abid, İslam da Siyasal Akıl, tərc. Vecdi Akyüz, Kitabevi, İstanbul: 1997. Razi, Əbu Abdullah Fəxrəddin Mühəmməd b. Ömər Fəxrəddin, Məfatihu l-ğayb, Dəru l-kutubu l-ilmiyye, Beyrut,1411/1980. Rıza, Məhəmməd Rəşid, Təfsirul-Quranil-Həkim, Darul-Marifə, Beyrut: 1935. Təbəri, Əbu Cəfər İbn Cərir Mühəmməd b. Cərir b. Yəzid, Camiu'l-bəyan fî təfsiri'l-quran, Dəru'l-Mərifə, Beyrut,1986.

Dinlərarası Barışın Qurani Təməlləri 239 Təbətəbai, Məhəmməd Hüseyin, əl-mizan fi Təfsiril-Quran, Müəssəsətu'l-Aləmi Li'l-Mətbu, Beyrut, 1981. Özel, Ahmet Gayri Müslim, DİA, XIII Zəməxşəri, Əbu l Qasım Cərullah Mahmud b. Ömər, əl-kəşşaf an haqaiqi qavamizit-tənzil və uyunil-əqavil fî vücuhit-təvil, Dəru l-marifə, Beyrut, ty.

240 RESUME It wouldn t be mistake to claim that interreligious dialogue is the important factor in supplying peace of the world. Thus, it is impossible that the religion which its main aim to show the right way to inspire wrong things which hinde r peace of humanity. In spite of there are many important differencies between religions at the same time there are important common points between them. In the Koran which main sourse of Islam, there are many important principles provide this peace and our article aims to point these principles. РЕЗЮМЕ Для обеспечение мирового сосушествования самым главным фактором является сосушествование религий. Невозможно представить религию главным критерием, которого является показание правильного пути, мешаюшим мировому сосушествованию в мире. Несмотря на то, что между религиями сушествует множество различий, в то же время они имеют много общих точек зрения. В Коране, котороя является главным источникам Ислама, есть много важных принципов, которые обеспечивают это мирное сосушествования, которая найдёт отражение и в нашей статье.